Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

121

(Д. Бічэль. Фальклор)

Здараецца, верш цалкам «трымаецца» на П.

(«Даўганосы сон» Р. Барадуліна, «Паэзія» Л.

Галубовіча і інш.).

Паэто€нім — уласнае імя, выкарыстанае пісь-

меннікам у яго творы (у назве ці ў самім

тэксце). У мастацкіх творах о€ н і м ы (імёны,

прозвішчы і мянушкі людзей, геаграфічныя

назвы, назвы устаноў, арганізацый і г. д.),

апрача прымет з н а к а, якому ўласціва адназ-

начнасць, маюць яшчэ і прыметы вобраза:

дапамагаюць тыпізаваць і ахарактарызаваць ней-

кую з’яву, выявіць адносіны да яе аўтара і апа-

ведача і г. д. У літаратурных творах, у тым ліку

паэтычных, нямала прыдуманых П., выкарыс-

танне якіх абумоўлена рознымі мастацкімі за-

дачамі (нацыянальнай, сацыяльнай і псіхалагіч-

най характарыстыкай аб’ектаў і прадметаў

выяўлення, указаннем на іх важнасць, актуаль-

насць і інш.). Асобныя П. не толькі ўваходзяць у

тэксты твораў, але становяцца назвамі іх, іх

раздзелаў і нават асобных кніг («Янка і сво-

бода», «Тарасова доля», «Украіне» Я. Купалы,

«Чымган», «Янку Купалу», «Маёй Марусі» Я.

Коласа, «У Луўры», «Перад Джыякондай» М.

Танка, «Азбука Васі Вясёлкіна» В. Віткі,

«Ясельда» Я. Янішчыц, «Адам і Ева», «Куліна»,

«Вечалле» Р. Барадуліна, «Стомленасць Па-

рыжам» Л. Дранько-Майсюка і інш.). У творах

кожнага значнага паэта выкарыстоўваюцца дзе-

сяткі, нават сотні П. Так, Я. Колас толькі для

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

122

найменняў персанажаў ужыў 252 мужчынскія

імені і 142 жаночыя, для назваў твораў —

звыш 160 П. Пры літаратуразнаўчым аналізе

патрэбна звяртаць увагу і на П., на якіх нярэдка

сыходзяцца асноўныя сэнсавыя вектары твора.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

123

Перыфра€за, або перыфра€з (грэч.

periphrasis, ад peri — навокал і phra€dzo — гава-

ру), — адзін з тропаў, у якім назва з’яў або прад-

метаў падаецца праз апісанне іх асобных выз-

начальных прымет. У П. заключаны элемент

своеасаблівай паэтычнай адгадкі, «ключ» да я-

кой знаходзіцца тут жа, у паэтычным кантэксце.

Вось некаторыя П. беларусіх паэтаў: «кроў сіняя

любай краіны» (Нёман; Л. Геніюш), «чырвоныя

сны Дэлакруа» (карціны Дэлакруа; М. Танк),

«бязвоблачная званіца» (неба; Ю. Гаўрук),

«пасвіць між моху вочы» (шукаць грыбы; П.

Панчанка), «ластаўка роднага слова» (Леся

Украінка; Я. Янішчыц), «кароль звяроў, цар

джунгляў і гаспадар тайгі» (леў, тыгр,

мядзведзь; А. Вярцінскі)... Многія народныя

ідыёмы маюць перыфрастычны характар (клас-

ці баразну — араць, заглядаць у бутэльку —

піць гарэлку, пусціць агнём —

спаліць, сысці ў магілу — памерці). П. даволі

шырока ўжываюцца ў фальклоры, у прыватнасці

ў народных песнях:

Не пайду за такога,

Што барада коле,

А пайду за такога,

Што сеюцца вусы.

У паэзіі сустракаюцца як фальклорныя, так і

арыгінальныя аўтарскія П.:

Не пад мысль песня будзе каму-небудзь нам —

Канапляную возьмеш заплату.

(Я. Купала. «Курган»)

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

124

Га! Знаем вас, атручання найміты;

Вы — служкі чорныя Яснейшага Мамона,

Вы — мора бруд ля берагоў намыты,

Без дум і без мазгоў, вы — золата без звона.

(А. Гарун. «Юдам»)

Цяжкую шапаткую пазалоту

Кляны ў ваду раняюць пакрысе...

(М. Федзюковіч)

У вершы В. Зуёнка «Андрэй, Андрэй...» ужы-

та надзвычай рэдкая разгорнутая П., якая даз-

воліла аўтару, не ўжываючы слова могілкі, вы-

разна намаляваць іх:

Не сыдуцца жалобныя пагоркі,

І толькі неба — юнае заўжды —

Нахіліцца над намі адвячоркам,

Каб ціха мы ўглядаліся туды,

Дзе сейбіты агоралі палетак

І вечны хлеб свой сеюць,

ды не жнуць,

Дзе пад вятрамі соцень зім і летаў

Гадуюць лес,

ды зрубы не кладуць.

П. часам ляжыць у аснове эўфемізма і анта-

намазіі. Многія народныя і літаратурныя перыф-

растычныя выразы сабраны ў кнізе Г. Малажай

«Беларуская перыфраза» (Мн., 1974).

ПразаΡзм — слова ці выраз з размоўна-бы-

тавога або навуковага стылю, якiя ў паэтычным

кантэксце ўспрымаюцца як чужародныя.

Напрыклад:

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

125

Гуманізму няма

ў паразітнай пароды,

Дзе даўно ўжо вялася селекцыя зла,

Каб цкаваць свой народ

на другiя народы.

(А. Вечар. «Роздум на пляцы Перамогi»)

Сϒмвал (ад грэч. sy€mbolon — умоўны знак) —

адзін з відаў паэтычнага іншасказання, умоўнае

абазначэнне сутнасці якой-небудзь з’явы, па-

няцця пэўным прадметным ці слоўна-вобраз-

ным знакам. Сімволіка ўзнікла ў глыбокай стара-

жытнасці. У якасці С. выступалі пэўныя прадме-

ты, расліны, жывёлы, з’явы прыроды, колеры і г.

д. Так, здаўна ва ўсходніх славян хлеб-соль

з’яўляецца С. гасціннасці і дружбы, сокал і арол

— бясстрашша, дуб — моцы, чорны колер —

жалобы і г. д. Народная сімволіка значна ўзбага-

цілася за кошт міфаў, казак, легенд. Сусветна

вядомыя вобразы Ікара, які сімвалізуе сабой

вечнае імкненне чалавека пераадолець сілу

зямнога прыцягнення, Праметэя — гэтага гіста-

рычнага С. цывілізацыі і інш. Беларуская народ-

на-паэтычная творчасць выпрацавала цэлую ка-

тэгорыю С. Тут і птушкі (сокал — С. мужчыны,

шэрая зязюлька — самотнай жанчыны, голуб і

галубка — закаханай пары), і дрэвы (зялёны ду-

бочак — С. хлопца, каханага, каліна — дзяўчы-

ны, маладой жанчыны), і вадаёмы (рака Дунай

— С. разлукі), і лічбы («шчаслівыя» лічбы тры,

сем, дзевяць). Літаратура асвоіла ўсё багацце на-

роднай сімволікі, разам з тым пісьменнікі ствары-

лі шэраг уласных сімвалічных вобразаў, якія да-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

126

памагаюць выявіць ідэйную задуму твора. Такімі

з’яўляюцца асобныя вобразы з паэзіі Я. Купалы:

званара («Песня званара»), Сама («Сон на Кур-

гане»), Незнаёмага («На папасе»), Жыцця, Му-

жыка («Адвечная песня») і інш. Сімвалічныя во-

бразы ёсць у творах Цёткі (бура — рэвалюцыя), Я.

Коласа (дуб — сіла і мудрасць) і інш. У 20-я гады ХХ

ст. У. Дубоўка ўвасобіў Беларусь у вобразе шыпшы-

ны:

О Беларусь, мая шыпшына,

зялёны ліст, чырвоны цвет!

У ветры дзікім не загінеш,

чарнобылем не зарасцеш.

А. Куляшоў вобразам сасны і бярозы надаў

сімвалічны сэнс жыццястойкасці, з аднаго боку, і

прыгажосці — з другога. Гэта спатрэбілася паэ-

ту для таго, каб выказаць думку пра аснову ўся-

го існага на Зямлі (верш «Сасна і бяроза»):

Трымаюць зямлю без падважнікаў тых,

Без мудрага троса,

Жывымі рукамі карэнняў сваіх

Сасна і бяроза.

Сімвалічны сэнс мае сасна і ў творчасці М.

Танка. Яна сімвалізуе знешне някідкую, але за-

тое «вечназялёную» прыгажосць роднай зямлі,

яе зайздросную жыццястойкасць, неадольнасць

(«Сон над Нёманам», «Ля гэтых сосен», «Нара-

чанскія сосны» і інш.).

С. характарызуецца шматзначнасцю і можа

быць адрасаваны да розных з’яў рэчаіснасці.

Гэтым ён адрозніваецца ад алегорыі. Сувязь

алегорыі з паняццем таксама ўмоўная, аднак гэ-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

127

та ўмоўнасць тут мае цалкам адназначны харак-

тар, адносіцца толькі да адной нейкай з’явы ці

паняцця.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

128

Сіне€кдаха (грэч. synekdoch) — разнавід-

насць метаніміі, у якой адны паняцці замяняюц-

ца другімі на аснове іх колькасных суадносін.

Найбольш распаўсюджаны від С. — ужыванне

часткі з’явы ці прадмета ў значэнні цэлага:

З той пары Масква, Варшава,

Рыга, Вільня, Бак, Лібава,

Беларусь, Літва, Расея

Гоняць вон цара-зладзея!

(Цётка. «Хрэст на свабоду»)

Ты, мой брат, каго зваць Беларусам,

Роднай мовы сваёй не цурайся;

Як не зрокся яе пад прымусам,

Так і вольны цяпер не зракайся.

(А. Гарун. «Ты, мой брат,

каго зваць Беларусам»)

Часам цэлае ўжываецца ў значэнні часткі:

Ён зменлівы, наш час,

Такі гарачы!

Не слухае драздоў,

Не ходзіць па расе.

(П. Панчанка. «...Шумяць

планавікі і прагназісты»)

С. з’яўляецца таксама ўжыванне адзіночнага

ліку ў значэнні множнага (Свет трымаўся на ўда-

ве) або множнага — у значэнні адзіночнага

(«Толькі мне не да казак — пачуцці не тыя:

Зданню вязні майданекаў ходзяць жывыя» — А.

Бачыла), замена родавага паняцця відавым (ву-

чыся шанаваць капейку), відавога — родавым

(Сонца перайшло з канапы на сцяну).

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

129

Сінестазϒя (ад грэч. sinesthesis — агульная

радасць) — паэтычны троп, заснаваны на паяд-

нанні розных асацыяцый: зрокавых і слыхавых,

зрокавых і дотыкавых і г. д. Так, у кнізе М. Танка

«На этапах» сустракаліся «чорны шум мяцелі»,

«кудлаты белы ветру шум», «у жоўтым шуме

каласоў», «ветру сіні перасвіст» і інш. Там жа

ёсць тропы, у якіх паяднаны адчуванні дотыка-

выя, зрокавыя і асязальныя:

Напеў забыты вецер свішча

І гоніць мокрую зару

На медна-горкае іржышча.

Вось арыгінальная С. з твораў іншых паэтаў:

«ім боязна паху твайго салаўінага», «між

зялёнай густой цішыні», «кароў салодкае мы-

чанне» (П. Панчанка), «гоман зялёны» (А. Куля-

шоў), «у шуме жытняга святла» (Я. Янішчыц),

«мокрае сонца» (У. Някляеў), «п’ю маўклівасць

белую» (С. Законнікаў), «лісцяў жоўтых жоўты

звон» (М. Мятліцкі), «гучалі зоркі» (Б. Беліжэн-

ка), «сонцам духмяным бераг прагрэты» (В. Іпа-

тава), «клянуся Прыпяццю — зялёнай цішай»

(У. Верамейчык)...

Найбольш часта спалучаюцца нейкія дзве

асацыяцыі, перш за ўсё — зрокавыя і слыхавыя:

І ў гарачым святле плылі

Сінія песенькі жаўрука

Над карычневай песняй раллі.

(У. Караткевіч. «Чорная

балада Гаркушы»)

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

130

Сіно€німы (грэч. syn∩nymos — аднайменны)

— словы, розныя па гучанні, але аднолькавыя ці

блізкія па значэнні. Сінанімічныя словы розняц-

ца адценнем значэння ці стылістычнай афарбоў-

кай або тым і другім адначасова. Дзякуючы С.

паэт пазбягае лексічных паўтораў, моўнай ад-

настайнасці, перадае неабходнае сэнсавае

адценне, інтанацыю. Так, В. Дунін-Марцінкевіч у

вершаванай аповесці «Быліцы, расказы Наву-

ма» (песня 2) ужывае такія С. да слова плакаць:

ліць слёзы, заліцца слязамі, раўці ўголас, ры-

даць крывавай слязою, галасіць, даць волю

слязам, церці вочы. Стылістычныя С., якія зак-

лючаюць у сабе ацэнку і эмацыянальную афар-

боўку пэўнай з’явы, дарэчы выкарыстоўваюцца

ў вершы М. Лужаніна «Рух таварных цягнікоў»:

Поруч з бегам святла

і, гарачы, як чутка,

ўдарыць вочы

кур’ерскі

і знікне, як зніч.

Бліскавіцаю шкла

праімчыць

заклапочаны хуткі,

пратуркоча паштовы,

прасыпле

вясёлы транзіт.

Прыклады аднолькавых па значэнні С.,

якія выконваюць сваю стылістычную ролю —

пазбаўляюць паэтычную мову аднастайнасці:

Шпаркі крок, быстры почырк,

хуткі думак палёт:

у дзяржаве рабочых

будзе вольны народ!