Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

зубра») i iнш. Асобныя рысы б а р o€ к а (ад

iтал. barocco — вычварны, дзiўны) — пышная

дэкаратыўнасць, парадаксальнасць, ускладне-

насць, багатая метафарычнасць, iмкненне здзi-

вiць, уразiць — увасобiлiся ў беларускай панегi-

рычнай, рэлiгiйна-фiласофскай, парадыйна-

сатырычнай i гумарыстычнай паэзii 2-й палавiны

ХVII — 1-й трэцi ХVIII ст., перш за ўсё

ў творчасцi С. Полацкага. Што да к л а с i -

ц ы€ з м у (ад лац. classicus — узорны) з яго

арыентацыяй на антычнае мастацтва, культам

розуму, героямi незвычайнымi, легендарнымi

(багi, цары, палкаводцы i г. д.), то ён

прадстаўлены ў беларускай лiтаратуры

своеасаблiва — перш за ўсё праз асмяянне гэ-

тага М. Л.

у сатырычна-парадыйных творах «Уваскрэсенне

Хрыстова», «Энеiда навыварат» i «Тарас на

Парнасе». У «чыстым» выглядзе ў шматмоўнай

лiтаратуры Беларусi канца ХVII — пачатку ХIХ

ст. ён увасобiўся ў творах на «панскiх» мовах

— лацiнскай (М. Карыцкi), польскай

(А. Нарушэвiч, Ю. Нямцэвiч, Ф. Багамолец),

рускай (I. Сакольскi, I. Галянеўскi). Тэарэтыч-

ныя прынцыпы яго ў сваiх курсах паэтык

распрацаваў выкладчык Полацкай калегii

М. Сарбеўскi («Пра дасканалую паэзiю, або

Вергiлiй i Гамер», «Лекцыi па паэтыцы»).

С е н т ы м е н т а л Ρ з м (ад франц. senti-

ment — пачуццё), росквiт якога ў рускай лiта-

ратуры прыпадае на ХVIII ст., у процiвагу кла-

сiцызму сваю ўвагу засяродзiў на паказе чала-

вечых пачуццяў, перажыванняў; героем ён

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

абраў прадстаўнiка нiжэйшых саслоўяў (шлях-

цiц, часам селянiн). У беларускай лiтаратуры ён

часткова выявiўся ў творчасцi Я. Баршчэўскага,

В. Дунiна-Марцiнкевiча («Гапон», «Iдылiя»). Дэ-

макратызаваць лiтаратуру працягваў

р а м а н т ы з м (канец ХVIII — 1-я палова ХIХ

ст.), для якога важным было не саслоўнае па-

ходжанне чалавека, а яго ўнутраны свет, моц

характару, вышыня iдэалаў. Рамантызм

стварыў тып героя-бунтара, процiпаставiў рэ-

альнаму iдэальнае, завастрыў увагу на выключ-

ных характарах, падзеях, пачуццях. Першыя

рамантычныя творы на беларускай зямлi

напiсалi А. Мiцкевiч («Свiцязянка», «Рыбка»,

«Гражына»; ён з’явiўся родапачынальнiкам гэта-

га М. Л. i ў польскай лiтаратуры), Я. Чачот, Я.

Баршчэўскi, В. Дунiн-Марцiнкевiч («Вечарнiцы»,

«Шчароўскiя дажынкi», «Травiца брат-

сястрыца») i iнш. Своеасаблiвасцю лiтаратур-

нага развiцця ХIХ ст. стаў пераход пiсьменнiкаў

ад рамантызму да р э а л Ρ з м у (ад лац. realis

— iстотны, сапраўдны). Такі пераход,

у прыватнасці, назiраецца ў творчасцi В. Дунiна-

Марцiнкевiча, якi сваiмi творамi «Халiмон на

каранацыi» (1857) i «Пiнская шляхта» (1866)

паклаў пачатак гэтаму М. Л. у беларускай

лiтаратуры. На месца выключнага (у рамантыз-

ме) рэалізм паставiў т ы п о€ в а е — як выра-

жэнне заканамернага ў жыццi, дыялектычную ед-

насць абагульненага i iндывiдуальнага, праў-

дзiвае адлюстраванне рэчаiснасцi. Тыповасць,

праўдзiвасць, сацыяльны дэтэрмiнiзм, гiстарызм

— галоўныя ўласцiвасцi рэалiзму, што выявiлiся

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

ў беларускай лiтаратуры ад Ф. Багушэвiча,

Цёткi, Я. Коласа да П. Броўкі, П. Глебкі, А. Ку-

ляшова, П. Панчанкі, Н. Гілевіча, Р.

Барадуліна. У ХХ ст. побач з рэалiзмам i раман-

тызмам (неарамантызм), у заходняй, а затым i ў

рускай лiтаратуры пачынае iснаваць

м а д э р н Ρ з м (ад франц. moderne — самы

новы, сучасны). Нараджаецца ён як фiласоф-

ска-эстэтычны рух а в а н г а р д ы€ с ц к а г а

(ад франц. avant-garde — перадавы атрад)

кiрунку, што не прымаў сацыяльна-гiстарычнай

абумоўленасцi мастацтва, затым успрымаецца i

як М. Л. Мадэрнiзм ахоплiвае пiсьменнiкаў шэ-

рагу напрамкаў лiтаратурных, для якiх харак-

тэрна засяроджанасць выключна на ўнутраным

свеце чалавека (лiрычнага героя або вобраза-

персанажа), сацыяльная iндэферэнтнасць, пад-

крэслены антыгiстарызм, элiтарнасць,

мудрагелiстасць, незвычайнасць мастацкай фор-

мы (Л. Арагон, I. Бэхер, Э. Паўнд, Р. М. Рыльке,

П. Элюар, ранняя творчасць У. Маякоўскага i

iнш.). Асобнымi сваiмi гранямi мадэрнiзм аказаў

уплыў на станаўленне новай беларускай

лiтаратуры (Я. Купала, М. Багдановiч, У. Жылка,

М. Танк i iнш.). Некаторыя яго прыёмы, фар-

мальныя знаходкi ў галiне вершатворчасцi (во-

бразнасць, рытмiка, фоніка) уплываюць i на су-

часнае беларускае паэтычнае слова (А.

Разанаў), у першую чаргу — на яго маладзей-

шых прадстаўнiкоў (С. Адамовiч, А. Аркуш, Ю.

Гумянюк, Ю. Пацюпа, I. Сiдарук, А. Хадановіч i

iнш.).

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

Напра€мак літарату€рны —

арганізацыйна-творчае адзінства групы паэтаў

пэўнага гістарычнага перыяду, блізкіх па сваім

светапоглядзе і мастацкай манеры. Прадстаўнікі

аднаго Н. Л. распрацоўваюць агульныя матывы і

тэматыку, карыстаюцца подобнымі выяўленчымі

сродкамі. Творчую блізкасць яны часта

замацоўваюць арганізацыйна: утвараюць літа-

ратурную арганізацыю, выдаюць свой орган,

публікуюць маніфест і г. д. Часам Н. Л. утва-

раюцца ў межах аднаго метаду літаратурнага

(крытычны рэалізм, натуралізм,

сацыялістычны рэалізм — у межах

р э а л Ρ з м у; ад лац. realis — істотны, сап-

раўдны), падчас узнікаюць у выніку пошуку

новага метаду (сімвалізм). У новай беларускай

літаратуры, рэалістычнай у сваёй аснове

і галоўных праявах, актыўна заявіў пра сябе

к р ы т ы€ ч н ы р э а л н з м (В. Дунін-

Марцінкевіч, Ф. Багушэвіч, Цётка, М. Багдановіч,

А. Гарун, раннія Я. Купала, Я. Колас і інш.) і —

пазней, у савецкі час — с а ц ы я -

л і с т ы€ ч н ы р э а л н з м (тыя ж Я. Купала,

Я. Колас, а таксама М. Чарот, П. Трус, У. Ха-

дыка, П. Броўка, П. Глебка, А. Куляшоў і інш.).

Пры ўсёй блізкасці гэтых Н. Л., якія адносяцца

да аднаго метаду, існуе і пэўнае адрозненне

паміж імі: у пафасе (асноўны пафас першага —

пафас сцвярджэння, другога — пафас адмаўлен-

ня), у вядучым героі (вядучы герой літаратуры

сацыялістычнага рэалізму — станоўчы, у той

час як у крытычным рэалізме — адмоўны),

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

сацыяльна-палітычнай дэтэрмінаванасці ідэй,

праблем, тэматыкі пісьменніцкай творчасці у

(адносна вольная дэтэрмінаванасць у крытыч-

ным рэалізме і надзвычай жорсткая, абавяз-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

кова камуністычна-партыйная — у рэалізме са-

цыялістычным). У канцы ХІХ — пачатку ХХ ст. у

еўрапейскай мадэрнісцкай паэзіі ўзнік цэлы

шэраг Н. Л.: сімвалізм, футурызм, імажынізм і

інш. Усе яны ў той ці іншай ступені зыходзілі з

філасофіі д э к а д а€ н с у (ад франц.

decadence — заняпад) — заняпадніцкай плыні ў

еўрапейскай грамадскай думцы і мастацтве на

пераломе XIX—XX стст. С і м в а л ϒ з м (ад

грэч. symbolon — знак) на месца мастацкага воб-

раза імкнуўся паставіць сімвал (гл.), які, на дум-

ку сімвалістаў, з’яўляецца пазакласавай

і пазачасавай катэгорыяй. Сімвалісты (у Фран-

цыі — А. Рэмбо, П. Верлен, у Бельгіі — Э. Вер-

харн, у Расіі — В. Брусаў, К. Бальмонт, А. Блок, А.

Белы) прапаведавалі самацэннасць унутранага,

ірацыянальнага свету, імкнуліся ўнесці

ў паэзію «дух музыкі» як мастацтва найменш ра-

цыянальнага, найменш прывязанага да канкрэт-

най рэчаіснасці. Не значэнне, а гучанне слова,

яго рытм, «музыка», адвольнасць асацыятыўных

сувязей паміж словамі ляжалі ў аснове творчых

прынцыпаў сімвалізму. У супрацьлегласць яму

ф у т у р ы€ з м (ад лац. futurum — будучае)

выяўляў сваю арыентацыю на рэчаіснасць, дак-

ладней — на век «небаскробна-машынна-аўта-

мабільны». Футурысты (а сярод іх у Расіі былі У.

Маякоўскі, В. Хлебнікаў, М. Асееў і інш.) увогуле

слушна сцвярджалі, што будучае належыць тэх-

ніцы, гораду, рабочаму класу. Але яны глыбока

памыляліся, калі лічылі, што традыцыйнае рэа-

лістычнае мастацтва для будучыні не прыгод-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

нае, калі парывалі з класічнымі традыцыямі, дэ-

фармавалі слова, разбуралі сінтаксіс, тварылі

сваю «мудрагельшчыну».

І м а ж ы н ϒ з м (ад франц. image — вобраз) у

аснову паэтычнай творчасці клаў самацэнную

вобразнасць, паэтычны твор разумеў як своеа-

саблівы каталог разнастайных тропаў. Імажыніс-

ты (малады С. Ясенін, Р. Іўнеў, А. Марыенгоф,

В. Шаршаневіч і інш.) на поўны сур’ёз гаварылі,

што «верш — не арганізм,

а хваля вобразаў, з яго можна выняць адзін во-

браз, уставіць яшчэ дзесяць» (В. Шаршаневіч).

У савецкі час асобныя прадстаўнікі гэтых Н. Л.

(У. Маякоўскі, А. Блок, В. Брусаў, С. Ясенін і інш.)

перайшлі на пазіцыі рэалізму, узбагаціўшы яго

паэтыку ў галіне вобразнасці (сэнсавая

паліфонія, пашырэнне межаў метафорыкі),

жанраў (абнаўленне жанраў лірыкі і ліра-эпасу),

вершавання (рэформа напеўнага верша,

«лесвіца Маякоўскага»), кампазіцыі (новыя прын-

цыпы цыклізацыі вершаў), фонікі (больш глы-

бокае разуменне ўзаемасувязі гуку і сэнсу). У

беларускай літаратуры гэтыя і іншыя Н. Л.

(дадаізм, сюррэалізм, імпрэсіянізм, экспрэсія-

нізм і г. д.) не знайшлі пашырэння. Аднак іх

уплыў у той ці іншай ступені пазначыўся на

творчасці некаторых пісьменнікаў: Я. Купалы, М.

Багдановіча (сімвалізм), З. Бядулі, У. Хадыкі, У.

Жылкі, давераснёўскага М. Танка (імажынізм),

М. Грамыкі (футурызм), ранняга К. Чорнага, М.

Зарэцкага («паток свядомасці», імпрэсіянізм). У

межах таго ці іншага Н. Л. часам на падставе

выкладзеных тэарэтычна адзіных мастацкіх

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

прынцыпаў могуць узнікаць своеасаблівыя

літаратурныя ш к о€ л ы, накшталт «тэатра

абсурду» або «новага рамана» ў мадэр-

ністычных драме і эпасе. Да такіх ўласна бе-

ларускіх школ можна аднесці м а л а д н я -

к Ρ з м і ў з в ы ш э€ н с т в а (ад назваў літа-

ратурных аб’яднанняў «Маладняк» (1923—1928)

і «Узвышша» (1926—1931). Маладнякоўцы (М.

Чарот, А. Дудар, А. Вольны, А. Александровіч і

інш) імкнуліся «ідэі матэрыялізму, марксізму і

ленінізму ажыццявіць у беларускай мастацкай

творчасці», лічылі, што мастацкі вобраз павінен

аб’ектыўна адпавядаць рэальнасці. Разам з тым

некаторыя з іх мастацкую спадчыну лічылі

перажыткам, захапляліся арыгінальнічаннем,

фармалістычным штукарствам. Узвышэнцы (К.

Крапіва, У. Дубоўка, М. Лужанін і інш.), не

забываючы пра грамадзянскасць літаратуры,

імкнуліся да яе мастацкай дасканаласці, да

таго, каб яе маглі «ўбачыць вякі і народы». Яны

арыентаваліся на вусную народную творчасць,

класічную літаратуру, развівалі розныя жанры,

павышалі культуру беларускага верша. З другой

паловы 90-х гадоў ХХ ст. асобную літаратурную

школу (яе ўмоўна можна назваць б у м б а м л і

т ы€ з м а м — па назве літаратурнага аб’яднання

«Бум-Бам-Літ») імкнецца стварыць адносна

невялікая група маладых беларускіх

пісьменнікаў (З. Вішнёў, Джэці,

В. Жыбуль, С. Мінскевіч, А. Туровіч, А. Хада-

новіч і інш.), якія звычайна выдаюць свае кніжкі

ў серыі «Другі Фронт Мастацтваў». Асноўная

кансалідуючая ідэя прадстаўнікоў гэтай школы,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

сфармуляваная ў некаторых публікацыях,

вызначаецца як «панэстэтызм». Па сутнасці,

гэта не што іншае, як прыватнае ўвасабленне ў

творчай практыцы асобных прынцыпаў ма-

дэрнізму пачатку ХХ ст. і п о с т м а -

д э р н ϒ з м у — мадэрністычнага Н. Л. другой

паловы ХХ ст., заснаванага на наўмысным,

часта іранічным, гратэскна-сатырычным пера-

асэнсаванні элементаў мінулай культуры, на

сваеасаблівай гульні з агульнапрынятымі тра-

дыцыямі, свядомым сінтэзе розных літаратур-

ных узораў і розных відаў запазычанняў (гл.

«Тамбурны маскіт» (Санкт-Пецярбург, 2001) З.

Вішнёва, «Прыкры крык» (Вільня, 2001)

В. Жыбуля, «Лісты з-пад коўдры» (Мн., 2004) А.

Хадановіча і інш.).

Перакла€д паэты€чны — 1) від мастацкага

перакладу, як мага больш поўнае і дакладнае

ўзнаўленне вершаванага твора, напісанага на

пэўнай мове, тымі самымі ці функцыянальна па-

добнымі выяўленчымі сродкамі другой мовы; 2)

мастацкі твор, што з’яўляецца семантычна-сты-

лістычным адпаведнікам ідэйна-вобразнай ст-

руктуры якога-небудзь іншамоўнага паэтычнага

твора (арыгінала). Ад іншых тыпаў перакладу

(грамадска-палітычнага, навуковага, тэхнічнага,

ваеннага) П. П. адрозніваецца сваёй выразнай

творчай сутнасцю, блізкасцю да арыгінальнай

творчасці. Перакладны паэтычны твор не даслоў-

ная копія арыгінала і не цалкам новы твор, ён —

«нешта трэцяе» (А. Кундзіч), стаіць на памежжы

дзвюх літаратур — з якой узнік

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

і ў якой пачаў новае жыццё П. П. з’яўляецца

своеасаблівым «актам дружбы» (М. Рыльскі) па-

між народамі і пісьменнікамі розных краін, кры-

ніцай інфармацыі пра развіццё іншамоўных

культур, сродкам узбагачэння роднай для перак-

ладчыка мовы і літаратуры, арыгінальнай яго

творчасці. Рэалістычны П. П. патрабуе беражлі-

вага стаўлення да арыгінала, захавання яго

ідэйна-вобразнай структуры, асноўных стылё-

вых рыс і нацыянальных адметнасцей. Неаб-

ходна, каб «унутранае жыццё псракладзенага

выказвання адпавядала ўнутранаму жыццю арыгі-

нальнага» (В. Бялінскі). У майстэрскім П. П. твор

аказвае на чытача такое ж уражанне, як

і ў арыгінале. На характар і ўзровень П. П. уплы-

ваюць ступень развітасці ўспрымаючай нацыя-

нальнай літаратуры, распрацаванасць літара-

турнай мовы, яе разнастайных стыляў, багацце

перакладчыцкіх традыцый, моўная, этнаграфіч-

на-бытавая, культурная, палітычная і інш. бліз-

касць народаў, якім належаць літаратуры, з якой і

на якую перакладаецца твор паэзіі. Перакла-

даць з блізкіх моў не лягчэй, чым з далёкіх. Тут

узнікае шэраг спецыфічных цяжкасцей, звяза-

ных з міжмоўнай аманіміяй, гіпнозам арыгінала,

працай перакладчыка «на віду» ў чытача, які

часта можа адразу ж параўнаць пераклад з

вядомым яму арыгіналам, і інш. П. П. мае канк-

рэтна-гістарычны характар: перакладчык высту-

пае не толькі як творчая індывідуальнасць, але і

як прадстаўнік пэўнага часу, краіны, культуры.

Таму магчыма існаванне многіх П. П. аднаго

якога-небудзь значнага твора на тую ці іншую