Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

АСНОВЫ ПАЭЗІЯЗНАЎСТВА

Паэ€зія (ад грэч. poϒesis — творчасць) — адзін

з асноўных відаў мастацтва слова, эмацыяналь-

на-вобразная вершаваная творчасць. П. харак-

тэрны перш за ўсё павышаная эмацыяналь-

насць, ужыванне разнастайных сінтаксічных

фігур, тропаў, музычны пачатак. I. Гердэр наз-

ваў П. «музыкай душы». Вершаваны рытм —

адзін з найбольш моцных узбуджальнікаў эмо-

цый, таму П. карыстаецца звычайна не празаіч-

ным спосабам арганізацыі моўнага матэрыялу,

а вершаваным. У той жа час нельга змешваць

П. і верш, для існавання якога дастаткова толькі

рытму. На іх адрозненне ўказваў В. Традзьякоў-

скі: «Тварэнне, домысел і перайманне ёсць ду-

ша паэзіі; але верш ёсць мова яе. Паэзія ёсць

унутранае ў тых трох, а верш толькі вонкавае».

І яшчэ: «Вышыня стылю, смеласць адлюстра-

вання, жывасць фігур, імклівы рух, урыўкавае

пакіданне парадку і іншае ўжываюць падчас і

аратары, і гісторыкі. А хаця б яны і ніколі не ўжы-

валі: аднак ўсё гэта належыць да ўласцівасці

паэзіі, а не да складу і сутнасці верша». Пытанне

пра адрозненне П. і верша як рытмічна арганізава-

най, рыфмаванай вершаванай мовы актуальнае і

для нашага часу. А. Фадзееў, напрыклад,

настойліва падкрэсліваў, што «не ўсялякія вер-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

шы паэтычныя. Адных толькі рыфмаў, нават

надзвычай тэхнічна дасканалых, мала для таго,

каб напісаныя радкі сталі паэзіяй. У вершах аба-

вязкова павінна быць эмацыянальнасць. Гэта ні-

бы падводная плынь, якая непераадольна цягне

чытача за сабой. Хваля гэтай плыні з’яўляецца ў

вершы як бы раптоўна, захліствае вас і авалодвае

вамі». А. Твардоўскі таксама размяжоўваў про-

ста вершы

і «вершы ў сэнсе паэзіі», або ўласна П. Слова ў

П. у адрозненне ад прозы не проста абазначае

якое-небудзь паняцце, а перш за ўсё выяўляе

пачуццё, думку. Гегель бачыў адрозненне П. ад

прозы ў тым, што «ў прозе выдзяляецца не воб-

раз, а сэнс як такі, які становіцца зместам», П. ж

«павінна весці ў другую стыхію —

у выяўленне самога зместу ці ў іншыя роднас-

ныя з’явы». У П. само гучанне слова становіцца

сродкам выяўлення. Таму твор П. нельга дак-

ладна пераказаць іншымі словамі, можна толькі

перадаць агульнае ўражанне ад яго. Рух слоў у

вершы, іх узаемадзеянне і супастаўленне ў «сіла-

вым полі» рытму і рыфмы, выразнае выяўленне

гукавога боку мовы, узаемадзеянне рытмічнага і

гукавога ладу і г. д. абумоўліваюць вялікія сэн-

сава-вобразныя мажлівасці П., невядомыя про-

зе.

Як і мастацкая літаратура ўвогуле, П. мае

к а н к р э€ т н а - г і с т а р ы€ ч н ы, н а ц ы я- н

а€ л ь н ы і с а ц ы я€ л ь н ы (к л а€ с а в ы) х

а р а€ к т а р. Як слушна даводзіў М. Горкі, «лі-

таратура ніколі не была асабістай справай Стэн-

даля або Льва Талстога, яна заўсёды справа

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

эпохі, краіны, класа». Час, эпоха кладзе свой

адбітак літаральна на ўсе асаблівасці зместу

і формы П.: яе ідэйную скіраванасць, тэматыку,

лексіку, паэтычныя жанры, віды верша і г. д. Гэта

адчуваецца адразу, варта толькі параўнаць,

скажам, беларускую вершатворчасць XIX ст. і

сучасную П. Разам з тым пры ўсім адрозненні

ў іх ёсць агульнае, як, напрыклад, ёсць гэта

агульнае ў творчасці Ф. Багушэвіча і П. Панчан-

кі. Абодва яны — паэты менавіта беларускія, г.

зн. выяўляюць думкі, пачуцці, псіхалогію беларус-

кага народа, адлюстроўваюць яго гісторыю, куль-

туру, звычаі, і робяць гэта выяўленчымі сродка-

мі роднай беларускай мовы. Мова — матэрыял і

інструмент кожнага пісьменніка — найбольш

важная нацыянальная прыкмета П., таму што ў

ёй мае значэнне не толькі сэнсавае напаўненне

слова, але і яго гучанне, асацыятыўныя мажлі-

васці, стылістычная афарбоўка. Дзякуючы гэтаму

П. з’яўляецца найбольш н а ц ы я н а€ л ь н ы м

відам мастацтва слова. У той жа час па сваіх

праблемах, пафасе, ідэйнай накіраванасці, ча-

лавеказнаўчым змесце П. не менш і н т э р н а

ц ы я н а€ л ь- н а я, чым усе астатнія віды літа-

ратуры і мастацтва ўвогуле. У сапраўднай П. на-

цыянальнае і інтэрнацыянальнае знітаваны не-

парыўна. З падзелам грамадства на сацыяльныя

супольнасці, класы (першы класавы лад — ра-

баўласніцкі) П. стала з’явай к л а€ с а в а й:

пачала выяўляць думкі і настроі пэўнага класа,

адлюстроўваць класавую барацьбу ў грамадст-

ве, удзельнічаць у гэтай барацьбе, займаючы

пазіцыі таго ці іншага класа. Апрача гэтага, П.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

часам сама становіцца адной з форм класавага

змагання. Так, знешне чыста літаратурная ба-

рацьба паміж А. Пушкіным, з аднаго боку, і нось-

бітамі ідэй афіцыйнай народнасці (Ф. Булгарын,

М. Грэч) — з другога, была барацьбой класавай.

Як, зрэшты, і пазнейшая барацьба ў рускай літа-

ратуры — паміж рэвалюцыйнымі дэмакратамі і

прадстаўнікамі «чыстага мастацтва». На вышэй-

шым этапе развіцця класавай свядомасці і кла-

савай барацьбы ўзнікае партыйнасць як ідэйна-

эстэтычная катэгорыя. П а р т ы€ й -

н а с ц ь — гэта ўсвядомленае і мэтанакірава-

нае выяўленне сацыяльна-палітычных перака-

нанняў пісьменніка, свядомая абарона інтарэ-

саў пэўнага класа, свядомая прапаганда класа-

вых, партыйных мэт. Элементам класавай свя-

домасці, якую выпрацоўваюць і распаўсюдж-

ваюць у грамадстве пэўныя партыі, партый-

насць і адрозніваецца ад проста класавасці. Каб

аб’ектыўна вызначыць класавы і партыйны ха-

рактар творчасці паэта, неабходна ўлічваць яго

сацыяльнае паходжанне, умовы жыцця, грамадс-

кія погляды, што ў прамой форме выказваюц-

ца ў публіцыстычных творах (артыкулы, выступ-

ленні) і пісьмах, разглядаць усю творчасць паэ-

та, а не вырываць з яе асобныя творы ці жанры

(напрыклад, у вершах інтымных або пейзажных

наіўна было б шукаць класавыя погляды, хаця

часам яны выяўляюцца і тут). З класавасцю і

партыйнасцю цесна звязана і паняцце

н а р о€ д н а с ц і, якое ўключае праўдзівасць,

шырыню і глыбіню адлюстравання важных, ціка-

вых для народа з’яў рэчаіснасці ў святле пера-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

давых грамадскіх ідэалаў. Пры гэтым такое ад-

люстраванне павінна быць высокамастацкім,

зразумелым для самых шырокіх народных мас.

Народнымі паэты маглі быць яшчэ ў бяскласа-

вым першабытнаабшчынным грамадстве. Паз-

ней народнасць мастака слова стала непасрэд-

на залежаць не толькі ад ступені яго таленаві-

тасці, але і ад таго, якія грамадскія ідэалы ён

выяўляў.

П. цесна звязана з жыццём роднага наро-

да, яго сацыяльнымі, грамадска-палітычнымі

імкненнямі, маральна-этычнымі і эстэтычнымі

поглядамі. Канкрэтнымі ўмовамі грамадскага

жыцця прадвызначаюцца т э м а€ т ы к а (або

м а т ы€ в ы) і п р а б л е м а€ т ы к а творчас-

ці паэта, г. зн. сукупнасць яго т э м, ці матываў

(кола жыццёвых з’яў, на якія адклікаецца

паэт), і праблем (жыццёвыя пытанні, якія ён уз-

дымае). Часам адны і тыя ж матывы праходзяць

праз увесь зборнік ці нават усю творчасць паэ-

та, утвараючы л е й т м а т ы€ ў (ад ням.

Leitmotiv — вядучы матыў). Жыццё падказвае

паэту і асноўныя і д э€ і яго творчасці — думкі,

якія ён увасабляе ў вершах, песнях, паэмах.

Жыццём абумоўліваецца і п а€ ф а с — галоў-

ная думка, страсць, якой натхняецца паэт і якая

вызначае характар яго ідэйна-мастацкіх пошу-

каў. Урэшце, жыццё (у шырокім сэнсе) дае паэту ў

рукі галоўны інструмент і матэрыял — мову, на-

вучае — праз азнаямленне з узорамі народна-

паэтычнай творчасці — прафесійнаму майс-

тэрству. З другога боку, П., выконваючы шэраг

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

ф у€ н к ц ы й, актыўна ўздзейнічае на грамадс-

кае жыццё. Адна з галоўных — э с т э- т ы€ ч н а

я функцыя. П., як і мастацтва ў цэлым, зада-

вальняе патрэбу чалавека ў прыгожым, прыно-

сіць яму эстэтычнае задавальненне, выклікае э

с т э т ы€ ч н а е п е р а ж ы -

в а€ н н е (адначасовы ўздым пачуццяў, волі

і розуму чалавека), фарміруе яго э с т э т ы€ ч-

н ы г у с т і э с т э т ы€ ч н ы і д э а€ л (разу-

менне прыгожага жыцця — такога, якое павінна

быць паводле ўяўленняў аб ім). П. шліфуе, апра-

цоўвае народную мову, памнажае мастацкія

каштоўнасці нацыі. Праз в ы х а в а€ ў ч у ю

функцыю П. удзельнічае ў грамадска-палітыч-

ным і маральна-этычным выхаванні чалавека:

дапамагае фарміраваць с в е т а п о€ г л я д

як цэласную сістэму поглядаў на рэчаіснасць,

сукупнасць ідэйных перакананняў, садзейнічае

выпрацоўцы маральных прынцыпаў, якімі кі-

руюцца людзі ў штодзённым жыцці. Асаблівае

значэнне пры гэтым набывае высокая ідэйнасць,

грамадзянскасць і гуманізм П. (гл.). Значныя п а з

н а в а€ л ь н ы я магчымасці П. Яна пазнае

найперш глыбіні чалавечай псіхікі,

фіксуе найтанчэйшыя душэўныя зрухі. Разам

з тым у паэтычных творах мы знойдзем водгук

на асобныя навуковыя адкрыцці, і не толькі гра-

мадскага, але і прыродазнаўчага характару.

Падчас паэт і сам здольны на такія адкрыцці.

Так, А. Пушкін, які, паводле яго слоў, «думаў

вершамі», у сваім паэтычным вызначэнні ролі

Напалеона — «мятежной вольности наследник

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

и убийца» — на многія гады апярэдзіў аналагіч-

ныя вывады гісторыкаў. Аднак, зразумела,

у пазнанні навакольнай рэчаіснасці П. уступае

навуцы, і таму спробы стварыць спецыяльную

навуковую паэзію (гл.) поспеху не мелі. П. вы-

конвае э т н а г е н е т ы€ ч н у ю функцыю, яна

ўдзельнічае ў працэсе нацыятварэння і на-

цыязахавання. Паэтычныя творы ўжо самі па

сабе эстэтычна ўзбагачаюць этнас, вылучаюць

яго сярод іншых народаў свету, выхоўваюць

нацыянальную самасвядомасць і самапавагу.

П. выяўляе духоўныя каштоўнасці нацыі,

асноўныя асаблівасці яго менталітэту і перадае

гэта наступным пакаленням. У гарніле П. вып-

лаўляецца чыстае золата літаратурнай мовы,

якім карыстаюцца не толькі сучаснікі паэта, але

і яго нашчадкі. Усё гэта духоўна ўзбагачае

этнас, кансалідуе яго, творыць нацыянальную

супольнасць, прадвызначае захаванне яе ў часе

і прасторы. К а м у н і к а т ы€ ў н а я (ад англ.

communication — паведамленне, камунікацыя,

сувязь) функцыя П. выяўляецца ў наладжванні

духоўных кантактаў паміж паэтам

і яго чытачамі, з аднаго боку, і паміж самімі чы-

тачамі — з другога. П. — гэта сродак духоўна-эма-

цыянальных зносін паміж людзьмі. Л. Талстой

падкрэсліваў: «Мастацтва ёсць дзейнасць чала-

вечая, якая заключаецца ў тым, што адзін чала-

век свядома знаёмымі знешнімі знакамі перадае

іншым пачуцці, якія ён адчувае, а іншыя людзі

праймаюцца гэтымі пачуццямі і перажываюць

іх». Калі камунікатыўная функцыя чамусьці не

ажыццяўляецца (напрыклад, да рэвалюцыі

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

1905—1907 гг. беларускае друкаванае слова ў

Расійскай імперыі было афіцыйна забаронена)

або ажыццяўляецца не поўнасцю (несвоечасова

публікуюцца творы, малыя тыражы выданняў і г.

д.), то не ў поўнай меры выкарыстоўваюцца і

ўсе астатнія функцыі П.

Узнікла П. у глыбокай старажытнасці і спа-

чатку існавала разам з музыкай і танцам. Сувязь

з музыкай П. захавала да нашага часу (гл.: фо-

ніка, рытм, мелодыка, напеўны верш і г. д.).

Вершамі пісаліся найважнейшыя паводле жанру

творы антычнасці, сярэдніх вякоў, Адраджэння,

класіцызму (эпічная паэма, трагедыя, камедыя,

ода). З эпохі класіцызму пашырыліся законча-

ныя страфічныя канструкцыі (гл.: цвёрдыя фор-

мы верша) — санет, рандо, трыялет і інш. З

XIX і асабліва з пачатку XX ст. ідзе працэс уск-

ладнення мастацкага зместу паэзіі, унутранай

структуры верша, развіваюцца дольнік, верлібр

(свабодны верш) і іншыя дысметрычныя формы

верша. Паўзы, націскі, тэмп маўлення даюць маг-

чымасць увасобіць найтанчэйшыя адценні сэн-

су, аўтарскую інтанацыю

з усімі яе нюансамі. Гэтым тлумачыцца той факт,

што П. нашага часу — пераважна лірычная. У

лірыцы ў дыялектычным адзінстве выступаюць

асабістае перажыванне творцы, якое становіцца

сфераю мастацтва, і раскрыццё гэтым мастацт-

вам непаўторнай чалавечай індывідуальнасці.

Да XVIII ст. (у Расіі — да XIX ст.) П. займала вя-

дучае месца ў мастацкай літаратуры, апярэдж-

ваючы развіццё прозы і драматургіі. Пашырана

яна ва ўсіх сучасных літаратурах свету. Гісто-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

рыя беларускай П. бярэ пачатак з фальклору

(песні, балады, замовы). Пісьмовая П. пачы-

наецца вершамі Ф. Скарыны (пачатак XVI ст.). Яе

развівалі ў сярэднія вякі М. Гусоўскі (на лацінс-

кай мове), А. Рымша, Я. Пашкевіч, С. Полацкі і

інш., у XIX ст. — аўтары вядомых паэм «Энеі-

да навыварат» і «Тарас на Парнасе», А. Рыпінс-

кі, П. Багрым, Я. Чачот, У. Сыракомля, В. Дунін-

Марцінкевіч, Ф. Багушэвіч, А. Гурыновіч, Я. Лу-

чына і інш. Пачынальнікі сучаснай беларускай

П. — Я. Купала, Я. Колас, М. Багдановіч, Цётка.

Асобныя беларускія паэты (Я. Купала, Я. Ко-

лас, М. Багдановіч, А. Куляшоў, П. Панчанка, М.

Танк і інш.) унеслі важкі ўклад у развіццё ўсёй

еўрапейскай П.

П. называюць таксама мастацкую вершава-

ную творчасць пэўнага гістарычнага перыяду

(антычная П.), якога-небудзь народа (беларус-

кая П.) ці асобных паэтаў (П., напрыклад,

Ц. Гартнага, А. Вялюгіна і г. д.). У шырокім сэнсе

П. — уся мастацкая літаратура, як у вершах, так

і ў прозе (у адрозненне ад літаратуры навуковай,

справавой, публіцыстычнай). Так разуме-

лі П. у антычнасці, сярэднія вякі, аж да XIX ст. ук-

лючна (гл., у прыватнасці, артыкул В. Бялінскага

«Раздзяленне паэзіі на роды і віды»). Укладваю-

чы ў тэрмін «паэзія» менавіта такі сэнс, Арысто-

цель пісаў: «Гісторык і паэт адрозніваюцца адзін

ад аднаго не тым, што адзін карыстаецца паме-

рамі, а другі не: можна было б перакласці ў

вершы творы Герадота, і тым не менш яны бы-

лі б гісторыяй як з метрам, так і без метра; але

яны розняцца тым, што першы гаворыць пра

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

тое, што сапраўды адбылося, а другі — пра тое,

што магло б адбыцца». У пераносным сэнсе П.

— незвычайная, асаблівая прыгажосць прадме-

таў і з’яў у жыцці і ў мастацтве (П. прыроды,

працы, кахання і г. д.).

Паэ€т (грэч. poits) — тварэц паэзіі, пісьмен-

нік, які піша вершы. П. — людзі, якія прысвяцілі

сваё жыццё складанню вершаў, вядомыя былі ў

розных народаў свету яшчэ з глыбокай стара-

жытнасці. Яны, як правіла, жылі пры двары ней-

кага ўладара або вандравалі па краіне і пад

гукі музычнага інструмента (кобзы, гусляў, ліры,

гітары, дамбры, дутара і г. д.) выконвалі ўлас-

ныя ці фальклорныя творы. Гэта — старажытна-

рускія б а я€ н ы, г у с л я р ы€, беларускія л ϒ

р н і к і, украінскія к а б з а р ы€ і б а н д у р ы€ с

т ы, старажытнагрэчаскія

р а п с о€ д ы і а э€ д ы, старажытнакельцкія

б а€ р д ы, старажытнаскандынаўскія с к а€ л

ь- д ы, сярэдневяковыя нямецкія м і н е з ϒ н -

г е р ы і м е й с т э р з ϒ н г е р ы, армянскія г

у с а€ н ы, закаўказскія а ш у€ г і, казахскія ж

ы р ш ы€, узбекскія і туркменскія б а х ш ы€,

кіргізскія м а н а с ч ы€, сярэднеазіяцкія а к ы-€ н

ы і інш. Амаль усе гэтыя П. былі і м п р а в і з

а€ т а р а м і, г. зн. хутка, без спецыяльнай пад-

рыхтоўкі маглі складаць і тут жа выконваць вер-

шы на пэўную тэму. Большасць іх твораў — па

сутнасці вершы-экспромты (гл.) якія шліфавалі-

ся ў працэсе далейшага іх выканання. Пазней, у