Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

171

дзеянне. Так, у вялікай ступені з дапамогай П. у

вершы «Фантан слёз» У. Караткевіч здолеў

перадаць працягласць у часе і рытмічную

аднастайнасць і манатоннасць з’явы:

Капаюць слёзы, слёзы, слёзы, слёзы,

Капаюць слёзы зусім як калісь, калісь, калісь,

Нібы ўспамін аб сонцы, аб танцы вясеннім бярозавым

І аб навекі далёкай зямлі, зямлі, зямлі.

Трохразавы П. адных і тых жа дзеясловаў у

кожнай з трох строфаў верша дазволіў Г. Бу-

раўкіну выявіць уражанне бясконцасці дажджлівай

нуднай восені:

Сеецца,

Сеецца

Нудны асенні дождж.

Падае,

Падае

Мокрае жоўтае лісце.

Вецер абсвіствае

Згадкі пражытых гадоў

І летуценні наіўныя,

Што не збыліся...

Кожны від П. мае свае формы. Так, да лексі-

ка-стылістычных П. адносяцца анафара, эпіфа-

ра, эпанастрафа, шматзлучнікавасць, шматпры-

назоўнікавасць, ампліфікацыя, падваенне, каль-

цо, градацыя, таўталогія, паралелізм. Ары-

гінальна, звярнуўшыся да ампліфікацыі (гл.),

выкарыстаў В. Жыбуль у сваім вершы «Сон

Мендзялеева», напісаным чатырохстопным ха-

рэем, пералік назваў усіх хімічных элементаў

з перыядычнай табліцы Мендзялеева:

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

172

Літый натрый магній калій

Скандый кальцый стронцый галій

Крэмній фосфар сера хлор

Мендзялевій цэзій фтор

Кобальт медзь астат палоній

Ітрый волава цырконій

Вісмут плаціна аргон

Вадарод азот ксенон

Амерыцый родый радый

Цынк ванадый і паладый

Серабро тэлур крыптон

Ёд неон іртуць радон [...]

...Алюміній і свінец

Больш няма

Усё

Канец

Звычайна ў вершаваных творах П. сустра-

каюцца не паасобку, а ў тым ці іншым спалучэн-

ні, узаемадзейнічаючы адзін з адным і дапама-

гаючы лепшаму выяўленню паэтычнага змес-

ту. Так, верш Я. Купалы «За годам год» (1906—

1909) літаральна пранізаны П. Тут мы

сустракаем ледзь не ўсе віды і формы П.:

гукавы, лексічны, шматзлучнікавасць, шмат-

прыназоўнікавасць і інш.:

За годам год, за родам род,

Што хвалі хмар, што плесні вод,

Па зменах змен, на ўсход, на сход,

За родам род, за годам год.

На ўсход, на сход ідзе-брыдзе

У чарах-снах, у злыбядзе...

Канца ні ў чым, канца нідзе,

На ўсход, на сход брыдзе-ідзе.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

173

За бытам быт, за стогнам стогн,

За смехам смех, за сконам скон,

За векам век, за звонам звон,

За мглою мгла з усіх старон.

Ідзе-брыдзе за следам след,

І ноч, і дзень, і цьма, і свет,

І песні кліч, і смерці цвет,

Ідзе-брыдзе за следам след...

Перано€с, або анжамбема€н (ад франц.

enjambement, ад enjamber — пераскочыць, пера-

ступіць), — стылістычны прыём, калі сінтаксічна

цэласнае словазлучэнне, пачатак якога знахо-

дзіцца ў адным вершаваным радку, заканчваец-

ца ў наступным. П. заснаваны на несупадзенні

рытмічнай міжрадковай паўзы з сэнсавай паўзай.

На словазлучэнне, раздзеленае міжрадковай

паўзай, звяртаецца асаблівая ўвага, на яго па€-

дае своеасаблівы рытма-інтанацыйны націск.

Пры гэтым міжрадковая паўза набывае выразна

экспрэсіўны характар, падкрэсліваючы словы,

што стаяць перад ёй і — асабліва — за ёй. П.

дапамагае стварыць размоўную інтанацыю, пе-

радаць эмацыянальную напружанасць маўлен-

ня, падкрэсліць пэўную думку, вылучыць нейкую

з’яву, прадмет і г. д. Існуе некалькі відаў П. Р а

д к о€ в ы П. мае наступныя формы: сінтаксічна

цэласнае словазлучэнне (сказ) запаўняе поўнас-

цю суседнія вершаваныя радкі:

У нас цудоўнае кіраўніцтва:

Паны, банкіры і слугі бога;

У нас магутны ўздым будаўніцтва

Касцёлаў, шыбеніц і астрогаў.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

174

(М. Танк. «У нас іначай»);

сінтаксічна цэласнае словазлучэнне займае

першы радок і заканчваецца ў пачатку другога

або пачынаецца ў канцы першага радка і займае

частку ці ўвесь другі радок:

Хто бегаў з кіем каля хаты —

Ганяў курэй. Як парасяты,

У пяску капаліся сястрычкі.

(Я. Колас. «Новая зямля»)

Я не магу ўявіць без рускіх

Жыцця,

Каб іншы лад ішоў.

Мне б здаўся свет занадта вузкім

Без украінцаў, латышоў.

(П. Панчанка);

першы радок заканчваецца злучнікам, або час-

ціцай, прыназоўнікам, а словы, да якіх яны ад-

носяцца, пачынаюць наступны радок:

Янук глядзеў, як выраю струна

У небе з звонам таяла, і на

Хвіліну

нейкі сум найшоў.

(М. Танк. «Янук Сяліба»)

Што гэта — нервы сваволяць ці

нельга без крыку у гэтым жыцці?

(А. Вярцінскі. «...Зноў не сумеў

стрымаць свой гнеў»)

С т р о€ ф н ы П. — П. не ў суседніх верша-

ваных радках, а ў суседніх строфах. Між-

строфная паўза па працягласці крыху большая

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

175

за міжрадковую. Гэта надае строфнаму П. надз-

вычайную выразнасць, экспрэсіўнасць:

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

176

Не думай, што дзеля славы

Я песні свае пяю.

Паэзіі я па праву

Поўнасцю аддаю

Сябе. Не заслоняць спіны

Яе ад мяне назаўжды,

Бо я без яе, як спінінг

Без сіняй рачной вады...

(А. Сербантовіч)

Своеасаблівы характар мае вельмі рэдкі

с к л а д о€ в ы П. Міжрадковая паўза пры ім

дзеліць на часткі не словазлучэнне, а слова.

Дзякуючы складоваму П. утвараецца ламаная

рыфма:

І з ахвотаю, са скрыпам

Стаў узнімацца шлаг-

баўм. Шафёр прыспешваў крыкам

І крануўся ў шлях.

(А. Вярцінскі. «Здарэнне

ля шлагбаўма»)

Нярэдка розныя віды П. выкарыстоўваюцца

ў адным вершы. Так, у страфе з верша Р. Ба-

радуліна «Да паходжання танца» знаходзім по-

руч складовы і радкавыя П.:

Перад сталоўкай нашай

Рас-

таптанымі памерамі

Сваіх кірзавікоў

Не раз

Абцас

На грук праверылі.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

177

У некаторых відах верша (верлібр, раёшнік)

П. не ўжываюцца.

Перы€яд сінтаксϒчны — складаная сінтак-

січная адзінка з адным галоўным і некалькімі

даданымі сказамі, якая ахоплівае шэраг верша-

ваных радкоў або нават строфаў. П. С. дапама-

гае ўзвысіць паэтычную танальнасць, стварыць

аратарскую інтанацыю. Нярэдка ўсе даданыя

сказы звязваюцца з галоўным з дапамогай ад-

ных

і тых жа злучнікаў (гл.: шматзлучнікавасць):

Ці коска зазвоніць у час касавіцы,

Ці песню дзяўчо запяе.

Ці неба заззяе ў агнях бліскавіцы,

Ці вецер задзьме-зазлуе,

Ці гром гучнабежны пакоціцца ў хмарах,

Ці грукне над лесам пярун,—

Усё адклікаецца ў вольных абшарах,

Ўсё іх дакранаецца струн.

(Я. Колас. «Водгулле»)

Часам увесь верш складаецца з разгорнута-

га П. С. Як, напрыклад, інтымна-лірычны верш

Я. Купалы «А яна...», дзе ў кожнай з 6-і па-

пярэдніх строфаў — паэтычны аповед пра роз-

ныя формы выяўлення пачуцця лірычнага героя

(«Гэткім шчырым каханнем яе атуліў... Так

пясціў, так галубіў галубку, яе... Столькі песняў

над песнямі ёй я напеў... Гэткі ў сэрцы сваім

збудаваў ёй пасад... Так уславіў яе ў славу

сонца і зор... Утварыў з яе шчасце з-над

шчасцяў сваё...»), а ў заключнай, пасля недас-

каза, паказанага радковым суцэльным шмат-

кроп’ем, — пуант, што нясе разгадку папярэд-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

178

няй сітуацыі: «А яна?.. А яна была толькі...

дзяўчына!» Наступны верш М. Танка — таксама

нішто іншае, як адзін разгорнуты П. С.:

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

179

Куды б цябе лёс ні закінуў,

Калі ты аб роднай краіне

Яшчэ захаваў успаміны;

Калі не забыў сваёй мовы

І колер блакіту вясновы,

Шум Нарачы, шэлест дубровы;

Ці маеш хоць жменьку зямлі той,

Калісь тваім потам палітай,

Кіёк падарожны з ракіты;

Ці нейкае з дому пасланне,

Ці толькі адно абяцанне

Цябе ўспамінаць на світанні

Пад крык журавоў пералётных,—

Дык ты, на чужыне гаротнай,

Яшчэ не самотны.

У. П. С. звычайна ўзнікае рэтардацыя, якая

мае непасрэднае сэнсавыяўленчае значэнне.

Рытары€чныя фігу€ры (ад грэч. rh

∋

t∩r —

аратар і лац. figura — знешні выгляд, вобраз) —

стылістычны прыём у празаічнай і вершаванай

мове, які ўзмацняе эмацыянальны напал выказ-

вання. Асноўныя з Р. Ф.: р ы т а р ы€ ч -

н а е п ы т а€ н н е (не патрабуе адказу, заклю-

чае ў сабе сцвярджэнне):

Ці ж мы, хлопцы, рук не маем,

Ці ж нам сілы Бог не даў?

Ці ж над родным нашым краем

Промень волі не блішчаў?

(Я. Колас. «Беларусам»);

р ы т а р ы€ ч н ы з в а р о€ т а к:

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

180

Ой, сястронкі, ой, вясковы,

Ой, вы кветкі прызавяты!

Вашы твары, як васковы,

Вашы шчокі слязьмі змяты...

(Цётка. «Вясковым кабетам»);

р ы т а р ы€ ч н ы в о€ к л і ч:

А якія месцы тут навокал,

І жывуць якія людзі тут!

(М. Аўрамчык. «Плёсы»)

Вось як з дапамогай Р. Ф. — рытарычных

вокліча і пытання, а таксама такіх стылістычных

фігур, як ампліфікацыі (гл.) і шматпры-

назоўнікавасці (гл.), Я. Колас у паэме «Сымон-

музыка» стварыў узнёслы вобраз роднага краю:

О край родны, край прыгожы!

Мілы кут маіх дзядоў!

Што мілей у свеце Божым

Гэтых светлых берагоў,

Дзе бруяцца срэбрам рэчкі,

Дзе бары-лясы гудуць,

Дзе мядамі пахнуць грэчкі,

Нівы гутаркі вядуць;

Гэтых гмахаў безгранічных

Балатоў тваіх, азёр,

Дзе пад гоман хваль крынічных

Думкі думае прастор,

Дзе увосень плачуць лозы,

Дзе вясной лугі цвітуць,

Дзе шляхом старым бярозы

Адзначаюць гожа пуць?

Рэтарда€цыя (лац. retardatio — запаволен-

не, затрымка) — стылістычны прыём запаволен-

ня якіх-небудзь падзей ці з’яў. У эпічных, ліра-