Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

141

Э. П. — асноўны троп «вершаказаў» А. Ра-

занава: «Барана — з бору: забраная адтуль, яна

ўсё роўна не згаджаецца са сваёй абранай ро-

ляй i абараняецца рукамi i нагамi ад пры-

мусовага абраннiцтва» («Барана»); «На бела-

рускi гарох рохкаюць свiннi, што ён у агародзе

найгоршы, а ён у адказ рагоча» («Гарох»).

Своеасаблівая паэтычная этымалогія, як ві-

даць з прыкладаў, адрозніваецца ад рэальнай

этымалогіі — навукова дакладнага выяўлення

паходжання слова і яго роднасных адносін да

іншых слоў мовы. Няўмелае карыстанне Э. П.

або злоўжыванне імі шкодзіць сэнсавай выраз-

насці твора. Часам Э. П. стаяць у рыфме (гл.:

каламбурная рыфма, тэматычная рыфма). Не-

каторыя літаратуразнаўцы называюць Э. П. г у-

к а в о€ й м е т а€ ф а р а й.

Эўфемϒзм (ад грэч. euphmeo — кажу вет-

ліва) — замена непрыемнага ці непрыстойнага

слова (словазлучэння) больш далікатным або

прыгожым словам ці выразам. Чытач (слухач)

твора, ведаючы тое слова, якое замяняецца,

успрымае Э. як пэўны мастацкі прыём, што вя-

дзе да таго ці іншага мастацкага эфекту. У

якасці Э. могуць выступаць асобныя выразы ме-

танімічнага, метафарычнага і перыфрастычнага

характару (гл.: метанімія, метафара, перыфра-

за). Напрыклад: недалёкі чалавек — замест ду-

рань, ухіляцца ад ісціны — замест ілгаць і г. д. У

вершы К. Крапівы «Фрыцавы трафеі» ёсць нас-

тупны Э.: «Фрыц плячысты на жывот». Тут

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

142

быццам бы больш «далікатны» выраз плячыс-

ты на жывот, які замяняе слова абжора, дапа-

магае стварыць камічны эфект. Словы і выразы,

супрацьлеглыя Э. па стылістычнай афарбоў-

цы,— вульгарызмы. Так, слова памерці можа

быць заменена, з аднаго боку, Э. (заснуць на-

заўсёды, развітацца з жыццём і г. д.),

а з другога — вульгарызмамі (даць дуба, аддаць

канцы і г. д.).

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

143

СІНТАКСІС ПАЭТЫЧНЫ

ІНТАНАЦЫЯ

Сϒнтаксіс паэты€чны — сістэма сінтаксіч-

най арганізацыі вершаванай мовы. С. П. знахо-

дзіцца ў арганічнай еднасці з рытмам, узаема-

дзейнічае з ім. Сінтаксіс вершаванай мовы

больш складаны, чым сінтаксіс празаічнай мо-

вы. Так, даследчыкі адзначаюць, што ў А.

Пушкіна, напрыклад, «проза валодае значна

прасцейшым сінтаксісам, чым верш, які вало-

дае намнога больш складаным апаратам суад-

носін і сувязей» (Б. Тамашэўскі). Аднак гэтая ск-

ладанасць дзякуючы асаблівасцям вершаванай

мовы не адчуваецца чытачом (слухачом) тво-

ра, не перашкаджае яго разуменню. Наадварот,

усе складанасці сінтаксічнай будовы верша, калі

яны толькі ў мастацкіх адносінах апраўданы, да-

памагаюць лепшаму, больш арганічнаму выяў-

ленню думак і пачуццяў паэта. Да С. П. перш за

ўсё адносяцца рытарычныя фігуры, розныя віды

і формы стылістычных, або сінтаксічных, фігур

(градацыя, недасказ, паралелізм, разнастайныя

паўторы і інш.). Кожная з гэтых фігур адыгрывае

ў творы сваю выяўленчую ролю. Так, градацыя —

паступовы пераход нейкай з’явы ад яе ніжэйшай

ступені да вышэйшай ці, наадварот, ад вышэй-

шай да ніжэйшай — рэзка ўзмацняе эмацыяналь-

насць выказвання:

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

144

Восень. Лета, зматвай свае вудачкі!

Дрэвы выплаўляюць руду.

Вецер свістаў спачатку ў дудачку,

Потым у дудку, а ўжо затым у дуду.

(А. Наўроцкі. «Поры году»)

Недасказ, пры якім паэтычнае выказванне

раптам абрываецца, выяўляе ўсхваляванасць

аўтара ці яго героя. Ён разлічана на здагадлі-

васць чытача, садуманне яго з аўтарам твора.

В. Зуёнак, напрыклад, выкарыстоўвае недасказ

пры апісанні своеасаблівага псіхалагічнага ста-

ну інваліда Айчыннай вайны:

У прымыльніку — мыліцы і пратэз,

Нага са скрыпам хромавым...

Не пусціў гаспадар, без яе палез

На палок дубовы, стогромавы.

Сячэ гаспадар

То па левай, то па...

І раптам венік зрываецца...

Дваццаць год, як на дзве не ступаў,

Дваццаць год памыляецца.

Асабліва часта сустракаецца ў вершаваных

творах паралелізм — супастаўленне дзвюх мас-

тацкіх з’яў («Шчыплю, лушчу арэшкі: Спяленькія

да прыполу, Зеляненькія да долу. Спяленькія —

паненачкам, Зеляненькія — белачкам» — На-

родная песня), разнастайныя паўторы: анафа-

ра—паўтарэнне адных і тых жа слоў ці гукаў у

пачатку радкоў («Мора вуглем цяпер стала, Мо-

ра з дна цяпер гарыць, Мора скалы пазрывала,

Мора хоча горы змыць» — Цётка), эпіфара —

паўтарэнне адных і тых жа слоў у канцы верша-

ваных радкоў («Ёсць у брата бочка гарэлкі —

усё для вас, А як не стане — піва дастане, усё

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

145

для вас» — Народная песня), шматпрыназоўні-

кавасць — паўтарэнне адных і тых жа прыназоў-

нікаў («А па вуліцы ды па шырокай, Па муравач-

цы ды па зялёнай» — Народная песня), шматз-

лучнікавасць — паўтарэнне адных і тых жа

злучнікаў («Ах, песні... Вы — мая уцеха. І боль

мой. І мая туга. І ласка, І ўспамінаў рэха, І прага

жыць, пакуль мага» — К. Кірэенка). Паўторы на-

даюць вершаванай мове асаблівую экспрэсію, уз-

вышаюць тон, запавольваюць тэмп выказвання,

робяць яго велічна-

спакойным. Зрэшты, толькі ў канкрэтным паэ-

тычным кантэксце можна ўбачыць выяўленчую

ролю тых ці іншых стылістычных фігур, што ўва-

ходзяць у сістэму С. П. Аднак С. П. не абмяжоў-

ваецца толькі асобнымі фігурамі. Вядомы дас-

ледчык сінтаксічнага ладу вершаваных твораў

А. Пушкіна Г. Паспелаў слушна падкрэслівае,

што «сінтаксічная адметнасць вершаванага маў-

лення і большая сінтаксічная складанасць у па-

раўнанні з празаічным маўленнем выяўляецца

не толькі ў паўторах, анафарах

і паралелізме, але і ў большай цеснаце сінтак-

січных сувязей унутры вершаваных радкоў,

у большай расчлененасці складаных сінтаксічных

агульнасцей самой паслядоўнасцю вершаваных

радкоў, у шырокім выкарыстанні далучальных

канструкцый, у большай свабодзе словаразмя-

шчэння, у асобай сінтаксічнай ролі вершаваных

пераносаў (enjambements), што абумоўлівае

большую спаянасць складаных сінтаксічных

агульнасцей у вершаваным маўленні». Ад С. П.

у вырашальнай ступені залежыць характар паэ-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

146

тычнай інтанацыі.

Сінтаксічны лад беларускага верша пакуль

што яшчэ мала вывучаны.

Інтана€цыя (ад лац. intonare — моцна вы-

маўляць) — выдзяленне, падкрэсленне голасам

пэўных думак, пачуццяў, якія выражаюцца ў па-

этычным творы. I. складаецца з мелодыкі, тэмпа

і тэмбра маўлення. Характар яе абумоўлены

многімі фактарамі: канкрэтным сэнсам паэтыч-

нага выказвання, паўзамі, лагічнымі і фразавымі

націскамі, рытмічным малюнкам вершаваных

радкоў (гл.: рытм), своеасаблівасцю гукавой ар-

ганізацыі верша (гл.: фоніка), паэтычным сінтак-

сісам. Усё гэта, несумненна, уплывае на I. У

сваю чаргу I. актыўна ўздзейнічае на змест паэ-

тычнага твора: дапамагае звязаць асобныя сло-

вы ў пэўныя сэнсавыя адзінствы, вылучыць са-

мыя важныя з іх, акцэнтаваць на іх чытацкую

ўвагу. Музыкай верша называў

А. Твардоўскі I., падкрэсліваючы, што «адзін з

самых цяжкіх «сакрэтаў» паэзіі — адпаведнасць

музыкі зместу». Асабліва цесна звязана I. з паэ-

тычным сінтаксісам, які па сутнасці з’яўляецца

яе граматычным выражэннем (гэтаксама, як раз-

мяшчэнне вершаваных радкоў на паперы — гра-

фічным). «Інтанацыя,— як слушна падкрэсліваў

Л. Цімафееў,— гэта час і прастора жывога сло-

ва, толькі ў ім яна і існуе і атрымлівае свой рэ-

альны сэнс». У паэтычным творы I., аднак,

адыгрывае не толькі с э н с а в ы я ў- л е€ н ч у

ю ролю, але і э к с п р э с ϒ ў н у ю, надаючы

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

147

выказванню ўрачыстае, сумнае, гнеўнае, сар-

кастычнае, жартоўнае ці якое-небудзь іншае ад-

ценне. Паколькі I. вельмі цесна звязана з рыт-

мам і з паэтычным сінтаксісам, то гавораць звы-

чайна пра р ы€ т м а - і н т а н а -

ц ы й н ы ц і і н т а н а ц ы€ й н а - с і н т а к- с і

ч н ы м а л ю€ н а к в е€ р ш а. Рытарычныя і

сінтаксічныя фігуры, што ўжываюцца

ў вершы, таксама ўплываюць на яго I. У сучас-

ным вершазнаўстве вылучаюць два інтанацый-

ныя тыпы лірычнага верша: н а п е€ ў н ы (пе-

сенны і рамансавы) і г у т а р к о€ в ы (аратарс-

кі і размоўны). Вось прыклад інтанацыі першага

тыпу:

Люблю наш край, старонку гэту,

Дзе я радзілася, расла,

Дзе першы раз пазнала шчасце,

Слязу нядолі праліла.

(К. Буйло. «Люблю»)

Прыкладам I. другога тыпу могуць служыць

радкі з верша С. Грахоўскага «Мая радаслоў-

ная» — твора, напісанага тым самым памерам

(чатырохстопным ямбам):

І тым заўсёды ганаруся,

Што ў шчаслівейшую пару

Я нарадзіўся ў Беларусі

І так, як маці, гавару.

Калі верш К. Буйло можна аднесці да песен-

нага, а С. Грахоўскага — да аратарскага відаў

інтанацыі, то вершы Н. Тарас і А. Вярцінскага —

адпаведна да рамансавага і размоўнага:

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

148

Сонца за хмаркамі ўранні

Скрылася — болей не свеціць.

Што ж ты мне сэрца параніў,

Мой найдарожшы на свеце?

Як жа мне, як жа развеяць

Хмарачак тых караваны?

Дзе ж мне знайсці таго зелля,

Каб загаіліся раны?

(Н. Тарас)

Людзі, не збівайцеся ў статак!

Знаю: моцны статкавы пачатак,

знаю: тужым мы па ім падчас,

знаю: так і падмывае нас —

збіцца ў статак, збіцца і згубіцца

недзе ў самай гушчыні яго,

збіцца ў статак, збіцца і пазбыцца

вобліку і голасу свайго...

(А. Вярцінскі. «Перасцярога»)

Характар I. уплывае і на манеру чытання вер-

шаваных твораў уголас, або д э к л а м а€ ц ы ю,

якая бывае напеўнай, аратарскай ці гутарковай.

Ампліфіка€цыя (ад лац. amplificatio — з-

большанне, пашырэнне), або накапле€нне, —

стылістычны прыём, сутнасць якога — у нагня-

танні аднатыпных слоў ці моўных канструкцый

(эпітэтаў, параўнанняў, сінонімаў, злучнікаў, ад-

народных членаў сказа і г. д.). Вельмі дарэчы А.

(нагнятанне эпітэтаў, параўнанняў) выкарыстана

ў вершы Д. Бічэль-Загнетавай «Роднае слова»:

Я чула пяшчотнае, шчырасці поўнае,

Маё беларускае, роднае, кроўнае,

Такое раптоўнае, такое чароўнае,

Такое ласкавае, цёплае, чыстае,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

149

Як сонца, агністае,

Як Нёман, празрыстае,

Як казка, быліна, як песня, жаданае,

Дагэтуль яшчэ ў жыцці неспазнанае,

Гарачае слова ад шчырага сэрца!

Да А. звярнуўся і А. Лойка ў паэме «Лясная

песня». Тут асобныя вымоўныя прозвішчы і та-

панімічныя назвы, якія «накапліваюцца»

ў вершаваных радках, дапамагаюць стварыць

непаўторны вобраз ляснога краю — Беларусі:

Там край лясны і людзі там лясныя:

Сасноўскія, Каліны, Лазнявыя,

Паддубскія, Дуброўскія, Дубягі,

Альхоўскія, Альшэўскія, Карагі;

І гарады лясныя там, і вёскі:

Залессі, Берастовіцы, Бярозкі,

Бярэзніцы, Дубровы, Дзераўныя,

Бары Святыя, Добрыя, Старыя;

І рэкі там лясныя: Дзеравянкі,

Бярозы, Лані, Бераставічанкі;

Дарогі там лясныя і азёры,

І знічкамі на лес спадаюць зоры...

Адным з відаў А. з’яўляецца анафара, калі

яна праходзіць праз усе ці значную частку вер-

шаваных радкоў:

Ты ж мая адзіная,

Ты ж мая ніўная,

Ты ж мая радзінная,

Ты ж мая жніўная,

Ты ж мая вясельная,

Ты ж мая вясенняя,

Ты ж мая нязваная,

Ты ж мая нязнаная,

Да грудзей прытуленая —

Матуліна...

(Г. Бураўкін. «Вяртанне песні»)

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

150

Амфібалϒя (грэч. amphibolia — двухсэнса-

васць, няяснасць) — двухсэнсавасць, якая ўзні-

кае ў выніку рытміка-сінтаксічнай няўзгодненасці

асобных членаў паэтычнага выказвання. А. мо-

жа быць вынікам надта складанай сінтаксічнай

канструкцыі, неапраўданай інверсіі:

Люблю над рэчкай шэрыя туманы,

Што, нібы воблакі, над ёй плывуць;

І нават крык з чароту нечаканы

Люблю я дзікай качкі там пачуць.

(Н. Шклярава. «Люблю»)

Натуральная канструкцыя выдзеленай фразы

наступная: «I нават люблю я там пачуць з чаро-

ту нечаканы крык дзікай качкі». Часам А. узнікае

пры неапраўданым сінтаксічным пераносе:

Гарыдавец не ведаў, што адказ

Яго Раіну выдаў, загубіў...

(М. Танк. «Янук Сяліба»)

Паэт хацеў сказаць: адказ яго, Гарыдаўца,

выдаў і загубіў Раіну. Аднак несупадзенне лагіч-

най і міжрадковай паўз прывяло да сэнсавай не-

дакладнасці: займеннік яго стаў адносіцца да

Раіны, што не адпавядае сапраўднасці (як вядо-

ма, ні жонкай, ні нават каханкай здрадніка Гары-

даўца Раіна не была).

Відам А. з’яўляецца двухсэнсавасць, што ўзні-

кае часам на стыку двух ці больш слоў у верша-

ваным радку:

Былы я лесаруб, каваль,

глядзеў: асфальт на сонцы плавіцца.