Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

201

І нідзе€ для вас няма ха€танькі...

Адпачы€неце ж аж у бо€жанькі!

(Ф. Багушэвіч. «Хмаркі»);

трохакцэнтны васьміскладовы:

Дый прышло€ся плацϒць чарадзе€

То€й за гэ€та балява€нне,

Бо дарма€ тако€га нідзе€

Не быва€е частава€ння.

(Я. Купала. «Безназоўнае»);

трохакцэнтны дзесяціскладовы:

Нават со€рам на ха€тніх зірну€ць:

Ці не ўця€мілі, хваро€ба на іх,

Ад чаго€ мой тва€рык смяе€цца,

Ад чаго€ маё сэ€рцайка б’е€цца.

(М. Багдановіч «...Як прыйшла

я на ток малаціць»);

чатырохакцэнтны дзесяціскладовы (найбольш

часты):

Ве€чар вясе€нні. Ме€сяц над га€ем.

Спако€йнай но€чы! — усϒм я жада€ю.

Спако€йнай но€чы! — гу€лкаму рэ€ху,

Ка€б не было€ чуць, як бу€ду е€хаць;

Пса€м паляўнϒчым, што го€сця чу€юць,

Дво€р запаве€тны пϒльна варту€юць;

І ты€м варо€там ля цёмнай лϒпы,

Ка€б адчынϒць іх мо€г я без скры€пу.

(М. Танк. «Спакойнай ночы!»);

чатырохакцэнтны дванаццаціскладовы:

Клϒкалі ж у го€сці і клϒчуць сусе€дзі.

Не пайду€, не трэ€ба, бо, ка€жуць, зае€дзі

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

202

Ад чужо€га хле€ба гу€бы абсяда€юць,

Што чужо€га пра€гнуць, то сваё

∋

кіда€юць.

(Ф. Багушэвіч. «Мая хата»)

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

203

А.-С. В. зрэдку ўжываецца ў сучаснай бела-

рускай паэзіі (М. Танк, К. Кірэенка, А. Пысін, М.

Рудкоўскі і інш.). Разнавіднасцю яго з’яўляецца

каламыйкавы верш (гл.).

Акцэ€нтны (ад лац. accentus — націск), або

чы€ста танϒчны, верш — від танічнага верша,

рытм якога заснаваны на аднолькавай (або

прыблізна аднолькавай) колькасці акцэнтаў

(апорных рытмічных націскаў) у вершаваных

радках. Колькасць міжнаціскных складоў у ім

неаднолькавая (звычайна ад 0 да 8 складоў).

Калі іншыя віды танічнага верша (гл.: акцэнтна-

складовы верш, дольнік, тактавік) у пэўнай сту-

пені захоўваюць сувязь з сілаба-тонікай ці сіла-

бікай (аднолькавая колькасць складоў у радках —

у акцэнтна-складовым вершы, пэўнае адчуванне

метрычнай канвы, перш за ўсё трохскладовых

метраў, — у дольніку і тактавіку), то А. В. з ін-

шымі сістэмамі вершавання такой сувязі не мае.

А. В. (літаратурны) узнік на аснове народнага ін-

танацыйна-сказавага верша, яго быліннага тыпу

(гл.: былінны верш). Першыя спробы А. В. былі

своеасаблівым перайманнем узораў народнага

быліннага верша («Песни западных славян» А.

Пушкіна, «Песня про купца Калашникова» М.

Лермантава, «...А чалом, чалом» і «Страцім-ле-

бедзь» М. Багдановіча і інш.). Прыхільнікам А. В.

быў У. Маякоўскі. Ён найбольш поўна раскрыў

велізарныя выяўленчыя магчымасці як А. В., так

і танічнай сістэмы вершавання ўвогуле. Менаві-

та таму часам гавораць нават пра в е р ш М а я к

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

204

о€ ў с к а г а як пра своеасаблівы від верша. У

радках гэтага верша — розная колькасць

складоў, інтэрвалы паміж апорнымі націскамі

таксама розныя, але колькасць акцэнтаў

(апорных націскаў) аднолькавая ці амаль

аднолькавая. Разам з тым у гэтым вершы добра

адчуваюцца і моўныя адрэзкі, аб’яднаныя вакол

акцэнтаў. Гэтыя сэнсавыя комплексы аддзеле-

ны адзін ад аднаго рытмічнымі паўзамі і нават

вылучаны графічна (т. зв. л е€ с в і ц а М а я к

о€ ў с к а г а), каб не адбылося, як падкрэсліваў

паэт, «ні сэнсавай, ні рытмічнай блытаніны».

Рытм унутрырадковых націскаў і паўз падтрым-

ліваецца паўтарэннем сугуччаў (рыфма) і адна-

родных клаўзул у канцы вершаваных радкоў, а

таксама чаргаваннем міжрадковых паўз. Усё гэта і

стварае вельмі багатую, гнуткую рытміку як вер-

ша Маякоўскага, так і А. В. увогуле.

Вось адзін з такіх вершаў:

Рака жыцця не прывыкла паказваць броды.

Яна несупынная ў паваротах сваіх.

І помыслы ў сэрцы людскім — глыбокія воды,

Ды чалавек разумны вычэрпвае іх.

Чэрпаць поўным каўшом не стамляецца коўшаль.

І зоры начуюць у цёмных водах на дне.

У водах адстойваецца вякоў жаль,

І туманом таемным на дапытлівасць тхне.

Руплівасць не слухаецца пакорнай дагоды.

І сонца спасцігу ўзыходзіць з-пад вей.

Мялець не думаюць небародныя воды.

Чэрпае чалавек глыбей.

(Р. Барадулін)

У беларускай сучаснай паэзіі А. В., у адроз-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

205

ненне ад каламыйкавага і дольніка, амаль не

выкарыстоўваецца. Тлумачыцца гэта, відаць,

перш за ўсё нацыянальнымі фальклорнымі

традыцыямі. Пры ўвогуле шырокім бытаванні ў

беларускай вуснай творчасці танічнага народна-

га верша адна яго разнавіднасць — м у -

з ы€ ч н а - м о€ ў н ы (п е€ с е н н ы) в е р ш —

займае ў ёй выключнае становішча, другая —

і н т а н а ц ы€ й н а - с к а€ з а в ы (р э ч ы -

т а т ы€ ў н ы) в е р ш — не знайшла шырокага

распаўсюджання. Акцэнтны ж літаратурны верш

грунтуецца якраз на другой разнавіднасці на-

роднага танічнага верша. Аднак у беларускай

паэзіі на ўзмежжы сілабікі і тонікі яшчэ ў XIX ст.

узнікла арыгінальная форма А. В., які можна

назваць акцэнтна-складовым вершам (гл.).

Падчас у вершазнаўчых працах А. В. назы-

ваюць у д а€ р н і к а м. Некаторыя даследчыкі

тэрмінам «акцэнтны верш» называюць танічную

сістэму вершавання.

Амфібра€хій (ад грэч. amphϒ — кругом і brachу€s

— кароткі) — 1) адзін з метраў антычнай і сіла-

ба-танічнай сістэм вершавання, заснаваны на

чаргаванні ў вершаваных радках амфібрахічных

стопаў; схема гэтага метра наступная: —|——|——

|—...; 2) від трохскладовай стапы, у якой доўгі

склад знаходзіцца паміж кароткіх (антычнае

вершаванне) або націскны — паміж ненаціскных

(сілаба-танічнае вершаванне): —|—. А. — па-

шыраная стапа ў беларускай паэзіі, выкарыстоў-

ваецца для выяўлення разнастайных думак і па-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

206

чуццяў:

Вайсковыя могілкі Мінска

Не будуць варот зачыняць.

Спыніся — далёкі ці блізкі —

Тут маршалы нацыі спяць.

Купала і Колас…...

Раптоўна

Адчуеш свабодна зусім —

Не толькі радком загалоўным —

Ты ўсім абавязаны ім.

(Р. Семашкевіч)

Як лёгка наперад глядзець —

Калі табе дваццаць.

Адзвоніць асенняя медзь —

Як цяжка назад аглядацца...

(В. Зуёнак)

Анакру€за (ад грэч. anа€krousis — адштур-

хоўванне, ход назад) — ненаціскныя склады ў

пачатку вершаванага радка перад першым мет-

рычным націскам. У сілаба-танічным вершы ў

залежнасці ад характару метра А. бывае нуля-

вой (харэй, дактыль), аднаскладовай (амфібра-

хій) і двухскладовай (анапест). А. у вершы мае

вялікае рытмічнае значэнне. Паколькі ўнутраная

структура роднасных памераў (двухскладовых,

з аднаго боку, і трохскладовых — з другога) ад-

нолькавая, то яны адрозніваюцца па сутнасці

толькі А. На гэтым засноўваецца існаванне рад-

ковых лагаэдаў — двухскладовых і трохскладо-

вых памераў з раўнамерным чаргаваннем А.:

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

207

Сонца штораз больш у жылах кроў агніць,

Калені штораз больш ласкоча нам трава,

Блогасна аб сэрцы сэрца ў жары сніць,

Жаданнем забыцця п’янее галава.

|—|—|—|—|—|

—|—|—|—|—|—|

|—|—|—|—|—|

—|—|—|—|—|—|

(Я. Купала. «Яна і я»)

Скаваная сіла паўстала —|——|——|—

Бурай... навалай... |——|—

Надзелі чырвоныя кветкі —|——|——|—

Нашы палеткі. |——|—

(Я. Купала. «Безназоўнае»)

Часам А. дапамагае вылучыць пэўнае слова

ў пачатку вершаванага радка. Гэта здараецца

тады, калі сярод аднатыпных А. з’яўляецца А.

іншага віду. Так, у наступным вершы рытмічную

інерцыю аднаскладовых А. нечакана парушае

нулявая А.: (у першым прыкладзе — трэці і

чацвёрты радкі, у другім прыкладзе — апошні

радок):

У шчыліну між хмараў

Я рукі працягну:

«Сонца! Дзе ты сонца?!

Дай свайго агню!»

(Л. Дайнека.

«…Прыснілася мне сёння»)

І я б не ўспомніў сёння пра ракеты,

Пра грозны і галоўны наш калібр,

Калі б для ўсіх,

Для ўсіх людзей харошых

У мірным небе сонца узышло,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

208

Калі б на Волзе і ў маім Замошшы

Брацкае магілы не было.

(У. Паўлаў. «Не танцаваць

«Лявоніху» ў Замошшы»)

Найбольш відазмяняе рытмічны малюнак

верша нераўнамернае паўтарэнне А. У такім

разе мы маем звычайна справу з трохскладо-

вікамі з пераменнай А. (Па3) (гл.: трохскладо-

выя памеры) і — радзей — з двухскладовікамі з

пераменнай А. (Па2) (гл.: двухскладовыя па-

меры).

Некаторыя даследчыкі тэрмін «анакруза»

ўжываюць толькі ў дачыненні да звышсхемных

ненаціскных складоў у пачатку радкоў, што, у

прыватнасці, назіраецца ў чацвёртым радку пер-

шага чатырохрадкоўя верша М. Багдановіча

«Купідон» (тут у стапе ямба лішні ненаціскны ск-

лад):

Ад спомінаў дзіцячых лет

Ў маёй душы астаўся след.

Я помню, як бывала рада

Маё сэрца плітцы шакалада.

Ана€пест (ад грэч. anа€pаistos — звернуты

назад) — 1) адзін з метраў антычнай і сілаба-та-

нічнай сістэм вершавання, заснаваны на чарга-

ванні ў вершаваных радках анапестычных сто-

паў; схема гэтага метра наступная: ——|——|—

—|...; 2) від трохскладовай стапы з двух кароткіх

і заключнага доўгага (антычнае вершаванне)

або двух ненаціскных і заключнага націскнога

(сілаба-танічнае вершаванне) складоў: ——|. А.,

як і іншыя трохскладовыя стопы,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

209

у беларускай паэзіі асабліва пашырыўся з па-

чатку XX ст. Анапестычным метрам карысталіся

Я. Купала, Я. Колас, М. Багдановіч і іншыя паэ-

ты. Вось узоры двух-, чатырох- і пяцістопнага А.

Ты кашулю мне вышый

Палявым васільком,

Чырванейшым ад вішань

Пераплёўшы сцяжком.

(А. Лойка)

Трэба з сталі каваць, гартаваць гібкі верш,

Абрабіць яго трэба з цярпеннем.

Як ударыш ты ім, ён, як звон, зазвініць,

Брызнуць іскры з халодных каменняў.

(М. Багдановіч. «Песняру»)

Беларусь — мая маці і мова, паветра і хлеб!

Гэта ўзважана сэрцам на нервах расстайных дарог,

дзе не раз пад агнём задыхаўся ад дыму і слеп,

даставаўся здалёку, слязою абмыўшы парог.

(А. Вялюгін. «Прызнанне

ў любві»)

Анты€чнае, або метры€чнае, вершава€н-

не — сістэма вершавання, заснаваная на раўна-

мерным чаргаванні доўгіх і кароткіх складоў у

вершаваных радках. Узнікла А. В. у VIII ст. да н.

э. у Старажытнай Грэцыі, у III ст. да н. э. перай-

шло ў Рым, шырокае развіццё атрымала ў антыч-

най літаратуры (адсюль і назва — антычнае).

Гэта сістэма магла і можа ўжывацца толькі

ў мовах, у якіх галосныя адрозніваюцца па пра-

цягласці гучання. Да такіх моў, апрача стара-

жытнагрэчаскай і ранняй латыні, адносяцца

арабская, персідская, сербскахарвацкая, сла-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

210

вацкая і большасць індыйскіх моў. Антычны

верш узнік і развіваўся ў еднасці з мелодыяй;

антычны паэт выступаў і як складальнік вершаў, і

як спявак, іх музычны інтэрпрэтатар. Асноўнай

рытмічнай адзінкай верша з’яўлялася стапа (гл.),

у якой у належнай паслядоўнасці ядналіся доўгія

(|) і кароткія (—) с к л а д ы€. Адзінка часу, неаб-

ходная для вымаўлення аднаго кароткага скла-

да, называлася м о€ р а й. У доўгім складзе бы-

лі дзве моры. Раўнамернае чаргаванне пэўных

стопаў стварала выразны метрычны малюнак,

або метр (гл.); паўтарэнне той ці іншай коль-

касці стопаў, аднолькавых па працягласці гучан-

ня, утварала памер вершаваны (гл.). Часам у

вершаваных радках чаргаваліся ў строгай пас-

лядоўнасці розныя па характару стопы. Такія

вершы называліся лагаэдамі (гл.). У А. В. бы-

ло 28 розных стопаў і дзесяткі паме-

раў. Найчасцей сустракаліся трох- — сямімор-

ныя стопы. Трохморныя стопы: ямб (—|), харэй

(|—), т р ы б р а€ х і й (———); чатырохмор-

ныя: дактыль (|——), амфібрахій (—|—), анапест

(——|), спандэй (||), д ы п і р ы€ х і й (————);

пяціморныя: п е о€ н п е€ р ш ы (|———), п е

о€ н д р у г ϒ (—|——), п е о€ н

т р э€ ц і (——|—), п е о€ н ч а ц в ё р т ы

(———|), б а€ к х і й (—||), к р э€ ц і к, або

а м ф і м а€ к р (|—|), а н т ы б а€ к х і й (||—);

шасціморныя: м о€ л а с (|||), і о€ н і к у з ы -

х о€ д н ы (——||), і о€ н і к з ы х о€ д н ы

(||——), а н т ы с п а€ с т, або я м б а х а р э€ й

€