Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

мову. У перакладчыцкай працы вылучаюцца

стадыі аналізу і сінтэзу (у рознай паслядоўнас-

ці), таму перакладчык павінен валодаць ведамі

і навыкамі вучонага-літаратура-

знаўца і талентам арыгінальнага творцы. Аба-

вязковай умовай з’яўляецца валоданне мовай

арыгінала, веданне ўсёй творчасці пісьменніка,

якога перакладае, краіны, сацыяльнага асярод-

дзя, у якіх той жыў і тварыў. Творчая індыві-

дуальнасць перакладчыка выяўляецца ў тым,

наколькі глыбока ён успрымае арыгінал і якімі

сродкамі, наколькі дакладна, мастацка даскана-

ла ўзнаўляе яго ў духу сваёй мовы. Важная пе-

радумова высакаякаснага П. П. — блізкасць

творчых прынцыпаў, пазіцый, характару та-

ленту перакладчыка і аўтара арыгінала.

Сярод розных відаў мастацкага перакладу

(пераклад прозы, мастацкай публіцыстыкі, дра-

матургіі) П. П. вылучаецца найбольшай склада-

насцю. Акрамя адзначаных асаблівасцей і цяжкас-

цей перакладу, ёсць яшчэ іншыя: узнаўленне рыт-

мічнага малюнка арыгінала (э к в і р ы т -

м ϒ ч н а с ц ь), рыфмы і рыфмоўкі (э к в і -

р ы€ ф м е н н а с ц ь), захаванне колькасці

і парадку радкоў (э к в і л і н е а€ р н а с ц ь),

перадача паэтычных тропаў і г. д.

П. П. узнік у глыбокай старажытнасці. Сярэднія

вякі, эпоха Адраджэння, XVIII і XIX стст. вылучылі

шэраг выдатных перакладчыкаў і перакладазнаў-

цаў (М. Ламаносаў, Гётэ, Гумбальт, А. Пушкін, В.

Жукоўскі і інш.). Найбольш буйныя практыкі і

тэарэтыкі П. П. былога СССР — К. Чукоўскі, А. Фё-

дараў, С. Маршак, М. Рыльскі, М. Лазінскі, Л. Гінз-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

бург, М. Бажан, В. Левік, Г. Гачэчыладзе, А. Кун-

дзіч, В. Капцілаў, М. Новікава і інш.

Пачатак беларускаму перакладу паклаў Ф.

Скарына, які пераклаў на старабеларускую мову

і надрукаваў 23 кнігі «Бібліі» (1517—1519). Кі-

руючыся асветніцкімі мэтамі, ён адмовіўся ад

традыцыйнага пры яе перакладзе літаралізму,

унёс у тэкст пэўныя змены: ужываў воб-

разы з вусна-паэтычнай творчасці, народныя

прымаўкі, устаўляў уласныя вершы, дадаваў свае

прадмовы і г. д. Традыцыі Скарыны развівалі

далей С. Будны, В. Цяпінскі, ананімныя перак-

ладчыкі агіяграфічных твораў (зборнік «Жыціі

святых»), апокрыфаў («Страцім-птах», «Пра

дванаццаць пакут»), аповесцей рэлігійнага зместу

(«Аповесць пра трох каралёў-валхвоў»), рыцарс-

кіх раманаў («Александрыя», «Аповесць пра Тры-

шчана»), гістарычных аповесцей («Гісторыя пра

Атылу, караля ўгорскага», «Аповесць пра Скан-

дэрбега») і іншых твораў. На жаль, гэтыя трады-

цыі ў XVIII ст. былі перапынены ў выніку палані-

зацыі беларускіх зямель. Новы, т. зв. вопытны,

перыяд у гісторыі беларускага перакладу пачы-

наецца ў XIX ст. разам з нараджэннем новай бе-

ларускай літаратуры. Родапачынальнікам яго

з’яўляецца В. Дунін-Марцінкевіч, які ўзнавіў па-

беларуску «Пана Тадэвуша» А. Міцкевіча (1859,

захавалася толькі першая частка). А. Вярыга-Да-

рэўскі, А. Абуховіч, А. Гурыновіч, Я. Лучына, М.

Косіч, А. Ельскі

і іншыя паэты развівалі галоўным чынам в о€ л ь-

н ы П. П., пры якім змяняліся паасобныя рэаліі

арыгінала (час і месца дзеяння, прозвішчы ге-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

рояў і г. д.). Асновы беларускага р э а л і с -

т ы€ ч н а г а П. П. заклалі Я. Купала, М. Багда-

новіч і Я. Колас. Я. Купала беражліва данёс да

беларускага чытача непаўторны водар «Слова

пра паход Ігаравы», паэзіі А. Міцкевіча, Т.

Шаўчэнкі, М. Някрасава, У. Сыракомлі, М. Ка-

напніцкай. М. Багдановіч упершыню даў на бела-

рускай мове ўзоры антычнай лірыкі (Гарацый,

Авідзій), класічнай нямецкай, французскай і

бельгійскай паэзіі (Гейнэ, Верлен, Верхарн). Я.

Колас узнавіў па-беларуску «Палтаву» А. Пушкі-

на, «Дэман» М. Лермантава, многія творы Т.

Шаўчэнкі. Класікі беларускай паэзіі пакінулі нам

у спадчыну свае перакладчыцкія прынцыпы, ас-

ноўныя з якіх наступныя: перакладаць неабход-

на толькі тыя творы, якія здольныя ўзбагаціць

родную літаратуру, культуру, развіць нацыя-

нальную літаратурную мову; П. П. ажыццяў-

ляецца па любові, а не па разліку; перакладчык

павінен дасканала валодаць як мовай, на якую

перакладае, так і мовай арыгінала; у П. П. паві-

нен узнаўляцца стыль паэта, асноўныя нацыя-

нальныя асаблівасці перша-

крыніцы; паўнацэннасць П. П. — гэта не даслоў-

насць, а дакладнасць у перадачы ідэйна-воб-

разнай структуры іншамоўнага твора; П. П., як і

арыгінал, павінен валодаць несумненнымі эстэ-

тычнымі вартасцямі. Гэтыя і некаторыя іншыя

перакладчыцкія прынцыпы развівалі далей у

беларускай літаратуры К. Крапіва, П. Броўка,

П. Глебка, У. Дубоўка, А. Дудар, Ю. Таўбін і інш.

Асаблівага росквіту беларускі П. П. дасягнуў у

другой палове ХХ ст., калі на поўную моц

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

раскрыўся перакладчыцкі талент А. Куляшова

(Дзяржаўная прэмія Беларусі імя Я. Купалы

1970 г. за пераклады твораў М. Лермантава,

«Энеіды» І. Катлярэўскага і «Спеву аб Гаяваце»

Г. Лангфела), М. Танка, Р. Барадуліна

(Дзяржаўная прэмія БССР імя Я. Купалы 1976 г.

за арыгінальныя творы, а таксама за пераклад

кнігі вершаў Г. Лоркі «Блакітны звон Гранады»),

А. Зарыцкага, М. Лужаніна, Э. Агняцвет, Г.

Бураўкіна, Н. Гілевіча (Дзяржаўная прэмія

Беларусі імя Я. Купалы 1980 г. за кнігу «У

добрай згодзе» і перакладчыцкую дзейнасць), А.

Вялюгіна, С. Дзяргая, В. Зуёнка, А. Лойкі, П.

Макаля, А. Разанава, Я. Сіпакова, У. Скарынкіна

(Дзяржаўная прэмія Беларусі імя Я. Купалы

2000 г. за пераклад «Боскай камедыі» Дантэ) і

інш. Значныя творчыя здабыткі ёсць і ў

«чыстых» перакладчыкаў — Ю. Гаўрука, Я.

Семяжона (Дзяржаўная прэмія Беларусі імя Я.

Купалы 1982 г. за перакладчыцкую дзейнасць),

В. Сёмухі (Дзяржаўная прэмія Беларусі імя Я.

Коласа 1992 г. за пераклад «Доктара Фаустуса»

Т. Мана), А. Шаўні, К. Шэрмана. Творы

беларускай паэзіі перакладзены на многія мовы

народаў свету. На рускую мову іх перакладалі М.

Ісакоўскі, А. Твардоўскі, А. Пракоф’еў, У.

Раждзественскі, Д. Кавалёў, Я. Хялемскі

(Дзяржаўная прэмія Беларусі імя Я. Коласа

1982 г. за пераклад беларускай паэзіі), І.

Шклярэўскі, Н. Кіслік, Б. Спрынчан, В. Тарас, на

ўкраінскую — М. Драй-Хмара, Г. Кочур, Д.

Паўлычка, Р. Лубкіўскі, на польскую — Т.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

Хрусцялеўскі, Я. Гушча, З. Нядзеля, на англійскую

— В. Рыч, У. Мэй, на іспанскую — К. Шэрман і інш.

У апошнюю чвэрць ХХ ст. пачала склад-

вацца г і с т о€ р ы я і т э о€ р ы я перакладу,

у распрацоўку якой адчувальны ўклад сваімі

працамі ўнеслі С. Александровіч, М. Арочка, Н.

Дзянісава, Т. Кабржыцкая, М. Кенька, Я. Клімуць,

П. Копанеў, Ц. Ліякумовіч, Э. Мартынава, У.

Сакалоўскі, А. Яскевіч і інш. Менш інтэнсіўна,

але таксама выразна заявіла пра сябе к р ы т

ы€ к а перакладу (артыкулы, рэцэнзіі Р.

Бярозкіна, А. Вярцінскага, А. Вераб’я, Н. Гілеві-

ча, Л. Казыры, У. Калесніка, I. Чароты

і інш.). Гісторыя, тэорыя і крытыка П. П. аказ-

ваюць пэўны ўплыў на перакладчыцкую практы-

ку, ацэньваючы яе прынцыповыя здабыткі, звяр-

таючы ўвагу на нявырашаныя праблемы.

Стыль паэ€та (ад грэч. stylos — грыфель

для пісання) — ідэйна-мастацкая своеасаблі-

васць творчасці паэта. З’яўляючыся канкрэтным

увасабленнем адзінства зместу і формы, выяў-

ляецца ў тым, пра што (ідэі, праблемы, матывы,

пафас) і як (асаблівасці мовы, рытмікі, строфікі

і г. д.) піша паэт. Залежыць ад тыпу творчасці,

метаду літаратурнага, якімі карыстаецца аў-

тар, ад яго светапогляду, творчага вопыту,

агульнай культуры, мастацкіх схільнасцей.

Так, стыль Я. Купалы мы вызначаем як раман-

тычны, у той час як стыль Я. Коласа — рэаліс-

тычны. Аднак гэта — самае агульнае вызначэн-

не С. П. Толькі канкрэтны аналіз можа паказаць,

што характэрна для стылю таго ці іншага паэта,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

чым адзін паэт адрозніваецца ад другога (А. Ку-

ляшоў ад П. Броўкі, П. Панчанка ад М. Танка, Р.

Барадулін ад А. Вярцінскага і г. д.). Часам С. П.

разумеюць вельмі вузка — толькі як моўную

выяўленчую сістэму паэта. Здараецца, што гэ-

тым тэрмінам абазначаюць ідэйны змест твор-

часці, у той час як С. П. — гэта вобразны змест

ці, інакш, змястоўная вобразнасць. Паэты, бліз-

кія сваім стылем, у межах аднаго метаду мас-

тацкага могуць утвараць с т ы л ё в у ю п л ы н

ь. Вядучымі стылеўтваральнымі фактарамі ў да-

дзеным выпадку становяцца кампаненты зместу

або формы ці тыя і другія разам. «Ціхая», «гуч-

ная», асацыятыўна-метафарычная, канкрэтна-а-

налітычная, выяўленча-апісальная, дыдактыч-

на-павучальная, медытатыўная паэзія — гэтыя і

іншыя ўмоўныя тэрміны, што сустракаюцца ў су-

часных крытычных працах, выкліканы да жыцця

спробай акрэсліць стылёвыя плыні сённяшняй

паэзіі.

Су€вязі паэты€чныя — творчыя ўзаемасу-

вязі паміж паэтамі, паэзіяй асобных нацый,

эпох, краін. Існуюць тры віды С. П.: кантактныя,

генетычныя, тыпалагічныя. Пад к а н т а€ к т- н

ы м і маюцца на ўвазе ўсе формы непасрэдных

сувязей: пераклад паэтычны (гл.), асабістыя су-

вязі паэтаў, крытычныя водгукі аднаго аўтара

пра другога і г. д. Г е н е т ы€ ч н ы я С. П. скла-

даюць наследаванне, уплывы, запазычанні.

Кожны нацыянальны паэт наследуе багатую эс-

тэтычную спадчыну папярэдніх эпох у выглядзе

€

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

сістэм вершавання, спосабаў рыфмоўкі, відаў

рыфм, строфаў і г. д. Паэты-папярэднікі ства-

рылі пэўныя ідэйна-мастацкія

т р а д ы€ ц ы і (ад лац. traditio — перадача).

Так, асноўныя паэтычныя традыцыі Я. Купалы,

Я. Коласа і М. Багдановіча — гэта рэалістыч-

насць адлюстравання рэчаіснасці, адзінства

патрыятычнага і інтэрнацыянальнага, глыбокая

народнасць і высокая ідэйнасць, адпаведнасць

зместу і формы. Апрача гэтага, у спадчыну кла-

сікі пакінулі багатыя традыцыі, што датычацца

культуры верша. Пры н а с л е€ д а- в а н н і

немагчыма выявіць канкрэтнага паэта-спадчын-

ніка, у якога паэт-нашчадак пераняў той ці іншы

кампанент зместу або формы. Нельга, скажам,

назваць канкрэтнага творцу, ад якога сучасны

беларускі санетапісец А. Звонак наследаваў гэ-

ты від верша. У той жа час літаратуразнаўчы ана-

ліз можа выявіць у п л ы€ ў, пры якім адзін паэт

адчувае ўздзеянне другога, запазычваючы ў яго

не надта істотныя моманты. У прыватнасці,

верш Я. Купалы «А хто там ідзе?» паўплываў на

творчасць многіх паэтаў, не толькі беларускіх,

прадвызначыўшы тэматыку, праблематыку і во-

бразы асобных іх твораў. Што да з а п а з ы€ ч

а н н я, то пры ім захоўваюцца асноўныя, дамі-

нантныя рысы першакрыніцы, хоць твор мае са-

мастойнае значэнне. Такімі запазычаннямі з’яў-

ляюцца «пералажэнні» баек I. Крылова, зробле-

ныя на пачатку ХХ стагоддзя М. Косіч. Яны ад-

начасова

і арыгінальныя творы, і пераклады. Наследуючы

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

прагрэсіўныя традыцыі папярэднікаў, паэты імк-

нуцца іх па-наватарску развіць. Н а -

в а€ т а р с т в а — гэта творчае развіццё паэтам

лепшых рыс творчай спадчыны. Так, нава-

тарства М. Танка ў галіне вершавання ў тым,

што ён значна пашырыў выяўленчыя магчымас-

ці беларускага верша: развіў далей традыцый-

ныя для беларускай паэзіі танічную і сілаба-та-

нічную сістэмы вершавання, арганічна засвоіў,

абжыў верлібр. Т ы п а л а г ϒ ч н ы я С. П. —

гэта ідэйна-мастацкія супадзенні ў паэзіі розных

народаў, абумоўленыя не ўплывам аднаго наро-

да на другі, а блізкасцю іх жыццёвых абставін,

цыклічнасцю развіцця мастацкай культуры. На

ўзбоччы С. П. стаіць э п і г о€ н- с т в а (ад

грэч. epigonos — народжаны пасля, нашчадак) —

сляпое капіраванне паэтычных узораў, нязнач-

ная творчая перапрацоўка іх, і п л а г і я€ т

(ад лац. plagium — крадзеж) — літаратурны кра-

дзеж, публікацыя паэтам чужых твораў ці ўрыў-

каў з іх пад сваім імем.

Тэ€рмін (лац. terminus — мяжа, граніца, па-

гранічны знак) — асобнае слова або словазлу-

чэнне, якое выяўляе пэўнае, дакладна акрэсле-

нае паняцце ў навуцы, тэхніцы і культуры. Істот-

най асаблівасцю Т. з’яўляецца іх адназнач-

насць, адсутнасць у іх экспрэсіўнай афарбоўкі.

Т. падзяляюцца на агульнаўжывальныя (ужы-

ваюцца ў розных галінах ведаў: аперацыя, асі-

міляцыя, метад, сінтэз і г. д.) і спецыяльныя

(ужываюцца ў пэўных галінах навукі ці культу-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

ры). Сукупнасць спецыяльных Т. называецца т

э р м і н а л о€ г і я й. Да літаратуразнаўчай тэр-

міналогіі адносяцца такія словы-паняцці, як лі-

таратурны род, жанр, кампазіцыя, камедыя, сю-

жэт, эпас і г. д. Тэрміны паэтычныя — асобная

састаўная частка літаратуразнаўчай тэрмінало-

гіі. Сюды ўваходзяць словы, якія вызначаюць

агульныя паняцці паэзіі (верш, паэзія, паэтыка),

а таксама яе лексіку (сінонімы, неалагізмы, ар-

хаізмы), вобразны лад (метафара, эпітэт, алего-

рыя), рытміку і метрыку (рытм, сілаба-танічны

верш, дольнік), строфіку (страфа, катрэн, санет),

фоніку (алітэрацыя, асананс, эўфонія), рыфму

(манарыфма, бедная рыфма, пантарыфма), па-

этычны сінтаксіс (бяззлучнікавасць, перанос,

недасказ), жанры і віды верша (элегія, балада,

акраверш). Часам паэтычныя Т. уваходзяць у

сам вершаваны твор:

Вершы мае — часовыя прыстанішчы,

Якія я будую ўсё жыццё.

Але пасля таго, як заб’ю

Апошні цвік у рытмы,

Устаўлю вокны ў строфы,

Навешу дзверы на цэзуры,

Прымацую клямку да pointe —

У гэтым доме

Ужо мяне не шукайце.

(М. Танк)

Трэба мець на ўвазе, што асобныя літарату-

разнаўчыя Т. не адпавядаюць усім патрабаван-

ням, якія да іх прад’яўляюцца. Так, некаторыя з

іх рознымі літаратуразнаўцамі тлумачацца па-

рознаму (напрыклад, жанр, свабодны верш,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

бедная рыфма), маюць рознае сэнсавае напаў-

ненне ў залежнасці ад часу іх ужывання (эпігра-

ма, эпітафія, ода) або ад канкрэтнай вершава-

най сістэмы, дзе яны сустракаюцца (гекзаметр,

пентаметр у метрычнай, з аднаго боку, і сілаба-

танічнай сістэме вершавання — з другога). Усё

гэта ўскладняе літаратуразнаўчы аналіз, прыво-

дзіць часам да тэрміналагічнай блытаніны. Ме-

навіта таму ад кожнага літаратура-

знаўчага слоўніка патрабуецца не толькі як мага

паўней ахапіць сукупнасць пэўных тэрмінаў, але

і прывесці іх у пэўную сістэму, вытлумачыць, па

магчымасці, дакладна і адназначна.