Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

ларускія літаратуразнаўцы амаль не звяртаюц-

ца да гістарычнай і параўнальнай П. Беларуская

П. развіваецца ў рэчышчы ўсёй еўрапейскай П.,

якая стаіць сёння на мяжы эстэтыкі, літаратураз-

наўства, мовазнаўства, выкарыстоўвае асобныя

палажэнні матэматыкі, кібернетыкі, тэорыі ін-

фармацыі, семіётыкі. Аднак адзіная методыка

даследавання яшчэ не выпрацавана. Большасць

вучоных, абапіраючыся на дасягненні гуманітар-

ных і дакладных навук, выступаюць супраць

схематызацыі жывых літаратурных з’яў, што на-

зіраецца ў сучасным структуралізме, імкнуцца

вывучаць элементы формы неад’емна ад змес-

ту твора.

Вершазна€ўства — раздзел паэтыкі, што

вывучае верш як пэўную эстэтычную сістэму,

яго гісторыю і тэорыю. Раздзеламі В. як навукі

пра верш з’яўляюцца метрыка, рытміка, строфі-

ка. В. вывучае гукавы склад вершаў (гл.: фоніка,

рыфма), паэтычны сінтаксіс. Першым беларус-

кім вершазнаўцам быў Л. Зізаній, які падаў ка-

роткі курс тэорыі антычнага (метрычнага) вер-

ша, даў тлумачэнне некаторых вершазнаўчых

паняццяў (стапа, метр, памер, рыфма). Асобныя

палажэнні Л. Зізанія развіў М. Сматрыцкі, які

зрабіў спробу ўвесці ў старабеларускую і ўсю

ўсходнеславянскую паэзію антычную сістэму

вершавання, у прыватнасці адзін з яе асноўных

памераў — гекзаметр. Выдатным вершазнаўцам

сярэдневяковай Беларусі з’яўляўся М. Сарбеўс-

кі. Асобныя вершазнаўчыя назіранні ёсць у пра-

цах С. Полацкага, Я. Чачота, I. Насовіча, Я.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

Карскага. Значны ўклад у беларускае В. унёс М.

Багдановіч сваім нарысам пра санет, даследа-

ваннем рытмікі і фонікі верша Т. Шаўчэнкі, раз-

вагамі пра суадносіны рытму і метра і інш. Бе-

ларускае савецкае В. распачалося працамі

А. Вазнясенскага, Я. Барычэўскага, У. Дубоўкі.

Найбольш інтэнсіўна гісторыя і тэорыя беларус-

кага верша распрацоўваюцца ў пасляваенны

час. Вучоныя даследуюць рытміку і метрыку як

літаратурнага верша (І. Ралько. Беларускі верш.

Старонкі гісторыі і тэорыі. Мн., 1969; ён жа. Вер-

шаскладанне. Даследаванні і матэрыялы.

Мн., 1977; ён жа. Верш і мова. Мн., 1986; М.

Грынчык. Шляхі беларускага вершаскладання.

Мн., 1973; В. Рагойша. Гутаркі пра верш: Метры-

ка. Рытміка. Фоніка. Мн., 1979; Л. Кабаковіч. Бе-

ларускі свабодны верш. Мн., 1985), так і фальк-

лорнага (М. Янкоўскі. Паэтыка беларускіх прыка-

зак Мн., 1971; Н. Гілевіч. Паэтыка беларускай

народнай лірыкі. Мн., 1975; ён жа. Паэтыка бе-

ларускіх загадак. Мн., 1976). У поле зроку дас-

ледчыкаў трапляюць пытанні паэтычнай вобраз-

насці, лірычнай кампазіцыі, вершаванага сінтак-

сісу, фонікі (А. Яскевіч. Ад слова да вобраза. Мн.,

1972; В. Жураўлёў, I. Шпакоўскі, А. Яскевіч. Пы-

танні паэтыкі. Мн., 1974; названыя вышэй кнігі

Н. Гілевіча). Да праблем развіцця беларускага

верша звярталіся і звяртаюцца таксама М.

Арочка, В. Бечык, Р. Бярозкін, У. Гніламёдаў, У.

Калеснік, В. Коўтун, М. Лазарук, А. Лойка, М.

Палкін, У. Славецкі, В. Ярац, А. Дуброўскі і інш.

Кароткая гісторыя беларускага вершазнаўства

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

змешчана ў кнізе I. Ралько «Верш і мова». Гл.

таксама: паэтыка.

Во€браз паэты€чны — асобы спосаб эстэ-

тычнага асэнсавання рэчаіснасці ў канкрэтнай,

індывідуальна-пачуццёвай форме. Паэзія, як і

мастацтва ўвогуле, — гэта «мысленне ў вобра-

зах», сутнасць паэзіі ў тым, «што яна бясплот-

най ідэі дае жывы, пачуццёвы і прыгожы воб-

раз» (В. Бялінскі). У літаратуры паняцце «воб-

раз» мае некалькі значэнняў. У лірыцы перш за

ўсё выяўляюцца т. зв. с л о€ ў н ы я В., або

тропы. У значнай ступені з дапамогай тропаў

у паэзіі ствараецца В.-м а л ю€ н а к (партрэт-

ная, пейзажная замалёўка, апісанне падзей і г. д.),

В.-п е р а ж ы в а€ н н е (тая ці іншая эмацыя-

нальная «зараджанасць» чытача). У лірычнай

паэзіі нярэдкія В.-с ϒ м в а л ы, у якіх, як праві-

ла, увасабляюцца глыбокія, грамадска значныя

думкі (гл.: сімвал). Для лірыкі ў цэлым характэр-

ны В. лірычнага героя (гл.). Што да ліра-эпасу

(гл.: паэма), то тут В. — гэта найперш

«канкрэтны і ў той жа час абагульнены малюнак

чалавечага жыцця, які створаны пры дапамозе

вымыслу і мае эстэтычнае значэнне» (Л. Ціма-

фееў). Такія В. ёсць у творах Я. Купалы (Банда-

роўна, Гусляр), Я. Коласа (дзядзька Антось, Сы-

мон-музыка), А. Куляшова (Алесь Рыбка, Кастусь

Каліноўскі) і іншых паэтаў. Асновай ліра-эпічна-

га В. з’яўляецца характар (гл.) з тымі ці іншымі

яго рысамі. Характар у рэалістычнай літаратуры

— гэта т ы п о€ в ы характар, які выяўляе зака-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

намернае ў рэчаіснасці; рэалізм патрабуе пака-

зу «тыповых характараў у тыповых абставінах»

(Ф. Энгельс). В., у якім з вялікай мастацкай сі-

лай увасоблены найбольш характэрныя для лю-

дзей пэўнай групы рысы, становіцца т ы€ п а м

(Рамэа і Джульета, Гамлет, Дон-Жуан, Дон-Кіхот

і інш.). Паэтычная вобразнасць валодае пазна-

вальнымі, выхаваўчымі, камунікатыўнымі і эстэ-

тычнымі ўласцівасцямі. Яна дапамагае глыбей

пазнаць навакольны свет, фарміруе грамадскі і

эстэтычны ідэал чалавека, прыносіць эстэтыч-

ную асалоду, уключаецца ў сістэму агульнача-

лавечай камунікацыі (сувязі). Як слушна сказаў

П. Броўка ў вершы «Багата, родная ты мова..»,

Радок сухі — без лісцяў голле,

А вобраз аздабляе шмат.

Ах, каб збіралася іх болей,

Ды каб усё на добры лад!

Змест і фо€рма — паняцці, якія паказваюць

на тое, што€ выяўляецца ў паэтычным творы

і я€к яно выяўляецца. Ідэйна асэнсаваныя, эстэ-

тычна асвоеныя жыццёвыя з’явы (думкі, пачуц-

ці, праблемы) складаюць З. (або і д э€ й -

н ы З.) твора, характар жа эстэтычнага асваен-

ня гэтых з’яў, спосаб выяўлення З. — Ф. твора.

Арыгінальнае вытлумачэнне З. даў М. Багдано-

віч: «...Пад зместам твора ў суб’ектыўным сэнсе

трэба разумець уражанне, якое пакідае дадзе-

ная рэч; а ў аб’ектыўным сэнсе — сукупнасць

элементаў, што ўтвараюць гэта ўражанне. Для

прысваення ж тэрміна «змест» выключна ідэа-

лагічным элементам твора ці тым больш яго тэ-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

ме не бачым ніякіх падстаў». З. у мастацкім тво-

ры адыгрывае вядучую ролю. Аднак Ф. не пасіў-

ная ў адносінах да яго. Яна глыбей раскрывае

або, наадварот, прытушоўвае З., часам набывае

адносна самастойнае, арганізуючае значэнне.

Да паэтычнай Ф. адносяцца сістэма прамых і

пераносных значэнняў слоў (гл.: «Лексіка паэ-

тычная. Тропы»), вершаваны рытм, фоніка,

рыфма, строфіка, паэтычны сінтаксіс, інтана-

цыя, кампазіцыя, жанр. З. і Ф. у паэзіі ўзаемаз-

вязаны: не толькі З. у ёй аформлены, але і Ф.

змястоўная. З. і Ф., валодаючы сваімі спецыфіч-

нымі рысамі, нярэдка пераходзяць адно ў другое,

бываюць тым і другім адначасова. Так, змяс-

тоўная сутнасць вобраза выяўляецца ў мове,

якая з’яўляецца ў адносінах да яго Ф. У той жа

час вобраз — Ф. у адносінах да ідэйнага З. уся-

го твора. На непарыўную еднасць З. і Ф. указваў

В. Бялінскі: «Калі форма з’яўляецца выражэн-

нем зместу, яна звязана з ім так цесна, што ад-

дзяліць яе ад зместу — значыць знішчыць сам

змест; і наадварот, аддзяліць змест ад формы

— значыць знішчыць форму». «Аддзяленне» З.

ад Ф. (і наадварот) адбываецца толькі пры наву-

ковым аналізе структуры твора, аднак і ў гэтым

выпадку неабходна помніць пра ўмоўнасць та-

кога «аддзялення», пра падначаленасць Ф. у

адносінах да З., пра тое, што канечны вынік ана-

лізу — сінтэз, г. зн. характарыстыка твора як

мастацкага цэлага, як адзінства З. і Ф. Гэтыя

патрабаванні ляжаць

у аснове т. зв. ц э€ л а с н а г а а н а€ л і з у лі-

таратурнага твора. Калі іх не ўлічваць, калі, іг-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

наруючы Ф., надаваць выключнае значэнне З.

твора або, ігнаруючы З., узводзіць у абсалют

мастацкую Ф., то гэта можа прывесці да в у л ь- г

а€ р н а г а с а ц ы я л а г ϒ з м у ці да ф а р- м

а л ϒ з м у. Кампаненты паэтычнай формы, іх

змястоўную, сэнсавыяўленчую сутнасць выву-

чае паэтыка.

Лϒрыка (ад грэч. lyrico€s — той, хто спявае

пад гукі ліры; музычны; хвалюючы) — адзін

з трох родаў літаратуры, які адлюстроўвае рэ-

чаіснасць праз суб’ектыўнае выяўленне пачуц-

цяў, перажыванняў аўтара. Прадметам адлюст-

равання ў Л. з’яўляецца менавіта духоўнае жыццё

чалавека, свет яго ідэй і пачуццяў. Як падкрэслі-

ваў В. Бялінскі, «усё, што цікавіць, хвалюе, ра-

дуе, выклікае смутак, дае асалоду, мучыць, зас-

пакойвае, турбуе, адным словам, усё, што з’яў-

ляецца зместам духоўнага жыцця суб’екта, усё,

што ўваходзіць у яго, узнікае ў ім, — усё гэта

ўспрымаецца лірыкай як законная яе ўлас-

насць». Л. — самастойны, вельмі старажытны

род літаратуры, але яна не супрацьстаіць ні

эпасу (гл.) як аб’ектыўнаму аповеду пра пэўныя

падзеі, ні драме (гл.) з яе скразным канфліктна

напружаным дзеяннем. Наадварот, на працягу

ўсяго развіцця літаратуры Л. кантактавала,

узаемадзейнічала з эпасам і драмай. Лірычныя

элементы няцяжка знайсці ў эпічных

і драматычных творах (лірычныя адступленні,

асаблівая эмацыянальная насычанасць твораў,

прасякнутасць іх аўтарскімі пачуццямі). У сваю

чаргу ў Л. можна выявіць элементы эпасу (за-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

чаткі сюжэта) і драмы (напружанасць думкі і па-

чуцця, дыялагічная форма выяўлення). Зрэшты,

паэзія як від мастацтва слова з’яўляецца адным

з найбольш моцных спалучальных звенняў Л.,

драмы і эпасу. Паэтычныя творы — гэта перш

за ўсё творы лірычныя. Але не толькі. Паэзіі на-

лежаць таксама асобныя вершаваныя эпічныя

(вершаваны раман, быліна, дума), ліра-эпічныя

(балада, паэма) і драматычныя творы (драма-

тычная паэма). З другога боку, сама Л. згладж-

вае пэўную супрацьпастаўленасць паэзіі і прозы

як двух відаў літаратурна-мастацкай творчасці.

Слова лірыка часта ўжываецца як сінонім паэзіі.

І памылкі тут вялікай няма. Але не трэба забы-

ваць, што Л. можа часам карыстацца і празаіч-

най мовай (лірычныя адступленні ў эпічных тво-

рах, т. зв. лірычная проза). Таму графічна Л. і

паэзію можна ўвасобіць

у выглядзе дзвюх акружнасцей, што перася-

каюцца паміж сабой. Зона іх перасячэння ахоп-

лівае ўласна лірычную паэзію. У Л. нельга ст-

варыць асобныя цэласныя характары, вобразы,

каб перадаць праз іх заканамернасці жыцця. У

той жа час індывідуалізаваны і тыпізаваны ма-

люнак духоўнага свету сучасніка выяўляецца ў

ёй у вобразе лірычнага героя паэта. Асобныя

рысы гэтага героя паўстаюць з усіх твораў паэ-

та, з усёй разнастайнасці іх жанраў. Лірычная

паэзія і проза выпрацавалі мноства жанраў і

жанравых разнавіднасцей (элегія, песня, загад-

ка, галашэнне, прыказка, версэт, лірычная проза

і г. д.). У залежнасці ад канкрэтнага зместу

лірычных твораў адрозніваюць наступныя

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

разнавіднасці Л.: г р а м а д з я€ н -

с к у ю, ф і л а с о€ ф с к у ю, м е д ы т а -

т ы€ ў н у ю, і н т ы€ м н у ю, п е й з а€ ж н у ю

і с у г е с т ы€ ў н у ю. Падзел Л. на жанры

і разнавіднасці досыць умоўны. Так, элегія мо-

жа быць не толькі сумнай, але і смешнай, са-

тырычнай; пейзажны верш можа мець глыбока

філасофскае або востра грамадзянскае гучанне

і г. д.

Ліры€чны геро€й (часам — во€браз паэ-

€та, ліры€чнае «я») — умоўны тэрмін, якім

абазначаюць вобраз, што ўзнікае ў свядомасці

чытача ў выніку знаёмства з лірычнай творчас-

цю таго ці іншага паэта. Лірык выяўляе ў вер-

шах свае думкі і пачуцці, настрой і перажыванні,

свае адносіны да з’яў і падзей навакольнай рэ-

чаіснасці. Але формы гэтага выяўлення могуць

быць розныя, падчас нечаканыя. Таму вобраз Л.

Г. нельга просталінейна атаясамліваць з асобай

паэта, перажыванні Л. Г. — з пачуццямі і думка-

мі аўтара. Так, у вершы «Я — калгасніца...» Я.

Купалы лірычнае «я», ад імя якога вядзецца

паэтычны аповед, жаночага полу. У вершы

А. Твардоўскага «Я убит подо Ржевом» Л. Г.

выступае салдат, які загінуў на вайне. Паэт мо-

жа ўявіць сябе ў міжпланетным караблі і ў фор-

ме «я» выказаць пачуцці касманаўта і г. д. (р о€ -

л е в а я л Ρ р ы к а). Разам з тым нельга лічыць,

што паміж асобай паэта і яго Л. Г. значная

розніца. Суадносіны паміж імі — гэта, кажучы

некалькі спрошчана, суадносіны прататыпа і

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

мастацкага вобраза-персанажа, які ствараец-

ца, як і вобраз Л. Г., з дапамогай адбору жыццё-

вага матэрыялу, мастацкага вымыслу, тыпіза-

цыі. Л. Г. раскрывае тыповыя перажыванні ў ты-

повых абставінах. Менавіта таму ў лірычнай

творчасці асабліва вялікае значэнне набываюць

грамадзянская пазіцыя, палітычны кругагляд,

адукацыйны і культурны ўзровень, маральны

воблік пісьменніка. Толькі перадавы па сваіх пог-

лядах, грамадзянска актыўны, глыбока дасведча-

ны чалавек можа стварыць вобраз Л. Г., здольна-

га захапіць чытача, павесці наперад у змаганні

за новую будучыню. Л. Г. найбольш поўна паўс-

тае з усёй творчасці паэта, асобныя вершы —

кожны па-свойму — узбагачаюць той тып лірыч-

нага характару, што ўносіць у літаратуру пэўны

творца. Так, вобраз дарэвалюцыйнага Л. Г. Я.

Купалы — чалавека-бунтара, змагара за са-

цыяльнае і нацыянальнае разняволенне род-

нага народа — паўстае з розных лірычных тво-

раў паэта. У адных вершах раскрываецца ўсве-

дамленне яго сацыяльнай, нацыянальнай або

чыста чалавечай годнасці («А хто там ідзе?»,

«Ворагам Беларушчыны», «Мужык»), у другіх —

палкае жаданне грамадска-рэвалюцыйнай

дзейнасці («Там», «Час»), у трэціх — свядомая

арыентацыя на працоўны народ («Я не для

вас...», «Адповедзь»), у чацвёртых — нязлом-

ная вера ў перамогу дабра і справядлівасці

(«Яшчэ прыйдзе вясна») і г. д. Вобраз Л. Г. твор-

часці П. Панчанкі — гэта вобраз чалавека праў-

дзівага, сумленнага, чалавечнага («Без чалавеч-

насці не будзе і вечнасці!»), які актыўна сцвяр-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

джае хараство жыцця і гэтак жа актыўна і бес-

кампрамісна змагаецца з усім, што перашкаджае

нам у жыцці.

Мe€тад літаратy€рны (ад грэч. methodos —

шлях даследавання, тэорыя, вучэнне) — сiстэ-

ма гiстарычна абумоўленых творчых

прынцыпаў, якiмi мастакi, блiзкiя па сваiх

iдэйна-мастацкiх пазiцыях, кiруюцца пры ад-

боры, абагульненнi i ацэнцы жыццёвых з’яў.

Звычайна М. Л. адначасова выяўляюцца ў роз-

ных вiдах мастацтва слова (паэзiя, проза,

драматургiя), а таксама ў розных мастацтвах

(лiтаратура, жывапiс, архiтэктура i г. д.). М. Л.

цесна звязаны з тыпам творчасцi i напрамкам

лiтаратурным (гл.), у многiм прадвызначае

стыль пiсьменнiка (гл.). У мастацтве, у т. л. у

лiтаратуры, гiстарычна змянiлiся, а падчас

суседнiчалi розныя М. Л.: метады старажыт-

най

i сярэдневяковай лiтаратуры, барока, класiцызм,

сентыменталiзм, рамантызм, рэалiзм, мадэрнiзм.

Кожнаму з іх характэрныя свае прынцыпы

i сродкi адлюстравання рэчаiснасцi, галоўныя

героi, асноўны пафас. У беларускай лiтаратуры

не ўсе М. Л. знайшлi аднолькавае ўвасабленне.

Р э а л Ρ з м А д р а д ж э н н я, які, адмятаю-

чы сярэдневяковую мараль, схаластыку,

адкрываў свет i чалавека ў свеце, выявiўся

найперш у асветнiцкай дзейнасцi i творчасцi Ф.

Скарыны (празаiчныя i вершаваныя прадмовы i

пасляслоўi да перакладаў асобных кнiг

«Бiблii»), у паэзii М. Гусоўскага («Песня пра