Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

181

эпічных і драматычных творах гэта дасягаецца

ўвядзеннем устаўных сцэн, эпізодаў, апісанняў

прыроды, лірычных адступленняў і г. д. У лірыч-

ных вершаваных творах Р. часам узнікае

ў разгорнутых сінтаксічных перыядах, дзе галоў-

ны сказ разбіваецца на дзве часткі: першая зна-

ходзіцца ў пачатку перыяду, а заключная — у

канцы яго. Гэта дапамагае завастрыць увагу чы-

тача (слухача) твора на думцы, выказанай перш

за ўсё ў галоўным сказе. Вось прыклад Р. у паэ-

ме В. Зуёнка «Сяліба»:

Той край,

імшарны, з сумам верасоў,

Дзе цар —

ядловец, нізенькі пярэстар,

Дзе цецярук пад чорнае крысо

Хавае ў дождж па сем цяцер пярэстых,

Дзе валіць з ног цвярэзнікаў чабор,

Нібы пяршак найпершай самай пробы,

Дзе выжыла адно найменне —

бор —

Як выспа паміж лядаў, расцяробаў,

Дзе прагная сасна дае засеў

І б’юць крыніцы з вечнаю надзеяй,

Дзе з году ў год ляснік Якім лысеў

І ціха старадрэвіны радзелі, —

Той край —

мая радзіма...

Часам сэнсавыяўленчая роля Р. раскрываец-

ца толькі ў канцы твора, у яго пуаце (гл.):

Генерацыя адаптацыя

адукацыя культывацыя

дэманстрацыя дэкларацыя

рэвалюцыя узурпацыя

эміграцыя іміграцыя

фабрыкацыя рэпутацыя

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

182

дэтанацыя рэстаўрацыя

рэканструкцыя прафанацыя

апазіцыя канфрантацыя

рэкламацыя кампенсацыя

індэксацыя інтэграцыя

радыяцыя дэградацыя

і чаго ж толькі не зведала

наша нацыя!

(В. Жыбуль. «Генерацыя дэградацыі,

альбо Дэградацыя генерацыі»)

Р. можа ляжаць у аснове кампазіцыйнай бу-

довы ўсяго верша («А яна...» Я. Купалы, «Каб

ведалі» М. Танка).

Рэчытаты€ў (італ. recitativo, ад лац. recitare

— чытаць уголас, дэкламаваць) — спосаб чы-

тання паэтычных твораў уголас, заснаваны на

выразных, эмацыянальна афарбаваных інтана-

цыях маўлення, павышэнні і паніжэнні голасу,

акцэнтах, паўзах і г. д. Р. нагадвае спеў і дэкла-

мацыю, але адрозніваецца і ад таго і ад другога.

Р. вызначаецца напеўнасцю, мелодыяй, чаго

няма ў дэкламацыі, блізкай да інтанацыі звы-

чайнай гаворкі. У той жа час Р. у адрозненне,

скажам, ад спеву меладычных куплетных пе-

сень увесь час змяняецца — у залежнасці ад

зместу твора. Р. выконваюцца быліны, думы, га-

лашэнні і некаторыя іншыя народныя творы.

Сϒмплака (грэч. symphloke — спляценне),

або спляце€нне, — адзін з відаў сінтаксічнага

паралелізму, адначасовае ўжыванне ў вершы

анафар і эпіфар або паўтораў якіх-небудзь слоў

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

183

ці словазлучэнняў у сярэдзіне вершаваных рад-

коў. Вось прыклады С. з народнай паэзіі:

Сонейка! Ляцелі гусі з Белае Русі. Сонейка!

Сонейка! Яны ляцелі, усё й гаварылі. Сонейка!

Сонейка! Дзе мы ляталі, дзе мы бывалі. Сонейка!

Сонейка! Такога дзіва мы не відалі. Сонейка!

Сонейка! Як у крывічах пасярод сяла. Сонейка!

Сонейка! Пасярод сяла студня віна. Сонейка!

(Народная песня)

Сядзем, татка, паабедаем з табою,

Паабедаўшы, падзелімся з табою.

Табе, татка, новая хатка, каморка,

А мне, татка, куфар адзежкі, кароўка.

Табе, татка, новая клетка і тачок,

А мне, татка, соценьку грошай, катушок.

(Народная песня)

Адначасовае ўжыванне анафар і эпіфар (по-

бач з іншымі стылістычнымі фігурамі) надало

адметны выгляд вершу К. Цвіркі «Такія сэрцы ў

нас», дапамагло выявіць глыбока патрыятыч-

ную ідэю твора:

Такія, мусіць, косці ў нас —

Нам у пуху не спіцца,

Такія, мусіць, ногі ў нас —

Нідзе нам не сядзіцца,

Такія, мусіць, рукі ў нас —

Ніяк ім не стаміцца.

Сінтаксϒчныя, або стылісты€чныя, фігу-

ры (ад лац. figura — знешні выгляд, вобраз) —

свое-

асаблівыя сінтаксічныя канструкцыі вершаванай

мовы, якія не зусім адпавядаюць агульнапрыня-

тым у звычайнай моўнай практыцы сінтаксічным

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

184

нормам. С. Ф. разам з рытарычнымі фігурамі

ўваходзяць у агульную сістэму паэтычнага сін-

таксісу (гл.: сінтаксіс паэтычны). Да С. Ф. адно-

сяцца разнастайныя паўторы (анафара, эпіфа-

ра, кальцо, падваенне, сімплака, шматзлучніка-

васць і інш.), усе віды і формы парушэння звы-

чайнай сінтаксічнай ці лагічнай сувязі паміж сло-

вамі ўнутры вершаваных радкоў (інверсія, анака-

луф, эліпс, амфібалія, недасказ), супастаўленне

і супрацьпастаўленне гэтых радкоў, групоўка іх

у пэўныя інтанацыйна-сінтаксічныя адзінствы

(паралелізм, перанос, антытэза, ампліфікацыя,

перыяд сінтаксічны). С. Ф. актыўна ўзаемадзей-

нічаюць паміж сабой, узмацняюць эстэтычную

выразнасць і эмацыянальнасць выказвання,

пазбаўляюць вершаваную мову аднастайнасці,

надаюць ёй стылістычную разнастайнасць і тым

самым дапамагаюць лепш выявіць вобразную

думку паэта, перадаць яго душэўнае хваляван-

не.

Скандавa€нне (ад лац. scandere — чытаць

размерана) — чытанне ўголас вершаў у

адпаведнасцi з iх метрычным малюнкам (гл.:

метр). Кожнае метрычна моцнае месца ў

вершаваным радку пры гэтым вымаўляецца з

націскам, нягледзячы на натуральныя націскi ў

словах. С. ўжываецца як дапаможны сродак для

вызначэння памеру вершаванага.

Стык, або эпана€страфа (ад грэч.

epanastrophe — зварот назад), — стылістычная

фігура, якая заключаецца ў тым, што асобныя

гукаспалучэнні, словы, словазлучэнні, якімі за-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

185

канчваюцца вершаваныя радкі або цэлыя стро-

фы, паўтараюцца ў пачатку наступных радкоў

або строфаў. Асабліва характэрна Э. для на-

роднай лірыкі:

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

186

Купалачка, дзе твая дачка?

Мая дачушка ў гародзе,

У гародзе лянок поле,

Лянок поле, краскі шчыпле,

Краскі шчыпле, вянкі ўе,

Вянкі ўе, на сябе кладзе,

На сябе кладзе, да шлюбу йдзе.

Адным з відаў гэтай стылістычнай фігуры

з’яўляецца вельмі рэдкая р ы ф м о€ в а я Э.

Яна, у прыватнасці, сустракаецца ў Я. Купалы:

Шоў бы ў палац панаваць з каралеўнай,

царэўнай яснай тады я, —

Славіць, шчаслівіць сваю маладую,

святую песняй няпетай.

Сэрцавы струны звінелі б нязвеўна,

павеўна гімны жывыя;

Казку тварыў бы з табой залатую —

такую, як думка гэта.

(«...З зорак усходніх,

заходніх, з бліскучай...»)

Розныя даследчыкі Э. называюць па-розна-

му: а к р а м а н а г р а€ м а й, а н а -

д ы п л о€ с і с а м, п а д х в а€ т а м.

Таўтало€гія (ад грэч. tauto — тое самае і logos —

слова) — паўтарэнне ў вершаваным творы

блізказначных слоў або выразаў. Напрыклад:

Ці свет, ці світае,

Ці на зоры займае?

Т. звяртае ўвагу чытача (слухача) твора на

нейкую думку, удакладняе яе, дапамагае ўзмац-

ніць рытмічнасць вершаванай мовы, надаць ёй

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

187

большую эмацыянальнасць. Асабліва часта Т.

ужываецца ў народнай паэзіі:

Свякроў нявехны жадом жадала,

Жадом жадала ды пытом пытала,

Па ўсіх варотах стражы стаўляла.

Перапёлка-ластаўка,

Дзе лета летавала?

Дзе лета летавала,

Дзе будзеш зіму зімаваці?

У пісьмовай паэзіі Т. ужываецца значна

радзей:

Думай думкі, што чыніці

У бядзе паганай...

(Я. Купала. «Бандароўна»)

Ужытая недарэчы Т. можа збедніць выказ-

ванне, абясцэніць т. зв. «паэтычную інфарма-

цыю». Ужыванне адных і тых жа слоў у канцы

вершаваных радкоў вядзе да ўзнікнення таўта-

лагічнай рыфмы. Часам Т. называюць п л е -

а н а€ з м а м.

Шматзлу€чнікавасць, або полϒсіндэтан

(ад грэч. poly — шмат і syndeton — звязанае), — с-

тылістычны прыём, сутнасць якога — у выкары-

с-

танні адных і тых жа злучнікаў паміж аднарод-

нымі словамі і сказамі. Ужываецца даволі часта

ў фальклорных творах:

Як пан звозіў да сваё жытцо

У цёмныя гумны да з светлага поля,

Яно ў тарпе прылежыста,

А на таку прымалоціста,

А ў арудзе прысыпіста,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

188

А ў млыне прымеліста,

А ў дзяжы падыходзіста,

А ў печы румяніста,

А на стале як сыр белы.

Ш. дапамагае звязаць аднародныя словы і

сказы ў сінтаксічнае адзінства і разам з тым раз-

межаваць іх паміж сабой. Яна запавольвае тэмп

паэтычнага выказвання, надае яму ўзнёсласць:

Усё, што ёсць, і тое, што было,

Маімі спадарожнікамі будзьце —

І колеры, і гукі, і святло,

І думкі, і пачуцці.

(П. Марціновіч. «Заклінанне»)

Радзіма, радзіма,

хаціна і рэчка, —

То крыкам гусей, то пушком на вярбе,

То роднаю назвай чужога мястэчка

З любой пуцявіны завеш да сябе.

(I. Ласкоў. «...З Варшавы да Мінска

ідзе электрычка»)

Як стылістычны прыём Ш. супрацьстаіць

бяззлучнікавасці.

Шматпрыназо€ўнікавасць — стылістыч-

ны прыём, асаблівасцю якога з’яўляецца ўжы-

ванне некалькіх аднолькавых прыназоўнікаў у

вершаваным радку. Звычайна той самы прына-

зоўнік ставіцца перад назоўнікам і перад азначае-

мым словам, што адносіцца да гэтага назоўніка.

Вось прыклад з народнай песні:

Ой, на рэчцы на быстранькай,

Ой, на кладачцы на гібенькай...

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

189

Ш. ужыў Я. Купала ў пачатковай страфе дру-

гой часткі паэмы «Курган»:

На гары на крутой, на абвітай ракой,

Лет назад таму сотня ці болей,

Белы хорам стаяў, недаступнай сцяной

Грозна, думна глядзеў на прыволле.

Паэт увогуле часта звяртаўся да Ш. Так, у

вершы «Паліліся мае слёзы» ў кожнай з 5-і

строфаў — па некалькі злучнікаў «на». Вось

прыклад толькі з першай страфы:

Паліліся мае слёзы

На жывыя вербалозы,

На сухія ачароты,

На глухоты, на сляпоты...

Паўтор прыназоўнікаў дапамагае надаць паэ-

тычнаму выказванню велічнасць, узнёсласць:

Гэта было ля далёкай,

ля польскай ракі, каля Віслы,

Гэта на ціхай раўніне,

на светлым на полі было...

(К. Кірэенка. «Здалёку...»)

З легендаў і казак былых пакаленняў,

З калосся цяжкога жытоў і пшаніц,

З сузор’яў і сонечных цёплых праменняў,

З грымучага ззяння бурлівых крыніц,

З птушынага шчэбету, шуму дубровы,

І з гора, і з радасці, і з усяго

Таго, што лягло назаўсёды ў аснову

Святыні народа, бяссмерця яго, —

Ты выткана, дзіўная родная мова.

(М. Танк. «Родная мова»)

∋

ліпс, або э€ліпсіс (грэч. e€llepsis — про-

пуск, недастача), — пропуск у паэтычнай фразе

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

190

нейкага слова, якое лёгка ўзнаўляецца з кантэк-

сту. Напрыклад:

Яна рукаўком — слёзы ручайком,

Яна рукою — слёзы ракою.

У гэтых радках з народнай песні прапушча-

ны выказнік махне. У наступным прыкладзе з

верша У. Дубоўкі «Дождж у Мазыры» працяжнікі

замяняюць выказнік плывуць:

Павольна, ціха над зямлёй,

нібы валы, бліжэюць хмары.

Дзе — чарадой, дзе — грамадой,

дзе — падабраныя да пары.

У паэтычным выказванні можа быць прапу-

шчаны назоўнік:

І за бітвамі навальнічнымі

Чалавецтва

Ізноўку ў баю:

Навуковая і тэхнічная [рэвалюцыі]

Скаланулі планету маю.

(П. Панчанка. «Агрызаецца,

ды звужаецца»)

Вы зразумейце правільна:

Я не за тое, не,

каб падстаўлялася правая [шчака],

калі хто па левай б’е.

(А. Вярцінскі)

Э. — адзін з відаў недасказа. Ён дапамагае

перадаць узрушаны душэўны стан паэта, дына-

мізм, напружанасць дзеяння і г. д. Да Э. адно-

сяцца таксама сінтаксічныя канструкцыі, у якіх

выказнік выражаецца дзеяслоўна-выклічнікавым

словам: