Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

тым нібы збоку глянуць на яго, ацаніць вартасці

і выявіць магчымыя недахопы. Найбольш час-

тае праяўленне А. Г. — ня-

правільнае ўжыванне слова. Такія памылкі сустра-

каюцца ў ранніх вершах У. Скарынкіна. «Заш-

мат на зямлі беларускай калыскі Асілкаў, як ён,

узрасцілі» («Каваль») — тут, безумоўна, патрэб-

на слова шмат. Вось што кажа лірычны герой

паэта сваёй каханай перад расстаннем, яўна

зніжаючы лірычны малюнак: «Ты не кажы пры-

гожых слоў. Не сакачы замнога» («Перад адлё-

там»). У іншым вершы аўтар гаворыць пра лю-

боў да Радзімы, сцвярджаючы, што любіць яе «і

зімою — звонкагалосую, і вясною — простава-

лосую» (?!) («Радзіме»). Часам у паэзіі выяў-

ляюцца і памылкі сэнсавага характару. Так, у

вершы А. Сербантовіча «Галілея манахі паляць

на кастры» («Галілей»). На самай жа справе Га-

лілей на вогнішчы святой інквізіцыі не гарэў, бо

пад пагрозай смерці ён адмовіўся ад сваіх пог-

лядаў, а спалены быў Джардана Бруна. Лірыч-

ны герой П. Марціновіча «круглы год грыбніцы

сніў» («...Як у эфір, выходжу

ў бор»). Відаць, сніў ён не грыбніцы, а грыбы,

грыбныя нерушы, бо грыбніца (грыбная пле-

сень) — з’ява не толькі не надта эстэтычная,

але і настолькі схаваная ў зямлі, што яе нельга

бачыць, ідучы па лесе.

З А. Г. можна і патрэбна змагацца як самім

пісьменнікам, так і літаратурным крытыкам.

Варвары€зм (ад лац. barbarus — чужаземны)

— слова ці словазлучэнне, якое запазычана з

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

чужой мовы і пакуль што ўспрымаецца як інша-

моўнае. Да В. адносяцца таксама моўныя зва-

роты, створаныя на ўзор адпаведных зваротаў

пэўнай мовы. У залежнасці ад таго, з якой мовы

словы і словазлучэнні запазычаны, адрозні-

ваюць р у с ϒ з м ы, у к р а і н ϒ з м ы, п а -

л а н ϒ з м ы, а н г л ϒ ц ы з м ы, г а л і ц ы€ з-

м ы (з французскай), г е р м а н ϒ з м ы (з ня-

мецкай), г е б р а ϒ з м ы (з яўрэйскай) і г. д. В.

маюць у паэзіі рознае прызначэнне — ад псіха-

лагічнай і сацыяльнай характарыстыкі чалавека

да сатырычнага высмейвання яго. Вось некалькі

прыкладаў ужывання с л а в я н ϒ з -

м а ў (з стараславянскай), русізмаў, л і т у а -

н ϒ з м а ў (з літоўскай мовы), галіцызмаў, анг-

ліцызмаў, паланізмаў:

Ад жаху сцяўся край мой родны,

Крывёю рэчка паплыла.

Мы пагібоша, акі обры,

Ля вежы, замка і сяла.

(З. Дудзюк. «Балада апошняй сведкі»)

А ты, о рускі мой «язык»!

Мой «обшчарускі», што з табой?

Табе слухмян быў мал, вялік,

Быў славен ты сваёй кляцьбой.

Табе сам самадзержац цар

Пісаў ланцужны свой закон,

Што маці Русь есі жандар

Усёй Еўропы!..

(Я. Купала. «Акоў паломаных жандар»)

За вашу дружбу, за цяпло,

Хоць ехаць нам пара,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

Валё, валё, валё, валё,

Ура, ура, ура!

(А. Лойка. «Не заімжыць

глухі быльнёг...»)

Няўжо і цяпер сэ ля ві?

Ну, добра, адзью, Парыж!

Лондан, олрайт!

Нешта, Лондан, над зімою тваёй туман,

Над зімою тваёй чорны дым. Олрайт!

(М. Купрэеў)

Эх, панове, «ніц не бэндзе»:

Сапсуе нам справу «вшэндзе»:

Бо занадта пан «гаронцы»!

І не ў панскіх інтарэсах

Здзек такі чыніць «на крэсах»,

Нечуваны здзек пад сонцам!

(Я. Колас. «Панам»)

Паэты нярэдка выступаюць супраць неабгрун-

таванага ўжывання В. як у мове мастацкай

літаратуры, так і ў самой літаратурнай мове.

Злоўжыванне В. высмеяў, у прыватнасці, М. Танк

у вершы «Адведзіны»:

— Нарэшце ў адведзіны

Прыехаў мой сынок.

Хацела з ім пагаварыць

Пра яго жыццё-быццё,

Пра ўнукаў.

Але ён з нейкімі — казаў —

Сваімі спонсрамі

І менеджэрамі

Спяшаўся ў нейкі кемпінг,

На нейкі брыфінг,

Каб дамовіцца

Аб нейкім кансенсусе,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

А потым паехаць на уік-энд...

Божачка!

Хаця б там у яго

Было ўсё добра!

Мова, перанасычаная варварызмамі, назы-

ваецца м а к а р а н Ρ ч н а й м о€ в а й, або

т р а с я€ н к а й. З дапамогай такой мовы ства-

раецца камічны эфект у макаранічных вершах

(гл.)

Вo€льнасць паэты€чная — наўмыснае або

мiжвольнае адступленне ад агульнапрынятых

моўных норм у вершаваных творах дзеля заха-

вання ў iх метрычнага малюнка цi рыфмы. Гэта

могуць быць неўласцiвыя для лiтаратурнай мо-

вы словы, нацiскi, слоўныя скарачэннi i г. д. Так,

у вершы Я. Купалы «Беларускiм партызанам»

сустракаюцца словы «гiтлерцы» (замест

«гiтлераўцы»: «Рэжце гітлерцаў паганых»),

«пабеда» (разам з «перамога»: «Клiчу вас я на

пабеду»), «жыр» (замест «тлушч»: «Сыты быў

людскiм ён жырам»), «мсцiць» (замест «помсцiць»:

«Клiчуць мсцiць крывава гэтак»)... Як В. П.

ўспрымаецца слова «iрдзень» (замест «iрдзен-

не») у вершы М. Федзюковiча «Дзве зары»:

Праменны, ясны дзень.

Як дзень —

Жаданы твар.

Святочна-яркая ірдзень

I — я, змагар.

Злоўжываць В. П. нельга. Разам з тым яе

трэба адрозніваць ад звычайнай моўнай неахай-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

насцi некаторых аўтараў (гл.: аўтарская глуха-

та).

Патрэбна таксама ўлiчваць, што многiя ад-

ступленнi ў вершаваных творах ХIХ — пачатку

ХХ ст. ад сучаснай лiтаратурнай нормы ў галiне

лексiкi, марфалогii, акцэнтуацыi выклiканы не В.

П., а колiшняй неўладкаванасцю самой

лiтаратурнай нормы.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

Вульгары€зм (ад лац. vulgaris — простана-

родны) — грубае, лаянкавае слова ці выраз, якія

ўжываюцца ў паэзіі для сацыяльна-палітычнай

або маральнай характарыстыкі пэўнай асобы.

Вось як з дапамогай В. малюе П. Панчанка са-

тырычны партрэт прадстаўніка буржуазнага свету

ў паэме «Беластоцкія вітрыны»:

Вітае ўсмешкай мяне з-за акна

Мясцовы кароль гнілога сукна.

Сачу за светам глухім заваконным,

За каркам бычыным і рылам суконным.

У вершы «Пахаванне Гейдрыха» Я. Коласа

В. ужываюцца для выяўлення рэзка негатыўных

адносін паэта да Гітлера:

Унурыўся фюрэр, як слуп,

Слязу выціскаў, кракадзіл.

Аб чым жа гадаў казалуп

У зборышчы катаўскіх рыл?

Часам паэт звяртаецца нават да нецэнзур-

нага слова, якое на пісьме замяняецца шмат-

кроп’ем, але даволі лёгка ўгадваецца чытачамі:

Выграбаем конскія яблыкі з дому

Шуфлямі і качэргамі...

Сацыялізм — не догма.

Сацыялізм — энергія!

Плюс (!)

электрыфікацыя ўсёй дзяржавы,

Каб зводдаль было відно:

Хто служыць і робіць

дзяржаўную справу,

А хто вырабляе...

(У. Някляеў. «Наскрозь»)

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

В. знаходзяцца за межамі літаратурнай лексікі,

таму карыстацца імі трэба надзвычай асцярожна.

Гіпе€рбала (ад грэч. hyperbol

∋

— пераболь-

шанне) — рэзкае перабольшанне якіх-небудзь

уласцівасцей чалавека, прадмета ці з’явы з мэ-

тай звярнуць на гэтыя ўласцівасці асаблівую

ўвагу. У Г., якую нельга разумець літаральна,

выяўляюцца эмацыянальныя (станоўчыя або

адмоўныя) адносіны пісьменніка да таго, што

адлюстроўваецца. Г. надзвычай характэрная

для народнай творчасці, асабліва для легенд і

казак, дзе яна выступае не толькі як троп, сты-

лістычны прыём, але і як адзін з асноўных срод-

каў стварэння характару («Каваль Вярнідуб»,

«Браты-багатыры», «Асілак»). Ужываецца яна і

ў самых ранніх творах пісьмовай літаратуры, у

прыватнасці ў «Слове пра паход Ігаравы»: «То-

му в Полотске позвониша заутренюю рано у

святыя Софеи в колоколы, а он в Кыеве звон

слыша». Звяртаецца да Г. і сучасная паэзія.

Напрыклад:

Рукі мазалямі пакрыты век цэлы

Мазалёў тых хапіла б, каб усіх гультаёў надзяліць.

Варта абхапіць далонямі кацёл

вады зледзянелай —

І кацёл вады закіпіць.

(А. Наўроцкі. «Рукі»)

Троп, супрацьлеглы Г., — літота.

Гратэ€ск (франц. grotesque — незвычайны,

смешны, ад італ. grotta — грот) — паэтычны

троп, а таксама мастацкі прыём асэнсавання рэ-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

чаіснасці, які заключаецца ў парушэнні сапраўд-

ных форм і памераў рэчаў і прадметаў,

у спалучэнні рэальнага з фантастычным, трагіч-

нага са смешным, у наўмысным перабольшанні

ці змяншэнні з’яў рэчаіснасці. Г. карысталіся ў

сатырычных творах Рабле («Гарганцюа і Пан-

тагруэль»), Свіфт («Падарожжы Гулівера»), М.

Гогаль («Нос»), М. Салтыкоў-Шчадрын («Истор-

ия одного города»), У. Маякоўскі («Прозасе-

давшиеся»), у беларускай літаратуры — В. Ду-

нін-Марцінкевіч («Пінская шляхта»), К. Крапіва

(«Хвядос — Чырвоны нос») і інш. Вось як маляваў

у час вайны Я. Колас фашысцкага салдата (верш

«Фашысцкаму звяр’ю»):

Звяруга лахматы, наставіўшы хіб,

З фашысцкае выбег трушчобы,

І голас у звера з шаленства ахрып,

Запенены губы ад злобы.

Да Г. звяртаюцца таксама сучасныя бела-

рускія паэты. У прыватнасці, Г. ляжыць у аснове

вершаванага цыкла «Элегіі» А. Наўроцкага, выз-

начаючы яго своеасаблівае сатырычнае гучан-

не:

У шклянцы ляжалі ручкі, гумкі, алоўкі,

Чарнілам яна была напоўнена.

П’яніца паднёс яе да рота і асушыў

Усё, што трэба было аддаць сыну...

У А. Наўроцкага, для якога ўвогуле характэр-

на парадаксальнасць паэтычнага мыслення,

сустракаецца даволі рэдкі выпадак несатырыч-

нага выкарыстання Г. У вершы «Па акмолін-

скім стэпе» расказваецца пра тое, як цалінны

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

вецер зрывае капялюш, коціць яго па стэпе, а

лірычны герой «на камбайне пагнаўся за ім наў-

здагон»:

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

100

Дзе шастае жытоў медна-бронзавы сплаў,

Трыццаць дзён на камбайне яго даганяў.

Даганяў — не дагнаў. Знаю сам: не бяда.

Але стэп як успомню — чагосьці шкада...

Г. трэба адрозніваць ад гіпербалы і алего-

рыі.

Двухмo€ўе — выкарыстанне пiсьменнiкам

у сваёй творчасцi двух, звычайна роднасных,

моў. Наяўнасць Д. у лiтаратуры прадвызнача-

ецца не толькi ступенню аўтарскага валодання

мовамi, але i здольнасцю чытача ўспрымаць

гэтыя мовы — чытацкiм Д. (бiлiнгвiзмам). У бе-

ларускай літаратуры ХIХ ст. iснавала цэлая ка-

горта т. зв. беларуска-польскiх пiсьменнiкаў,

якiя свае творы пiсалi на польскай i беларускай

мовах (Я. Чачот, Я. Баршчэўскi, А. Рыпiнскi, У.

Сыракомля, В. Каратынскi i iнш.). Д., але ўжо

беларуска-рускае, характэрна i для беларускай

лiтаратуры ХХ ст. Прычым, як правiла, гэтае Д.

асiметрычнае i часцей за ўсё асiнхроннае:

пiсьменнiкi другой мовай карыстаюцца значна

радзей, чым першай, i пераважна ў нейкiх асоб-

ных жанрах, або пачынаюць сваю творчасць на

адной мове, а праз некаторы час пераходзяць

на другую. Яркiя прыклады Д. знаходзiм у М.

Багдановiча (асобныя свае празаiчныя i крыты-

ка-публiцыстычныя творы пiсаў па-руску), А.

Адамовiча (раманы i аповесцi пiсаў па-руску,

крытычныя i публiцыстычныя творы — па-

беларуску), В. Казько, С. Тарасава, I. Ласкова

(усе яны пачыналi сваю творчасць на рускай

мове, затым перайшлi на беларускую) i iнш. Па-