Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

амаль усіх манаграфій, дысертацыйных дасле-

даванняў, прысвечаных паэзіі. Яскравы ўзор

такой працы — артыкул I. Ралько «Беларускае

вершазнаўства», змешчаны ў яго кнізе «Верш

і мова» (Мн., 1986).

Галоўная задача т э к с т а л о€ г і і — выз-

начэнне канчатковага, так званага кананічнага

аўтарскага тэксту, вызваленага ад розных памы-

лак і скажэнняў. Кананічным лічыцца тэкст аў-

тарскага рукапісу, а калі яго няма — апошняга

прыжыццёвага выдання твора. Вялікая заслуга

беларускай Т. — выданне шэрагу збораў твораў

класікаў нацыянальнай паэзіі: Якуба Коласа ў 14

т., поўных збораў твораў М. Багдановіча ў 3 т.,

Янкі Купалы ў 9 т., 10 кн. і інш. Тэарэтычныя і прак-

тычныя праблемы выдання паэтычнай спадчы-

ны абагульнены ў спецыяльных даследаваннях

(М. Мушынскі. Ад задумы да здзяйснення.

Мн., 1965; Р. I. Гульман. Тэксталогія твораў

Янкі Купалы: Пытанні вызначэння аўтэнтычнага

тэксту. Мн., 1971; Пытанні тэксталогіі беларус-

кай літаратуры. Мн., 1980). Асобай задачай Т.

з’яўляецца а т р ы -

б у€ ц ы я — устанаўленне аўтарства ананімна-

га або псеўданімнага твора. Гісторыкаў беларус-

кай паэзіі даўно хвалявала праблема аўтарства

ананімных паэм XIX ст., у першую чаргу —

«Энеіды навыварат» і «Тараса на Парнасе».

Складаную тэксталагичную загадку паспяхова

разгадаў Г. Кісялёў у сваіх кнігах «Загадка бе-

ларускай «Энеіды» (Мн., 1971) і «Пошукі імя» (Мн.,

1978). Расшыфраваць многія псеўданімы бела-

рускіх паэтаў дапамагае «Слоўнік беларускіх

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

псеўданімаў і крыптанімаў (XVI—XX стст.)»

Я. Саламевіча (Мн., 1983).

К р ы н і ц а з н а€ ў с т в а займаецца

выяўленнем і публікацыяй літаратурных крыніц:

асобных твораў, матэрыялаў, звязаных з жыццём і

творчай дзейнасцю пісьменнікаў. Многія такія

матэрыялы захоўваюцца ў архівах (у Мінску —

Дзяржаўны архіў-музей літаратуры і мастацтва

Беларусі), музеях (напрыклад, у літаратурных

музеях Янкі Купалы, Якуба Коласа, Максіма

Багдановіча, Петруся Броўкі), рукапісных аддзе-

лах бібліятэк (Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі,

Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Якуба Ко-

ласа і інш.). З архіўных фондаў узяты матэрыя-

лы для цікавай кнігі «Шлях паэта. Зборнік ус-

памінаў і біяграфічных матэрыялаў пра Максіма

Багдановіча» (Мн., 1975; уклад. Н. Б. Ватацы),

а таксама для падрыхтаваных Г. Кісялёвым

грунтоўных крыніцазнаўчых выданняў «Пачы-

нальнікі: З гісторыка-літаратурных матэрыялаў

XIX ст.» (2-е выд. Мн., 2003), «Пуцявінамі Янкі

Купалы: Дакументы і матэрыялы» (Мн., 1981),

«З жыццяпісу Якуба Коласа: Дакументы і матэ-

рыялы» (Мн., 1982). Шырокай папулярнасцю

карыстаюцца ўспаміны пра вядомых паэтаў (Ус-

паміны пра Янку Купалу. Мн., 1982; Успаміны

пра Якуба Коласа. Мн., 1982; Успаміны пра Пет-

руся Броўку. Мн., 1986 і інш.). Паэтычныя тэксты

ўваходзяць не толькі ў зборы твораў і выбра-

нае паэтаў, а і ў анталогіі (Анталогія беларус-

кай паэзіі: У 3 т. Мн., 1993), асобныя зборнікі

(Беларуская дакастрычніцкая паэзія. Мн., 1967),

хрэстаматыі (Беларуская літаратура XIX стагод-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

дзя: Хрэстаматыя. 2-е выд. Мн., 1987) і інш. У

70—80-я гады ХХ ст. у Беларусі выходзіла «Біб-

ліятэка беларускай паэзіі», кожная кніга якой ук-

лючала лепшыя творы аднаго паэта (Ф. Багушэ-

віча, М. Багдановіча, П. Броўкі, А. Куляшова, К.

Крапівы, М. Танка, Р. Барадуліна, В. Зуёнка і

інш.).

Б і я г р а ф ϒ с т ы к а імкнецца стварыць

як мага больш поўныя, навукова грунтоўныя

біяграфіі буйных прадстаўнікоў нацыянальнай

паэзіі. Найбольш распаўсюджаны яе жанр —

крытыка-біяграфічны нарыс. Першую спробу на-

пісаць навуковую біяграфію Янкі Купалы зрабіў

Я. Шарахоўскі (Пясняр народных дум. Мн.,

1970—1976. Кн. 1—2). Мастацка-дакументаль-

ныя біяграфічныя творы (напрыклад, А. Лойкі —

пра Янку Купалу, С. Александровіча — пра Яку-

ба Коласа) спалучаюць дакладнасць дакумента

з мастацкім вымыслам, з жывасцю, а падчас і

займальнасцю аўтарскага аповеду.

Л і т а р а т у€ р н а е к р а я з н а€ ў с т в а,

пад якім разумеецца вывучэнне літаратурнай

гісторыі пэўнай мясцовасці (вуснай народнай

творчасці, сувязі пісьменніка з пэўным краем,

устанаўленне пісьменніцкіх прататыпаў, якія

жылі ці жывуць у дадзенай мясцовасці, і г. д.),

прыцягвае да сябе не толькі аматараў літарату-

ры, але і прафесійных літаратуразнаўцаў. У публі-

кацыях па Л. К. нярэдка сустракаюцца факты,

даты, прозвішчы, якія затым улічваюцца ўсімі

даследчыкамі паэзіі, становяцца агульнапрыня-

тымі. З такіх публікацый можна назваць кнігі

настаўніка У. Урбановіча «Шляхамі паэтаў і ге-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

рояў» (Мн, 1970), журналістаў А. Сінілава «Сцеж-

камі Прынямоння» (Мн., 1962) і У. Содаля

«Людзьмі звацца» (Мн., 1977), літаратуразнаў-

цаў С. Александровіча «Тут зямля такая...»

(Мн., 1985), Г. Каханоўскага «Адчыніся, таямні-

ца часу» (Мн., 1984), артыкулы настаўнікаў М.

Пашкевіча, Г. Равінскага, Р. Родчанкі, В.

Налецкага, В. Міхасёнка, М. Казлоўскага,

архівістаў У. Адамушкі, У. Міхнюка, Р. Плато-

нава, Г. Запартыкі і інш.

Х р а н а л о€ г і я сваёй задачай лічыць вы-

значэнне дакладных, дакументальна пацверджа-

ных дат, звязаных з літаратурным працэсам.

У храналагічным запісе кожны факт пашпарты-

зуецца, г. зн. указваецца крыніца, адкуль узя-

ты звесткі. У літаратуразнаўстве пашырэнне

набыў асобны жанр X. — летапіс жыцця і твор-

часці пісьменніка. Такія летапісы змяшчаюцца

звычайна ў канцы навуковых збораў твораў (на-

прыклад, складзены Я. Саламевічам «Летапіс

жыцця і творчасці» Янкі Купалы — у 2-й кн. 9-га т.

Поўнага збору твораў песняра. Мн., 2003). Часам

яны ўваходзяць у некаторыя бібліяграфічныя

даведнікі (М. С. Васілеўскі, М. А. Каваленка.

Пятрусь Броўка: Бібліяграфічны паказальнік.

Мн., 1976; Л. М. Бабкова, Н. А. Вітушка, Л. У.

Камінская. Янка Купала: Бібліяграфічны

паказальнік. Мн., 1984 і інш.), у гісторыі

літаратур («Хроніка літаратурнага жыцця

Беларусі XIX — пачатку XX ст.» — у «Гісторыі

беларускай дакастрычніцкай літаратуры». Мн.,

1969. Т. 2), кнігі асобных літаратуразнаўцаў

(«Летапіс жыцця і дзейнасці Кастуся Каліноў-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

скага» — у кнізе Г. Кісялёва «З думай пра Бела-

русь». Мн., 1966), трапляюць на старонкі пе-

рыёдыкі. Летапісы (часам у некалькіх тамах)

друкуюцца асобнымі кнігамі. У Беларусі выйшла

ў свет выданне: М. І. Мушынскі. Якуб Колас:

Летапіс жыцця і творчасці (Мн., 1982). Многія

факты і даты, што маюць дачыненне да паэзіі, у

тым ліку беларускай, зафіксаваны

ў хроніцы літаратурнага жыцця народаў СССР

за 50 гадоў (1917—1967), якая склала апошні,

шосты том «Истории советской многонацио-

нальной литературы» (М., 1974).

Глыбокае разуменне паэзіі немагчыма без

ведання законаў развіцця грамадства, культуры,

мовы. Таму П. цесна звязана з гісторыяй, псіха-

логіяй, эстэтыкай, мовазнаўствам, некаторымі

іншымі грамадскімі і гуманітарнымі навукамі.

Паэ€тыка (ад грэч. poitik

∋

— паэтычнае

мастацтва) — 1) абумоўленая ідэйнай задумай

мастака сістэма спосабаў і сродкаў вобразнага

спасціжэння свету ў іх змястоўнай, сэнсавыяў-

ленчай сутнасці; 2) дысцыпліна, якая вывучае

структуру, характэрныя асаблівасці і змястоўнасць

паэтычнай формы. У шырокім сэнсе П. — тое,

што і тэорыя літаратуры.

Як навука П. падзяляецца на агульную (тэа-

рэтычную), функцыянальную (апісальную),

гістарычную, параўнальную і практычную.

А г у€ л ь н а я П. (збліжаецца з цэлым шэра-

гам раздзелаў тэорыі літаратуры) разглядае ўсе

магчымыя спосабы і сродкі ўвасаблення аўтарс-

кай задумы, іх адпаведнасць літаратурным ро-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

дам, відам, жанрам. Так, П. верша аналізуе яго

лексіку, тропы, сінтаксіс, інтанацыю, метрыку і

рытміку, фоніку, рыфмы, строфіку, кампазіцыю,

жанры і віды верша. Ф у н к ц ы я н а€ л ь -

н а я П. даследуе эстэтычныя кампаненты тво-

раў пэўнага літаратурнага напрамку ці перыяду,

творчасці пісьменніка, паасобнага жанру, твора

(П. рамантызму, старажытнай беларускай літа-

ратуры, М. Багдановіча, М. Танка, П. былін,

«Новай зямлі» Я. Коласа і г. д.). Прадмет г і с

т а р ы€ ч н а й П.— паходжанне і эвалюцыя

мастацкіх сродкаў (эпітэт, страфа, сістэма вер-

шавання і г. д.) і катэгорый

у залежнасці ад сацыяльна-гістарычных і чыста

літаратурных умоў. Шырока карыстаецца па-

раўнальна-гістарычным метадам даследавання,

імкнецца абагульніць вынікі сусветнага літара-

турнага працэсу. П а р а ў н а€ л ь н а я П. зай-

маецца тыпалагічным супастаўленнем спосабаў

і сродкаў вобразнага адлюстравання свету дз-

вюх ці больш нацыянальных літаратур (напрык-

лад, параўнальная метрыка ўсходне-

славянскага верша); засноўваецца на параўналь-

най стылістыцы, карыстаецца дадзенымі мас-

тацкага перакладу. П р а к т ы€ ч н у ю П. скла-

даюць розныя курсы і дапаможнікі па агульнай

П., разлічаныя на шырокага чытача; яе задача —

выхаванне паэтычнай культуры, азнаямленне

чытачоў з асновамі мастацтва слова (у прыват-

насці, з асновамі вершавання). Яшчэ ў пачатку

20-х гадоў ХХ ст. вядомы рускі літаратуразнавец

В. Жырмунскі слушна падкрэсліваў: «Паэтыка,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

як усякая навука пра мастацтва, можа адыгры-

ваць істотную практычную ролю ў мастацкім

выхаванні, а таму яна акажа падтрымку

і літаратурнаму крытыку, і педагогу, і нават, калі

хочаце, «інтэлігентнаму чытачу», выхоўваючы ў

ім увагу да мастацкіх асаблівасцей літаратурнага

твора, абвастраючы і паглыбляючы мастацкую

ўспрымальнасць».

Першыя грунтоўныя тэорыі П. з’явіліся

ў Старажытнай Грэцыі («Пра мастацтва паэзіі»

Арыстоцеля), Старажытнай Індыі. Да XVIII ст. П.

складвалася як нарматыўная, дыктуючы правілы

будовы мастацкіх твораў (працы Гарацыя, Буа-

ло, В. Традзьякоўскага, М. Ламаносава). Этап-

нымі ў фарміраванні П. сталі канцэпцыі Лесінга

(вызначыў паэзію як часавае мастацтва ў адроз-

ненне ад прасторавага — выяўленчага), Гум-

бальта (разумеў мову як творчасць), рускіх рэ-

валюцыйных дэмакратаў (В. Бялінскага, М.

Дабралюбава, М. Чарнышэўскага, А. Герцэна).

Тэзіс В. Бялінскага пра змястоўнасць мастац-

кай формы, напрыклад, поўнасцю пад-

трымлівае сённяшняя навука. На вывучэнне лі-

таратуры як мастацтва слова зрабілі ўплыў

працы А. Весялоўскага па гістарычнай П., да-

следаванні А. Патабні законаў і форм паэтычна-

вобразнага мыслення. У 20-я гады XX ст.,

у час бытавання канцэпцый в у л ь г а€ р н а -

г а с а ц ы я л а г ϒ з м у і ф а р м а л ϒ з -

м у, узніклі с а ц ы я л а г ϒ ч н а я і ф а р -

м а€ л ь н а я П. Першая з іх тлумачыла (часта

залішне просталінейна) усе факты літаратуры

гістарычнымі і сацыяльна-эканамічнымі прычы-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

намі. Для другой характэрныя іманентнасць лі-

таратуразнаўчага аналізу, спробы разглядаць

мастацтва як прыём, асаблівым чынам арганіза-

ваную мову, але асобныя прадстаўнікі яе (Ю.

Тынянаў, Б. Эйхенбаўм, В. Шклоўскі і іншыя лі-

таратары, аб’яднаныя ў Таварыства па вывучэн-

ні паэтычнай мовы — О П О Я З) выявілі прын-

цыпы сюжэтаскладання, своесаблівасць паэ-

тычнай мовы як тыпу маўлення, характарызава-

лі «адзінства і цеснату вершаванага раду» і інш.

Некаторыя ідэі фармальнай П. пазней ляглі ў

аснову с т р у к т у€ р н а й

і л і н г в і с т ы€ ч н а й П., абумовіўшы іх моц-

ныя і слабыя бакі (Структурализм: «За» и

«против». М., 1975). Новым крокам у рас-

працоўцы праблем П. з’явіліся працы В. Жыр-

мунскага, В. Вінаградава, Д. Ліхачова, М. Храп-

чанкі, М. Гаспарава і інш.

Пэўны ўклад у развіццё П. унеслі вучоныя

Беларусі. Яшчэ ў XVI—XVIII стст. П. распрацоў-

валі выкладчыкі брацкіх школ і езуіцкіх калегій,

дзе абавязкова вывучалася тэхніка вершавання.

Л. Зізаній у кнізе «Грамматіка словенска...» (Віль-

ня, 1596) упершыню ва ўсходніх славян сцісла

падаў тэорыю пабудовы верша. Грунтуючыся на

правілах антычнага вершавання, ён даваў тлу-

мачэнні метра, стапы, асноўных вершаваных

памераў, характару дэкламацыі, звярнуў увагу

на рыфму (чаго не было ў антычным вершы). М.

Сматрыцкі («Грамматики словенския правиль-

ная синтагма». Еўе, 1618) імкнуўся перанесці

законы антычнага (метрычнага) вершавання на

ўсходнеславянскую паэзію. Найвышэйшае да-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

сягненне тэарэтыка-літаратур-

най думкі Беларусі, Літвы і Польшчы XVII—XVIII

стст. — працы (на лацінскай мове) М. К. Сарбеўскага

«Пра дасканалую паэзію, або Вергілій і Гамер» і

«Курс паэтыкі», у аснову якіх ляглі лекцыі, пра-

чытаныя аўтарам у Полацку ў 1617—1620 гг. Сар-

беўскі прыйшоў да арыгінальных высноў пра

сутнасць літаратуры, яе месца сярод розных ві-

даў мастацтва, пра суадносіны формы і зместу,

кампаненты формы, пра паэтычныя жанры і інш.

Нарматыўная П. Сарбеўскага паяднала тэарэ-

тычныя палажэнні эпохі Адраджэння і барока,

вызначыла кірунак далейшага развіцця навукі

пра літаратуру і самой мастацкай літаратуры

Беларусі. У 1786 г. у Магілёве выйшла кніга

«Пра мастацтва паэзіі» Ф. Пракаповіча, у якой

абгрунтоўваліся прынцыпы класіцызму. XIX ста-

годдзе не пакінула значнага следу ў беларус-

кай П. Найбольшую значнасць маюць хіба што

выказванні Я. Чачота пра сілаба-танічны верш і

I. Насовіча пра народнае вершаванне. На пачат-

ку XX ст. да П. звярнуўся М. Багдановіч. Яго

меркаванні пра еднасць формы і зместу, пра т.

зв. навуковую паэзію і інш. мелі і маюць прын-

цыповае значэнне для тэорыі беларускага вер-

шаванага слова. Беларуская функцыянальная

П. папоўнілася ў 20-я гады ХХ ст. працамі А.

Вазнясенскага «Паэтыка М. Багдановіча» (Коўна,

1926), Я. Барычэўскага «Тэорыя санету» і «Паэ-

тыка літаратурных жанраў» (Мн., 1927), грунтоў-

ным артыкулам У. Дубоўкі «Рыфма ў беларускай

народнай творчасці» (1927). Пытанні П. так ці

інакш закраналіся ў такіх працах, як «Белару-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

сы» (Пг., 1903—1922) Я. Карскага, «Гісторыя бе-

ларускай літаратуры» (Мн., 1924) і «Беларуская

драматургія» (Мн., 1928) I. Замоціна, «Нарысы

гісторыі беларускай літаратуры» (Мн., 1928) М.

Піятуховіча і інш. Сістэматычныя даследаванні

па П. пачаліся з 60-х гадоў ХХ ст. З гэтага часу ў

Беларусі пачынаецца вывучэнне метрыкі і рыт-

мікі верша (I. Ралько, М. Грынчык, В. Рагойша,

А. Кабаковіч, В. Ярац, У. Славецкі), яго кампазі-

цыйных асаблівасцей і слоўна-паэтычнай воб-

разнасці (А. Яскевіч, Я. Шпакоўскі); даследчыкі

звяртаюцца да П. асобных жанраў: прыказак і

прымавак (М. Янкоўскі), загадак (Н. Гілевіч), пе-

сень (Н. Гілевіч, А. Ліс, Л. Салавей, В. Коўтун),

дзіцячага фальклору (Г. Барташэвіч). З’явіліся

таксама спецыяльныя даследаванні пра П. М.

Танка (В. Рагойша. Паэтыка Максіма Танка. Мн.,

1968), М. Багдановіча (А. Кабаковіч. Паэзія Максі-

ма Багдановіча. Мн., 1978), некаторых іншых пісь-

меннікаў (Стыль пісьменніка. Мн., 1974). Выйш-

ла некалькі вучэбных дапаможнікаў па агульнай

П. для студэнтаў і школьнікаў: «Основы советс-

кого литературоведения» I. Гутарава (2-е выд.

Мн., 1967), «Уводзіны ў літаратуразнаўства» М.

Лазарука і А. Ленсу (2-е выд. Мн., 1982), «Воп-

росы теории литературы» М. Палкіна (2-е выд.

Мн., 1979), «Практыкум па ўводзінах у літарату-

разнаўства» А. Майсейчыка (Мн., 1980). Створа-

на некалькі літаратуразнаўчых слоўнікаў: «Ка-

роткі літаратуразнаўчы слоўнік» А. Макарэвіча

(2-е выд. Мн., 1969), «Слоўнік літаратуразнаўчых

тэрмінаў» М. Лазарука

і А. Ленсу (2-е выд. Мн., 1996). Разам з тым бе-