Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

ВЯЧАСЛАЎ РАГОЙША

ПАЭТЫЧНЫ

СЛОЎНІК

Выданне трэцяе,

дапрацаванае і дапоўненае

МІНСК

«БЕЛАРУСКАЯ НАВУКА»

2004

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

УДК 821.161.3.09(038)

ББК 83.3(4Беи)я2

Р 14

Р э ц э н з е н т ы:

кафедра беларускай літаратуры

Беларускага дзяржаўнага педагагічнага універсітэта

імя Максіма Танка (загадчык — кандыдат філалагічных навук,

дацэнт М. Ф. Шаўлоўская); акадэмік НАН Беларусі, доктар

філалагічных навук У. В. Гніламёдаў

Рагойша В. П.

Паэтычны слоўнік / Вячаслаў Рагойша.

— 3-е выд., дапрац. і дапоўн. — Мн.: Бел.

навука, 2004. — 576 с.

ISBN 985-08-0598-6.

У слоўніку доктара філалагічных навук, прафесара

В. П. Рагойшы тлумачыцца каля тысячы тэрмінаў па

тэорыі паэзіі. Улічваюцца дасягненні сучаснай

літаратуразнаўчай думкі ў галіне агульнай паэтыкі

і паэтыкі верша, вопыт паэзіі народаў СНД і замежных

краін. Асноўная ўвага ўдзяляецца гісторыі і тэорыі

беларускага верша.

У трэцяе выданне ўключаны звыш 50 новых

тэрмінаў.

Прызначаецца шырокаму колу навукоўцаў, пісь-

меннікам, студэнтам філфакаў ВНУ, навучэнцам

тэхнікумаў, вучням сярэдніх школ, а таксама ўсім тым,

хто цікавіцца праблемамі паэзіі.

УДК 821.161.3.09(038)

ББК 83.3(4Беи)я2

са змяненнямі

ISBN 985-08-0598-6 «Беларуская навука», 2004

Р14

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

Светлай памяці бацькоў

Пятра Іосіфавіча (1914—1985)

і Валянціны Антонаўны (1917—2003)

Рагойшаў

АД АЎТАРА

Першае выданне «Паэтычнага слоўніка»

(Мн.: Вышэйшая школа, 1979) напаткаў шчаслі-

вы лёс: ён хутка знайшоў свайго зацікаўленага

чытача, быў добразычліва сустрэты крытыкай.

На яго з’явілася каля дзесятка водгукаў і рэцэн-

зій у часопісах «Вопросы литературы», «Ра-

дянське літературознавство», «Полымя», «Slavia

orientalis» (Варшава), «Zagadnienia Rodzajo€w

Literackich» (Лодзь), газетах «Звязда», «Літара-

тура і мастацтва», «Літературна Укра∞на» і інш.

Рэцэнзенты (М. Новікава, Ф. Сяліцкі, Я. Тжынад-

лоўскі, В. Чабаненка, У. Іваненка, У. Казбярук,

М. Мішчанчук, І. Качуроўскі — усім ім шчырая

ўдзячнасць!) віталі з’яўленне слоўніка, адобрылі

яго структуру, характар падачы матэрыялу, яго

навуковую інтэрпрэтацыю, падтрымалі намеры

аўтара пэўным чынам падагуліць здабыткі бела-

рускай паэзіі ў галіне вершаваных форм, падк-

рэслілі значэнне працы не толькі для беларус-

кага, але і для ўсяго вершазнаўства ўвогуле. Ра-

зам з тым былі выказаны некаторыя заўвагі і

прапановы, якія тычыліся галоўным чынам удак-

ладнення асобных дэфініцый, пашырэння кола

вершазнаўчых тэрмінаў.

У другім выданні меркаванні рэцэнзентаў

у асноўным былі ўлічаны. У прыватнасці, з’явіўся

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

новы раздзел «Асновы паэзіязнаўства», у якім

паэтыка непасрэдна сустрэлася з самой паэзіяй,

літаратурай, грамадскім жыццём — так яно па

сутнасці і павінна быць у даведніках падобнага

тыпу. Выпраўлены і пашыраны асобныя артыку-

лы, растлумачана звыш ста новых тэрмінаў, па-

дадзены новыя прыклады.

Аўтар у той ці іншай ступені ўлічыў і навей-

шыя па тым часе даведачныя выданні, найперш

беларускія, у якіх знайшлі вытлумачэнне і вер-

шазнаўчыя паняцці. Маюцца на ўвазе,

у прыватнасці, «Беларуская ССР: Кароткая эн-

цыклапедыя» (Мн., 1981. Т. 4), першыя тры та-

мы «Энцыклапедыі літаратуры і мастацтва Бе-

ларусі» (Мн., 1984—1986), «Слоўнік літаратураз-

наўчых тэрмінаў» для сярэдняй школы М. -

Лазарука і А. Ленсу (Мн., 1983).

З часу выхаду ў свет 2-га выдання слоўніка

прайшло звыш пятнаццаці гадоў. За гэты час

адбыліся эпахальныя змены ў грамадскім жыцці

нашай краіны (ліквідацыя манаполіі КПСС,

распад СССР, з’яўленне на палітычнай карце

свету незалежнай Рэспублікі Беларусь), значна

ўзбагацілася родная беларуская паэзія — як за

кошт з’яўлення новых твораў, у тым ліку —

з-пад пяра маладых таленавітых паэтаў, так

і дзякуючы вяртанню з незаслужанага забыцця

вершаў і паэм савецкіх аўтараў, літаратараў

беларускага замежжа (А. Гарун, В. Ластоўскі, Н.

Арсеннева, А. Салавей, М. Кавыль, Р. Крушына і

інш.). З’явіліся новыя тэарэтычныя працы

даследчыкаў верша (Ю. Арліцкага, В. Баеўскага,

Дж. Бейлі, М. Гаспарава, М. Гіршмана, А.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

Ілюшына, С. Кармілава, І. Качуроўскага, І.

Ліллі, П. Руднева, Т. Скулачовай, М. Сулімы, А.

Фядотава, У. Халшэўнікава, Д. Урбаньскай, А.

Яскевіча і інш.), да вершазнаўства пачалі

далучацца беларускія філолагі (А. Дуброўскі, І.

Жук, М. Мартысевіч, К. Піскуноў, А. Скурко, Т.

Федарцова, В. Ярац і інш.), убачылі свет такія

грунтоўныя даведачныя выданні, якія таксама

нельга было не ўлічыць пры перавыданні слоў-

ніка, як 18-томная «Беларуская энцыклапедыя»

(Мн., 1996—2004), «Літературознавчий словник-

довідник» (Киςв, 1997), «Литературная энцикло-

педия терминов и понятий» (М., 2000)

і інш. Пры нагодзе рады заўважыць, што пэўную

стымулюючую ролю ў нараджэнні асобных,

невядомых раней у беларускай паэзіі, формаў

і відаў верша адыгралі і папярэднія выданні

дадзенага «Паэтычнага слоўніка». Усё гэта, зра-

зумела, паўплывала на пэўныя змены, дапаў-

ненні як у тэарэтычным матэрыяле, так і ў

тэкставых прыкладах 3-га выдання слоўніка.

Каб не паўтарацца ў выказваннях пра харак-

тар і структуру слоўніка, лічу мэтазгодным нага-

даць — з невялікімі ўдакладненнямі —

прадмову да яго першага выдання.

* * *

Значныя здабыткі беларускага паэтычнага

слова, выхад яго да сусветнага чытача выклі-

каюць цікавасць шырокай грамадскасці да на-

шай паэзіі, абумоўліваюць неабходнасць яе

глыбейшага тэарэтычнага асэнсавання. Ціка-

васць да пытанняў, паняццяў і разуменняў, звя-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

заных з тэарэтычнымі аспектамі мастацтва слова,

у тым ліку паэзіі, павысілася і ў сувязі з ростам

агульнай культуры народа. Менавіта ўсім гэтым

і тлумачыцца з’яўленне «Паэтычнага слоўніка»,

цалкам прысвечанага тэорыі паэзіі і створанага

пераважна на беларускім паэтычным матэрыя-

ле. Аўтар слоўніка імкнуўся не толькі вытлума-

чыць асноўныя літаратуразнаўчыя тэрміны, так

ці інакш звязаныя з паэзіяй, але і паказаць, чаго

дасягнула беларуская паэзія ў галіне мастацкай

формы, паэтыкі за пяцісотгадовы перыяд свайго

развіцця, і ў той жа час адзначыць, што яна

яшчэ недастаткова або зусім не засвоіла з во-

пыту сусветнай паэтычнай культуры. Такім

чынам, гэтае выданне энцыклапедычнага тыпу

— не толькі паняційна-тэрміналагічны даведнік,

але і своеасаблівая кароткая гісторыя

беларускай паэзіі.

«Паэтычны слоўнік» адрасуецца найперш

студэнтам універсітэтаў рэспублікі, якія выву-

чаюць самастойныя курсы «Уводзіны ў літарату-

разнаўства» і «Тэорыя літаратуры», у тым ліку -

такія іх важныя раздзелы, як «Асновы вер-

шавання», «Мова мастацкага твора», «Літара-

турныя роды, віды і жанры», і адчуваюць вострую

неабходнасць у спецыяльным даведачным вы-

данні. Патрэбамі асноўнага чытача кнігі прад-

вызначана яе кампазіцыйная будова, заснава-

ная на пэўнай сістэматызацыі тэарэтычнага матэ-

рыялу. Слоўнік пачынаецца раздзелам «Асновы

паэзіязнаўства», у якім тлумачацца самыя

агульныя пытанні, звязаныя з паэзіяй, яе тэрмі-

налогіяй (паэзія, паэт, паэтыка, змест і форма,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

вобраз паэтычны і інш.). Затым ідуць раздзелы,

прысвечаныя асобным кампанентам паэтыкі вер-

ша: «Лексіка паэтычная. Тропы», «Сінтаксіс паэ-

тычны. Інтанацыя», «Фоніка. Рыфма», «Метрыка.

Рытміка», «Кампазіцыя. Строфіка», «Жанры

паэзіі. Віды верша». Завяршае слоўнік алфавіт-

ны «Прадметны паказальнік», які дае магчы-

масць хутка знайсці любы тэрмін, што вытлу-

мачваецца ці ў спецыяльным артыкуле, ці ў ар-

тыкуле на іншую тэму (у апошнім выпадку

тэрмін набраны курсівам).

Любая класіфікацыя, тым больш класіфіка-

цыя літаратуразнаўчых тэрмінаў, — справа да-

волі ўмоўная. Куды аднесці, скажам, паралелізм

ва ўсіх яго формах? Да паэтычнага сінтаксісу?

Кампазіцыі? Тропаў? І ў гэтым, і ў многіх іншых

выпадках аўтар сутыкнуўся з немалымі цяжкас-

цямі. Але гэта не пахіснула яго пераканання ў

неабходнасці класіфікацыі паэтычных тэрмінаў,

якой няма ні ў адным з ранейшых літаратураз-

наўчых слоўнікаў. Праўда, такая класіфікацыя, як

ужо адзначалася, праведзена не так для навуко-

вай сістэматызацыі матэрыялу (хоць ставіцца і

такая задача), як з навучальнай мэтай: даць сту-

дэнтам своеасаблівы дапаможнік па ўсіх раз-

дзелах паэтыкі верша, напісаны ў форме тэрмі-

налагічнага даведніка. Такі дапаможнік зручны і

пры самаадукацыі ў галіне тэорыі і гісторыі паэ-

зіі, вершавання і вершазнаўства.

У «Паэтычным слоўніку» вытлумачэнне

асобных тэрмінаў даецца ў тэарэтычным аспек-

це. Разам з тым пры неабходнасці (калі паказ-

ваецца эвалюцыя значэння тэрміна, яго «мігра-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

цыя» і інш.) прыцягваюцца і факты з гісторыі

заходнееўрапейскай, рускай паэзіі, гісторыі літа-

ратур народаў СНД і іншых краін. Тэрмін, як

правіла, ілюструецца прыкладамі з беларускага

фальклору і пісьмовай паэзіі, але пры іх адсут-

насці ці недастатковай нагляднасці выкарыстоў-

ваюцца творы паэтаў іншых народаў. Прыклады

пашпартызуюцца: падаецца прозвішча паэта і

назва твора (за выключэннем выпадкаў, калі гэ-

тая назва супадае з першым радком вершава-

нага тэксту). З’явы, пра якія вядзецца гаворка, у

прыкладах выдзелены курсівам.

Стварэнне «Паэтычнага слоўніка» — справа

надзвычай складаная і працаёмкая. Патрэбна

было не проста вытлумачыць каля тысячы тэр-

мінаў, але пры неабходнасці і заняць пэўную

пазіцыю ў адносінах да той ці іншай з’явы або

выказаць уласны погляд на яе; з некалькіх тэр-

мінаў, якія абазначаюць адно паняцце, выбраць

найбольш мэтазгодны, адшукаць сярод тысяч

паэтычных радкоў неабходны прыклад для леп-

шага абгрунтавання тэрміна і г. д. У шэрагу вы-

падкаў давялося адмовіцца ад увядзення ў

слоўнік асобных вузкаўжывальных тэрмінаў,

якія не знайшлі прымянення

ў беларускай паэзіі і літаратуразнаўстве (айты-

су, карманьёла, труверы і інш.). У той жа час

прыйшлося заняцца і словатворчасцю, даць най-

менне асобным з’явам паэзіі (зваротная мета-

фарызацыя, рытмаграма верша, шаснаццаці-

радкоўе, шматзлучнікавасць, шматпрыназоўні-

кавасць, этымалагізм паэтычны і інш.). Трэба

сказаць, што ў слоўніку ўвасобіўся не толькі

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

асабісты вопыт аўтара як даследчыка паэзіі

і яе прапагандыста (у студэнцкай і больш шы-

рокай чытацкай аўдыторыі), але і вопыт, твор-

чыя дасягненні многіх іншых літаратуразнаў-

цаў, сучаснікаў і папярэднікаў. Найперш хочац-

ца назваць тых, хто плённа распрацоўваў і

распрацоўвае асобныя пытанні беларускага

верша — М. Багдановіча, Я. Барычэў-

скага, Н. Гілевіча, М. Грынчыка, У. Дубоўку,

I. Ралько, I. Шпакоўскага, М. Янкоўскага,

А. Яскевіча і інш. (гл.: паэтыка, вершазнаўства).

Вялікую дапамогу аказалі таксама даследаванні

па гісторыі і тэорыі верша вядомых рускіх, ук-

раінскіх, польскіх літаратуразнаўцаў: В. Жыр-

мунскага, Б. Тамашэўскага, Л. Цімафеева, М.

Гаспарава, Б. Ганчарова, К. Вішнеўскага, У.

Халшэўнікава, А. Жоўціса, В. Кожынава, Ю.

Лотмана, С. Кармілава, Ю. Арліцкага,

А. Фядотава, Г. Сідарэнка, У. Кавалеўскага, І.

Качуроўскага, М. Длускай, С. Скварчынскай, Д.

Урбаньскай і інш. Узорам навукова-метадалагіч-

нага і метадычнага прынцыпаў укладання матэ-

рыялу, вытлумачэння асобных тэрмінаў пас-

лужылі «Краткая литературная энциклопедия»

(М., 1962—1978. Т. 1—9), «Словарь литературо-

ведческих терминов» пад рэдакцыяй Л. I. Ціма-

феева і С. В. Тураева (М., 1974), «Поэтический

словарь» А. Квяткоўскага (М., 1966), «Словник

літературознавчих термінів» В. М. Лэсіна і А.

С. Пулынца (3-е выд. Кіеў, 1971), «Sℑownik

termin♥w literackich» М. Главінскага, Т. Касткевіч,

А. Акопень-Славінскай і Я. Славінскага (Варша-

ва, 1976) і інш.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

Рукапіс слоўніка абмяркоўваўся на кафедры

беларускай літаратуры Беларускага дзяржаў-

нага педагагічнага універсітэта імя Максіма

Танка (загадчык — кандыдат філалагічных на-

вук, дацэнт М. Ф. Шаўлоўская). Супрацоўнікам

кафедры за карысныя парады і падтрымку

выдання — мая шчырая падзяка. Дзякую і рэ-

цэнзенту слоўніка акадэміку НАН Беларусі,

доктару філалагічных навук У. В. Гніламёдаву.

Буду таксама ўдзячны ўсім, хто скажа пра

«Паэтычны слоўнік» сваё зацікаўленае слова

ў друку, прышле свае прады і пажаданні на

адрас: 220030, Мінск, вул. К. Маркса, д. 31,

філфак БДУ, кафедра тэорыі літаратуры.

Вячаслаў Рагойша