Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

ЛЕКСІКА ПАЭТЫЧНАЯ

ТРОПЫ

Ле€ксіка паэты€чная (ад грэч. lexis — слова,

выраз) — слоўнікавы склад якога-небудзь твора

паэзіі або ўсёй мастацкай творчасці таго ці інша-

га паэта. Матэрыялам і інструментам кожнага

пісьменніка з’яўляецца мова пэўнага народа ў

яе літаратурнай разнавіднасці. Аднак задачы

паэзіі, яе спецыфіка як мастацтва слова прад-

вызначаюць і некаторыя адрозненні паэтычнай

мовы ад літаратурнай у галіне лексікі, сінтаксісу

(гл.: сінтаксіс паэтычны), гукавой арганізацыі

(гл.: фоніка, інтанацыя). Больш таго, лексічны,

сінтаксічны і гукавы склад мовы паэзіі і мастац-

кай прозы пэўным чынам розняцца паміж сабой.

Як слушна заўважыў М. Бахцін, «толькі ў паэзіі

мова раскрывае ўсе свае магчымасці, бо

патрабаванні да яе тут максімальныя... паэзія

быццам выціскае ўсе сокі

з мовы, і мова перавышае тут самую сябе».

Дзякуючы вершаванай мове, якой звычайна ка-

рыстаецца паэзія, кожнае слова ў паэтычным

творы навідавоку, інтанацыйна і рытмічна вылу-

чана. Ды і наогул колькасць слоў тут невялікая

(у параўнанні, скажам, з творамі прозы). Таму

вартасць кожнага слова і яго адчувальнасць у

паэтычным кантэксце надзвычай высокія. Гэтым

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

тлумачыцца вялікая адказнасць паэта за вы-

бар слова, за яго сэнсавае напаўненне і гучан-

не. Вось чаму сапраўдныя паэты надзвычай

уважліва ставяцца да кожнага слова, старанна

вывучаюць мову народа, беручы з яе ўсё леп-

шае, пры неабходнасці займаюцца ўласнай сло-

ватворчасцю, звяртаюцца да запазычвання з ін-

шых моў. Паэт заўсёды павінен памятаць, што

ён не толькі ахоўнік чысціні і багацця роднай -

мовы, але і памнажальнік

гэтага багацця. Л е к с і к о€ н п а э€ т а

(слоўнікавы склад яго мовы) звычайна налічвае

некалькі дзесяткаў тысяч слоў, хаця можа быць

і не такі вялікі. Так, у мове Ф. Скарыны

прыблізна 9 500 слоў і словаформаў, у Я. Ку-

палы і Я. Коласа — каля 30 000 (для параў-

нання: у Шэкспіра — 15 000, у А. Пушкіна —

20 000, у Т. Шаўчэнкі — 10 000). Пра лексічнае

багацце майстроў мастацкага слова сведчаць, у

прыватнасці, с л о€ ў н і к і м о€ в ы

п і с ь м е€ н н і к а (А. Пушкіна, А. Міцкевіча, Т.

Шаўчэнкі і інш.; гл.: слоўнік). У руках беларускіх

паэтаў — адна з самых багатых, мілагучных,

старажытных індаеўрапейскіх моў, якая

захавала нямала асаблівасцей лексічных,

арфаэпічных, марфалагічных, сінтаксічных не

толькі праславянскіх, але нават стараіндыйскіх

(санскрыт). Хораша пра беларускую мову сказаў

паэт з абсалютным моўным слыхам Рыгор

Барадулін:

Беларускае слова ад Бога.

Слову нашаму Бог дапамог.

Хто не любіць яго, ад тога

Назаўсёды адвернецца Бог.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

Паэты з пэўнымі мастацкімі мэтамі звяр-

таюцца да сінонімаў, антонімаў, амонімаў, па-

ронімаў, амографаў, амафонаў, фразеалагіз-

маў, паэтонімаў, да ўсяго лексічнага багацця

нацыянальнай мовы. Як і мастацкая літаратура

наогул, паэзія, апрача агульнаўжывальнай лек-

сікі, карыстаецца і вузкаўжывальнай: гістарызмамі,

неалагізмамі, дыялектызмамі, жарганізмамі,

вульгарызмамі, варварызмамі і інш. Выкарыс-

танне вузкаўжывальных слоў заўсёды павінна

быць абумоўлена тымі ці іншымі мастацкімі

задачамі. Злоўжыванне імі, нематываванае ўвя-

дзенне ў паэтычны кантэкст адразу заўважаецца

чытачамі (слухачамі), рэзка зніжае мастацкае

ўздзеянне твора. Зрэшты, гэта адносіцца да

ўсёй Л. П. У вершы могуць ужывацца нават гра-

матычна няправільныя формы, але сама гэтая

няправільнасць павінна быць абумоўлена пэў-

нымі выяўленчымі задачамі.

Вось урывак з верша У. Караткевіча «Заяц

варыць піва»:

З зайчыхай вып’юць па маленькай

І дзеткам трошкі паднясуць,

Тужлівым галаском таненькім

«Цвіцела морква» завядуць.

Падкрэслены выраз — адступленне ад літа-

ратурнай нормы («цвіла морква»). Аднак гэтае

адступленне не выпадковае, а матываванае

мастацкай задачай: праз экспрэсію граматычнай

няправільнасці дапамагчы стварыць ва ўяўленні

чытача (слухача) яскравы зрокава-слыхавы

вобраз бяскрыўднай заечай сям’і «перад халод-

наю зімой», выклікаць пачуццё жалю да яе

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

(«Пабачыш — не гані з абсады, Дай хоць на

гэты дзень спакой...»).

Мова паэзіі — эмацыянальна афарбаваная.

Таму ў ёй вялікая роля належыць экспрэсіўным

моўным формам, што перадаюць эмацыянальны

стан лірычнага героя паэта. Намнога большае

значэнне ў ёй, у параўнанні з мовай прозы

і літаратурнай мовай увогуле, мае сістэма пера-

носных значэнняў слоў — тропаў. У паэзіі назі-

раецца своеасаблівая канцэнтрацыя тропаў,

якія адыгрываюць тут незаменную выяўленчую

ролю. Менавіта ў сістэмах прамых і пераносных

значэнняў слоў і ўвасабляецца перш за ўсё

змест паэтычнага твора.

Троп (ад грэч. tropos — паварот; зварот, воб-

раз) — слова ці моўны выраз, ужытыя ў пера-

носным значэнні. У Т. на аснове нейкіх агульных

рыс супастаўляюцца дзве з’явы, адна з якіх ха-

рактарызуецца праз прыметы другой. Ужываюц-

ца Т. і ў размоўнай мове, але асноўная сфера іх

бытавання — мастацкая літаратура, асабліва

паэзія. Яны дапамагаюць лаканічна і вобразна

выявіць сутнасць з’явы, індывідуалізаваць яе,

даць ёй ацэнку. Т. — не «акраса», а адзін са

сродкаў вобразнага пазнання жыцця, спосаб уз-

багачэння літаратурнай мовы новымі сэнсавымі

адценнямі. Не дзіва таму, што паэты адчуваюць

арганічную патрэбу ў Т.:

Радок сухі — без лісцяў голле,

А вобраз аздабляе шмат,

Ах, каб збіралася іх болей,

Ды каб усе на добры лад!

(П. Броўка. «Багата, родная ты мова...»)

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

Здольнасць мысліць арыгінальнымі Т. —

першая прыкмета сапраўднага паэта. Пры гэ-

тым Т. добра самахарактарызуюць творцу: сту-

пень яго таленавітасці, сацыякультурнае і пры-

родна-кліматычнае асяроддзе яго пражывання,

больш таго — ступень яго адукацыі, характар

прафесіі, прыналежнасць да літаратурнага на-

прамку, часам — узрост, псіхічны стан і г. д.

Кожны з Т. — гэта своеасаблівая маленькая

міфалагема, з нейкім дамінантным аб’ектам

выяўлення ў цэнтры яе. Вось некаторыя воб-

разныя міні-міфалагемы Р. Барадуліна: дрэва

— жыцця, сыноўняй удзячнасці, купалаўскае, ракі,

пазнання, даверу, цярпення (усяго — звыш

100 міфалагем); рака — часу, мовы, маленства,

сталасці, жыцця, праславянская, чалавечага

болю, беларускасці (каля 200); драчы —

крычаць, рыпяць, надсадна скрабуць, крояць

змрок густы, горла дзяруць (звыш 200).

Самахарактарыстыка паэтаў праз Т. добра відна

пры супастаўленні вобразных міфалагем з

адным нейкім аб’ектам выяўлення, скажам —

месяцам. Пра гэта — верш У. Скарынкіна

«Месяц»:

Галоднаму месяц на небе

Здаецца акрайчыкам хлеба,

Сонцам нясцерпным — совам,

А кавалям — падковай,

Дудкаю — пастухам,

Лодкаю — рыбакам,

Жнеям — сярпом увішным...

Прафесія, занятак, умовы жыцця творцаў,

псіхалогія суб’екта ці аб’екта выяўлення —

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

у наступных Т.: «Ой, узыдзі, узыдзі, ясны ме-

сяцу, Як млынава кола» (Нар. песня); «Вы-

лежвалася днём, няйначай, Яно, нібы папар, і

ўжо Маладзічок у хмарах скача, Як па няў-

добіцы плужок» (В. Гардзей. «Начное неба»);

«Паволі векавы цалік Сусвету Арэ халодны плуг

маладзіка» (З. Марозаў. «...Змяркання час»);

«Высокі месяц — медны кацялок — Паказваец-

ца ціха з-за аблок» (С. Гаўрусёў); «А поўня, як

таблетка, На далані начы» (М. Бусько. «Фель-

чарка»); «Маладзік, як пілотка... У казарме —

адбой...» (К. Ільюшчыц); «Ад кропкі маленькай

гнязда чмяля Да маладзіковай коскі...» (Р. Ба-

радулін); «Месяц, як штамп цэнзуры на паш-

тоўцы, жаўцее» (Яніс Рыцас. «Сёння»); «Гала-

вешкаю ўвысь Нехта кінуў над горадам месяц»

(М. Танк. «Мы ў свой горад прыйшлі»)... Пры

ўсёй рознасці бачання аб’екта выяўлення, усе

гэтыя Т. вызначаюцца большай ці меншай рэа-

лістычнасцю. Але ўжо зусім іншы, імпрэсіяніс-

тычны, малюнак з’явы — у паэта 20-х гадоў ХХ

ст. В. Маракова: «Срэбны месяц каханнем

гарыць» («...Тут так хораша»); «Хай тады белы

месяц над сіняй ракой Упадзе на ваду залатым

васільком» («...Пеў пякучыя песні свае салавей»);

«Упаў срабрысты месяц на калені, Стаў цала-

ваць магільныя крыжы» («Дзяўчыне»); «У хмар-

цы курчыўся месяц ад болю» («Муляр»); «На

эстрадзе неба месяц выступаў» («Мая

паэма»)...

Адрозніваюць Т. простыя: эпітэт, параўнан-

не і складаныя: метафара, зваротная метафа-

рызацыя, паэтычны этымалагізм, метанімія, сі-

€

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

некдаха, гіпербала, літота, сімвал, алегорыя,

іронія, гратэск, перыфраза. Часам вылучаюць

два тыпы Т. — к а н к р э€ т н а - п а ч у ц ц ё- в

ы я і ў м о€ ў н а - а с а ц ы я т ы€ ў н ы я. Т.

першага тыпу ўлічваюць канкрэтнасць і рэаль-

насць адзнак з’яў ці прадметаў, што ўспры-

маюцца з дапамогай асацыятыўных магчымас-

цей органаў пачуццяў — зроку, слыху, смаку,

абаняння і асязання (серп месяца, зялёнае по-

лымя дрэў, эпохі бас густы), другога — вызна-

чаюцца вялікай доляй умоўнасці, апелююць да

здольнасцей лагічнага мыслення чалавека, ве-

даў, жыццёвай дасведчанасці (парог, вычасаны

з успамінаў; карціны, намаляваныя сціснутымі

кулакамі, вачамі беспрацоўных, камянямі бары-

кад; страха тваіх шорсткіх далоняў). Часам

другі тып Т. звязваюць толькі з сучаснай паэзіяй.

Аднак умоўна-асацыятыўныя вобразы, у аснове

якіх найчасцей ляжаць метанімічныя суадносіны

паміж з’явамі і прадметамі рэчаіснасці, у знач-

най ступені былі характэрныя яшчэ для самых

даўніх фальклорных твораў. Вось прыклад з бе-

ларускай народнай песні:

Паарала дзяўчыначка мысленькамі поле,

Чорнымі вачыма дый завалачыла,

Дробнымі слязамі ўсё поле зрасіла.

— Ой мой мілы, глуміўся ты мной:

Сеяў палын на маім сэрцы

Ды клаў агонь на маіх плячах,

Рабіў скрыпкі ды з маіх ручак,

Увязваў каня да маіх косак,

Пушчаў рэчкі з маіх вочак.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

Маючы на ўвазе такі тып вобразнасці,

М. Танк яшчэ ў 1938 г. пісаў у артыкуле «Крыні-

цы нашай творчасці»: «Не станаўлюся ў абаро-

ну хвараблівага фабрыкавання адарваных ад

жыцця, ад зместу метафараў. Але, з другога бо-

ку, абаронцам «прасціні» не радзіў бы хавацца

за народную творчасць, бо там, хіба як нідзе, і

можна спаткаць такую вобразнасць, да якой

часта далёка так «грэшным» нам. Вось прыкла-

ды: «А ўзышло маё гора густымі кустамі, зацвіло

маё гора рознымі цвятамі...», «Засеяла дзяўчы-

нанька думанькамі поле...», «Ой, дагнала свае

леты ля зялёнага мосту», «Сакатала сонейка ды

за лес заходзячы» і тысячы іншых, зачэрпнутых

з народнай паэзіі. Выкарыстанне гэтага багацця

(зразумела, не беспасрэднае перапісванне, але

творчая перапрацоўка гэтага матэрыялу) шмат

бы ўліло новых мастацкіх вартасцяў у сучасную

паэзію». Безумоўна, гэтыя развагі народнага

паэта Беларусі актуальныя і для нашага часу.

Не трэба, аднак, абсалютызаваць той ці іншы

тып Т. Наяўнасць Т. у паэзіі залежыць ад харак-

тару таленту паэта, стылёвага кірунку творчасці,

канкрэтнай ідэйна-мастацкай задумы, зместу

твора. Багацце Т. прадвызначае м е т а ф а р

ы€ ч н ы с т ы л ь паэзіі, поўная або частковая

адсутнасць іх —

а ў т а л а г ϒ ч н ы («бязвобразны»). У творчас-

ці нават аднаго паэта могуць быць поруч

і метафарычныя і аўталагічныя вершы. Паэт мо-

жа эвалюцыяніраваць ад аднаго вобразна-

стылёвага кірунку да другога. Так, М. Танк, які ў

свае маладыя гады горда заяўляў: «У мяне кож-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

ны радок — гэта метафара», у сталыя гады ўсё

часцей прыходзіў да аўталогіі.

У значэнні тэрміна «троп» у літаратуры ня-

рэдка ўжываецца слова вобраз.

Абрэвіяту€ра (італ. abbreviatura, ад лац. brevis

— кароткі) — слова, утворанае з пачатковых гу-

каў або літар слоў, што ўваходзяць у пэўнае

словазлучэнне (БДУ, ЧАЭС, РБ і г. д.). У паэзіі

А., як правіла, стаяць у рыфме, што дае магчы-

масць падкрэсліць паняцце, якое яны аба-

значаюць. Незнаёмыя або новыя А. звычайна паэ-

тычна расшыфроўваюцца ў тэксце. Напрыклад:

БЗВ — Бог Заклікаў Вас,

Беларускага Войска воі.

БЗВ — так чытае час:

Беларусь Заваюе Волю!

БЗВ — Быць Заўжды Вякам

Даўжнікамі ў крывіцкай славы.

Нашай не аддамо чужакам

Ні сцяжыны, ані канавы.

(Р. Барадулін. «БЗВ»)

А. ужываюцца ў вершах розных жанраў, у

тым ліку і сатырычных:

Сцішыліся РАППы,

Голасу ні-ні.

Шумныя БелАППы

Поўны цішыні.

(Я. Колас. «Памяці нябожчыкаў»)

Часам А. называюць і складанаскарочаныя

словы тыпу Белпрамбудбанк, калгас і г. д.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

Адухаўле€нне, або празапапе€я (грэч.

pros∩popoiϒa, ад pr♥s∩pon — твар і poio — раб-

лю),— разнавіднасць метафары, перанясенне

ўласцівасцей жывых істот на прадметы, абст-

рактныя паняцці, з’явы прыроды, рэчы. У аснове

А. ляжаць анімістычныя ўяўленні старажытнага

чалавека, які ўсе прадметы навакольнага свету

надзяляў здольнасцю мысліць і адчуваць. Прыём

А. часты не толькі ў вуснай народнай творчасці

(казках, песнях і інш.), але і ў пісьмовай паэзіі.

Напрыклад:

А у нас на дрэвах срэбная луска:

Білі з хмары першыя фантаны.

Глоткі вуліц дождж прапаласкаў,

І яны рыкаюць апантана.

(П. Панчанка. «Пачатак вясны»)

Бачу я дарогу тую,

Па якой юнацтва йшло.

Песня,

Я тваё цалую

Галубінае крыло

(А. Александровіч. «Галубінае крыло»)

Аксϒмаран, або аксю€маран (ад грэч.

oxy€m∩ron — дасціпна-бязглуздае),— спалучэн-

не супрацьлеглых разуменняў, якія лагічна вык-

лючаюць адно другое, але ўжытыя разам даюць

новае паэтычнае ўяўленне (разумны дурань, жы-

вы труп, звонкая цішыня і г. д.). Часам А. выка-

рыстоўваецца ў загалоўку твора («Смутная ра-

дасць» М. Лужаніна) ці нават усёй кнігі («Гарачы

снег» А. Наўроцкага). У паэзію заўсёды прыно-

сіць элемент нечаканасці. Напрыклад: