Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

Ці доўга было гэта?

Можа, хвіліна,

Можа, паўвека, а можа, больш...

Але пакінула ты, дзяўчына,

Смутную радасць і светлы боль.

(М. Лужанін. «Смутная радасць»)

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

Алего€рыя (ад грэч. allos — іншы і agoreu€o

— гавару) — паэтычнае іншасказанне, у якім

думка ці паняцце перадаецца праз абмалёўку

пэўных прадметаў, з’яў рэчаіснасці. А. нагадвае

метафару, у аснове якой тое ж перанясенне

значэнняў на аснове падабенства, але ў адроз-

ненне ад метафары ахоплівае не частку твора,

а ўвесь твор цалкам. Алегарычныя вобразы

сустракаюцца ў розных відах мастацтва: жыва-

пісе, скульптуры, літаратуры і інш. Яшчэ ў ста-

ражытнасці быў вядомы шэраг алегарычных

вобразаў: ва€гі — правасуддзе, сэрца — любоў,

крыж — вера і г. д. Асаблівае пашырэнне набы-

ла А. у мастацтве слова. У фальклоры, на-

прыклад, нямала алегарычных вобразаў жывёл,

якія выступаюць носьбітамі пэўных чалавечых

рыс: лісіца — хітрасці, заяц — баязлівасці, асёл —

упартасці і г. д. Алегарычны сэнс маюць некато-

рыя прыказкі і прымаўкі (Найшла каса на ка-

мень. Валачыў воўк, павалакуць і воўка), народ-

ныя песні (напрыклад, смерць у іх нярэдка па-

даецца ў алегарычным вобразе вяселля), казкі,

асабліва т. зв. жывёльны і раслінны эпас. У

пісьмовай літаратуры А. часта выступае як сро-

дак узмацнення паэтычнай выразнасці, канкрэ-

тызацыі вобразнага мыслення. Яшчэ Кірыла Ту-

раўскі (XII ст.) у сваіх славутых «словах» і прыт-

чах выкарыстоўваў алегарычныя малюнкі пры-

роды (вясна, зіма, восень), выяўляючы праз іх

той ці іншы стан духоўнага і фізічнага жыцця ча-

лавека. Такія літаратурныя жанры, як байка, каз-

ка, прытча, амаль цалкам пабудаваны на А. Да

А. часта звяртаўся Я. Колас («Казкі жыцця», асоб-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

ныя аўтарскія адступленні ў «Сымоне-музыку»,

«Рыбаковай хаце»). Вялікае ўздзеянне аказва-

лі на працоўных алегарычныя творы Цёткі —

апавяданне «Прысяга над крывавымі разора-

мі», верш «Мора» і інш. Да А. у дарэвалюцый-

ны час нярэдка звярталіся як да своеасаблівай

э з о€ п а в а й м о€ в ы — іншасказання, што

давала магчымасць выказаць ва ўмовах жорст-

кай цэнзуры самыя прагрэсіўныя думкі. Такой

эзопавай мовай карысталіся Ф. Багушэвіч («Хмар-

кі»), Я. Купала («Яшчэ прыйдзе вясна»), М. Баг-

дановіч («Пагоня»), Ц. Гартны («Сявец»), А. Гур-

ло («Не гасіце агнёў») і іншыя пісьменнікі. А.

знайшла шырокае прымяненне перш за ўсё ў

байках. Аднак падчас яна сустракаецца і ў ін-

шых жанрах — лірычных, ліра-эпічных, эпічных

і нават драматычных. Так, у паэме А. Куляшо-

ва «Сцяг брыгады» выкарыстаны разгорнуты

алегарычны малюнак хлебаробскай працы, які

выразна перадае жудасць фашысцкіх зверст-

ваў:

Пакасілі яго кулямёты,

Усё пакасілі,

А тупыя нямецкія боты

Яго змалацілі.

Танкі гусеніц жорнамі

Жыта пасля памалолі,

Коні потныя чорныя

Хлеб замясілі на полі.

Гэтыя радкі выклікаюць па асацыяцыі вядо-

мы алегарычны малюнак жніва са «Слова пра

паход Ігаравы»: «На Нямізе снапы сцелюць га-

ловамі, малоцяць цапамі сталёвымі, жыццё кла-

дуць на таку, душу веюць ад цела. Нямігі крыва-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

выя берагі не дабром былі засеяны, засеяны

былі касцямі сыноў рускіх» (пераклад Я. Купа-

лы). У невялікім лірычным вершы Р. Барадуліна

«Тэст пацвердзіўся» працэс творчасці (пісанне

вершаў) увасабляецца ў алегарычным вобразе

сяўбы:

З відна да цямна

Ару я даволі

І сею уволю:

Насенне чорнае,

Белае поле.

Што родзіць не густа —

Мая віна!

Да А. блізка стаіць сімвал, які, аднак, адроз-

ніваецца ад яе шматзначнасцю.

Алю€зія (ад лац. allusio — намёк, жарт) —

намёк у паэтычным творы на агульнавядомы

факт гістарычнага ці бытавога характару. Так, у

вершы П. Панчанкі «Паэзія» ёсць наступная ст-

рафа:

Кажуць, непатрэбшчына —

Рыфмы нават геніяў.

А што рабіць з трэшчынай?

Помніце? Гейнэ.

Беларускі паэт апелюе да вядомага вобраз-

нага выказвання класіка нямецкай літаратуры:

усе трэшчыны свету праходзяць праз сэрца паэта.

Веданне гэтага выказвання дае магчымасць

выявіць у згаданых вершаваных радках глыбокі

паэтычны сэнс. Некаторыя вершы цалкам зас-

ноўваюцца на А. Да ліку іх адносіцца верш А.

Вярцінскага «Размова з данайцамі», у якім абыг-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

рываецца вядомы крылаты выраз «падносіць -

данайскія дары», г. зн. дарыць нешта з пэўным -

разлікам. Да выслоўя Дэкарта «Я мыслю —

значыць я існую» ў сваім вершы «Іронія»

адрасуецца У. Жылка:

І як не правы ты, Дэкарт!

Далі мне есці, я каштую

І чуюся, што нешта варт:

Я ем, і я — ужо існую.

Злоўжыванне А. можа прывесці да своеа-

саблівай зашыфраванасці, невыразнасці сэнсу

твора.

Амо€німы (ад грэч. homo€s — аднолькавы і

onyma — імя) — словы, якія аднолькава гучаць і пі-

шуцца, але маюць розныя значэнні. Напрыклад:

каса€ — 1) заплеценыя валасы; 2) доўгі мыс у мо-

ры; 3) прылада для касьбы травы; 4) селязён-

ка. У паэзіі А. часта ўжываюцца ў сатырычных

творах. Вось як арыгінальна А. выкарыстаў К. Кра-

піва ў эпіграме «Да ноты Керзана» (Керзан —

англійскі палітычны дзеяч, які ў 1923 г. прад’яўляў

ультыматум Савецкай дзяржаве):

Добра Керзан піша ноты —

Проста люба паглядзець,

Ды няма у нас ахвоты

Па ягоных нотах пець.

Часам паэтычны вобраз ствараецца дзякую-

чы своеасаблівай «расшыфроўцы» А.:

Не сядай, Вовачка, блізка сцяны,

Нашы дзяўчаты — круцялі.

Нашы дзяўчаты — круцялі:

Круцяць дзірачкі праз сцяну.

(Нар. песня)

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

Мастацкі эфект дасягаецца і выкарыстаннем

м і ж м о€ ў н ы х А. — слоў і выразаў, якія ў

зразумелых для чытача мовах (напрыклад,

беларускай і рускай, беларускай і польскай, бе-

ларускай і ўкраінскай) гучаць аднолькава, але

маюць розны сэнс ці стылістычную афарбоўку.

Калісьці М. Багдановіч, гаворачы пра розніцу

паміж беларускай і рускай мовамі, падабраў цэ-

лы шэраг такіх слоў-А. (качка — качка, гуляць —

гулять, плот — плот і інш.). Я. Купала ў «Ту-

тэйшых» польска-беларуска-рускую міжмоўную

аманімію (donosiciel — даносчык — доносчик)

выкарыстаў дзеля сюжэтнага завастрэння тра-

гікамедыі. Часам выдаюцца слоўнікі міжмоўных

амонімаў і паронімаў. Вось прыклад выка-

рыстання міжмоўнага А. ў жарце Р. Барадуліна

з яго кнігі «Здубавецце»: «Да ўрача прыйшла

жанчына ў гадах. Урач гаворыць, як і належыць

«вучонаму» чалавеку, толькі па-расійску.

Ставіць шклянку з вадой і кажа: «Пей!» Жан-

чына і запела: «Пасею гурочкі...»

Відам А. з’яўляюцца т. зв. г р а м а т ы€ ч н ы я

А., або а м о€ г р а ф ы, — розныя па значэнні

словы, што супадаюць у напісанні, але разыхо-

дзяцца ў гучанні (мука€ — му€ка, гадзϒць — га-

€дзіць), а таксама ф а н е т ы€ ч н ы я А., або

а м а -

ф o€ н ы, — словы і словазлучэнні, анолькавыя

па гучанні, але розныя ў напісанні (лёт — лёд,

газ — гас, душ — дуж, затым — за тым, урад

— у рад). Усе віды гэтых лексем з рознымі мас-

тацкімі задачамі выкарыстоўваюцца ў паэзіі,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

асабліва часта — ў рыфмах аманімічных, амагра-

фічных і амафонных (гл.).

Антанамазϒя, або антанамасϒя (грэч.

antonomasia), — замена імя вядомай асобы наз-

вай прадмета ці з’явы, што з ёй непасрэдна звя-

заны. Так, у наступных радках верша К. Крапівы

«Гебельс брэша — вецер носіць» прозвішча Ге-

бельса не называецца, але выразна падразумя-

ваецца: «Каб прыкрасіць крыху справы Гітле-

раўскай банды, У Берліне ёсць плюгавы Доктар

прапаганды». А. называецца таксама і ўжыван-

не ўласных імён замест агульных разуменняў:

«Свет, у якім мы жывём — Не наш. Яго даўно

закаханыя параздавалі Сваім Дульцынеям,

Джульетам» [г. зн. сваім каханым] М. Танк.

Анто€німы (ад грэч. anti — супраць і onyma —

імя) — словы з супрацьлеглым значэннем: вы-

сока — нізка, далёка — блізка, ноч — дзень,

салодкі — горкі і г. д. Сустракаюцца нярэдка

ў фальклорных творах — казках, песнях, прыказ-

ках і прымаўках («На языку мядок, а на сэрцы —

лядок», «Есць — пацее, а працуе — мерзне»).

У паэзіі часта выкарыстоўваюцца ў назвах вер-

шаў, паэм і нават асобных кніг, ляжыць у аснове

кампазіцыйнага прыёму супрацьпастаўлення.

Да антанімічнасці любіў звяртацца Я. Купала

(«Бот і лапаць», «Ён і яна», «Яна і я», «Тут

і там», «Так... не» і інш.; «Сярод сваіх і чужакоў

Яна мне ласкай матчынай»; «І ў белы дзень, і ў

чорну ноч Я ўсцяж раблю агледзіны...» —

«Спадчына»). Часам на А. «трымаецца» ўвесь

верш, як, напрыклад, «Ці ачнёмся?» Н. Гілевіча:

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

Чужое, разбойнае, хамскае

Гвалтуе, дратуе, таўчэ,

А роднае, свойскае, наскае

Бязмоўна ярмо валачэ.

Пачварнае, дзікае, жорсткае

Крычыць, верашчыць, трашчыць,

А добрае, людскае, боскае

Змоўкла і цяжка маўчыць.

Бяздарнае, брыдкае, бруднае

Сквярчэцца, дзярэцца, хрыпіць,

А чыстае, светлае, мудрае

Няйначай заснула і спіць.

Апастро€фа (грэч. apostroph — асабісты

зварот) — зварот паэта да памерлай ці адсут-

най асобы, як да прысутнай:

Іду, як заўсёды, ў купалаўскі сад,

Падняўшы каўнер і насупіўшы кепку.

А ў садзе шуміць залаты лістапад...

Шапчу я: Іван Дамінікавіч, кепска...

(П. Панчанка. «Творчасць»)

А. — гэта і зварот да нейкага прадмета ці

з’явы, як да чалавека:

Пушчай ідзеш ці пусткаю,

Дома, ў чужой зямлі,

Песня, будзь беларускаю

І пад вясельнай хусткаю,

І ў баявым шынялі.

(М. Лужанін. «Дарога песні»)

Вельмі часта да А. звяртаўся Я. Купала

(«Выйдзі», «Ночцы», «Жніво», «Мая доля», «Сон-

цу» і інш.).

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

Апліка€цыя (ад лац. applicatio, літаральна

— прыкладванне) —увядзенне ў вершаваны

тэкст нейкага вядомага выслоўя: прыказкі, пры-

маўкі, радка з песні, верша і г. д. На паэтычным

выкарыстанні народных прымавак заснаваны

верш П. Панчанкі «Простыя ісціны». Р. Бараду-

лін увёў у свой твор радкі з народнай беларус-

кай песні, выдзеліўшы іх не толькі інтанацыйна,

але і графічна:

Дробненькі дожджык дый накрапае...—

Журыцца мінская радыёхваля.

Балтыка, зайздрасць твая сляпая.

Хмарныя хвалі

Сонца схавалі.

Выйдзі, дзяўчына,— сэрца чакае...

Можаш чакаць, як пагоды з мора.

Шалёнагубая, гулам цяжкая.

Б’ецца ў адчаі салоная змора.

Я ж тваіх ножак не замарожу...

Снежань, чаму не нагурбіў выдмаў?

Я ж твае ножанькі ў шапачку ўложу...

Дождж пад піліпаўку, хто яго выдумаў?

Асобы від А. — увядзенне ў вершаваны

тэкст назваў твораў або кніг нейкага вядомага

пісьменніка, мастака. Напрыклад:

То не плач яго Бандароўны,

А зажынкавы спеў ля гаю.

Што калісьці было безназоўным,

І імя і спадчыну мае.

Над ракой Арэсай расою

Умываліся дружна бярозкі.

Любаваўся Купала красою

І ад сэрца вітаў наш росквіт.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

(С. Ліхадзіеўскі. «Светлай

памяці Янкі Купалы»)

АрхаΡзм (грэч. archaios — старажытны) — моў-

ная адзінка (слова, форма слова), якая выйшла

з актыўнага ўжытку, але мае свае адпаведнікі:

персі — грудзі, ланіты — шчокі, глас — голас,

жывот — жыццё, чарніца — манашка і г. д. Як і

г і с т а р ы€ з м ы (словы, якія абазначаюць

рэаліі, што ўжо знаклі з ужытку: «Панёву швыдка

нахапіла, Кашэль сачнямі налажыла» —

«Энеіда навыварат»; «Хай тыя ведаюць, што

з’явяцца па нас… Пра войтаў, лаўнікаў, і

райцаў, і паспольства» — М. Багдановіч), А.

служаць для надання аповеду гістарычнага

каларыту, але ў першую чаргу — асаблівай

урачыстасці, прыўзнятасці: «К маёй галубцы ў

мёдным уміленні Туліліся і грэлі персі» — Я.

Купала. «Яна

і я»; «Дзянніц маіх, дзянніц маіх мінулых…» —

Я. Колас. «Сымон-музыка».

∋

ўтарская глухата€ — няўважлівыя адносі-

ны аўтара да слова, у выніку чаго ўзнікаюць

стылёвыя або сэнсавыя памылкі ў тым ці іншым

творы мастацкай літаратуры. Праўда, такія па-

мылкі могуць з’явіцца не толькі ў выніку абыяка-

васці пісьменніка да сэнсу і гучання слова, а вы-

падкова — у працэсе захопленай, натхнёнай

працы, калі развага некалькі адступае перад на-

палам паэтычных эмоцый. Менавіта таму во-

пытныя паэты і не здаюць твор адразу ў друк, а

даюць яму магчымасць «вылежацца», каб по-