Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

191

Тут паненка распусціла у руках індычы хвост,

Памахала, пакруціла і ўраніла на памост.

Паніч крута павярнуўся: брык! — падскочыў, цап! —

узяў,

Напярод дугой сагнуўся ды паненцы — тыц! — падаў.

Тады яна кіў галоўкай і паніч ёй кіў назад,

Шапярнулі са два слоўкі,— шлёп! і сеў тут з ёй у рад.

(Ф. Тапчэўскі. «Вечарынка»)

Эпϒфара (грэч. epiphora — паўтарэнне) —

паўтарэнне аднолькавых гукаў, слоў ці выразаў

у канцы вершаваных радкоў або строфаў. Вось

прыклад Э. з народнай песні:

Цялушачак гадаваць будзем,

А бычочкі прадаваць будзем,

Дзевак замуж аддаваць будзем,

А хлопчыкаў жаніць будзем.

У вершы М. Багдановіча «...Ціхі і сіні блішча

над хатай» Э. праходзіць праз усе няцотныя

радкі чатырохрадкоўяў, прадвызначаючы агуль-

ную кампазіцыю твора і яго рыфму (гл.: таўта-

лагічная рыфма):

Ціхі і сіні блішча над хатай

Неба прастор.

Ціха гайдае ліпа над хатай

Лісцяў узор.

У небе рахманы, сярэбраны голас

Звона гудзіць.

Птушкі маркотнай з дзерава голас

Сумна звініць.

У прыведзеным урыўку — прыклады р а д- к

о€ в а й Э. Калі ж асобныя словы ці выразы

дакладна паўтараюцца ў канцы асобных стро-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

192

фаў, узнікае с т р о€ ф н а я Э. Вось адзін з яе

ўзораў:

Ты — шчасця, свабоды і дружбы вяшчуння,

Ты — светлая па-над зямлёй зараніца,

Ты — шчырага сэрца жывая крыніца,

Крыштальная руская мова!

Ты поўная фарбаў з прастораў квяцістых,

Ты поўная водсветаў, сонечных, зорных,

Сугуччаў і гукаў, жывых, непаўторных,

Цудоўная руская мова!

(М. Танк. «Руская мова»)

У гэтым вершы Э. з’яўляецца і ў канцы двух

наступных строфаў («Магутная руская мова!»,

«Вялікая руская мова!»). Такім чынам,

строфная Э. удзельнічае ў архітэктанічнай будо-

ве ўсяго твора. Адным з відаў Э. — Э. г у к а- в о€

й — з’яўляецца рыфма. Стылістычная фігура,

супрацьлеглая эпіфары, — анафара.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

193

МЕТРЫКА

РЫТМІКА

Ме€трыка (ад грэч. metrikos — размераны)

— раздзел вершазнаўства, які вывучае характар

вершавання ў якой-небудзь літаратуры ці ў твор-

часці нейкага паэта (гл.: сістэмы вершавання,

памеры вершаваныя). Так, М. беларускага вер-

ша ўключае ў сябе ўсе віды і формы танічнага,

сілабічнага, сілаба-танічнага і свабоднага вер-

шаў, якія існавалі ці існуюць у паэзіі на беларус-

кай мове, і ў першую чаргу — разнастайныя

метры (гл.), якія ў сучасным вершазнаўстве ча-

сам падзяляюць на к л а с ϒ ч н ы я (ямб, ха-

рэй, дактыль, анапест, амфібрахій) і н е -

к л а с Ρ ч н ы я (лагаэд, двух- і трохскладовікі з

пераменнай анакрузай, акцэнтна-складовы

і акцэнтны верш, дольнік, тактавік). Сукуп-

насць метраў і вершаваных памераў, якімі ка-

рыстаецца паэт, утварае яго м е т р ы€ ч н ы

р э п е р т у а€ р. У асобных вершатворцаў ён

даволі вялікі. Так, Я. Колас выкарыстаў 182 па-

меры (тут і далей падлікі I. Ралько і В. Славец-

кага). Класічныя метры ў метрычным рэпертуа-

ры народнага паэта Беларусі складаюць абса-

лютную большасць (96,5%), як, дарэчы,

і ў многіх іншых беларускіх паэтаў: у Я. Купалы

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

194

— 89%, З. Бядулі — 83%, М. Багдановіча — 81%

(для параўнання: у А. Пушкіна — 96%, М.

Лермантава — 98%). Звычайна ў паэтаў пе-

раважаюць творы м о н а м е т р ы€ ч н ы я, што

напісаны адным вершаваным памерам (чаты-

рохстопным ямбам — Я4, трохстопным харэем —

Х3, двухстопным амфібрахіем — Ам2, трох-

стопным дактылем — Д3, чатырохстопным ана-

пестам — Ан4 і г. д.). Такіх твораў, напрыклад, у

Я. Коласа — 94,6%, З. Бядулі — 94,7%, Я. Ку-

палы — 97,7%, М. Багдановіча — 99,3% (для

параўнання: у А. Блока — 97,6%, В. Брусава —

97,4%). Аднак сустракаюцца і творы п о л і -

м е т р ы€ ч н ы я, у якіх выкарыстаны два

і больш вершаваныя памеры, розныя метры.

Так, у Я. Коласа 36 такіх твораў, або 5,4%. Ёсць

такія поліметрычныя творы ў Я. Купалы (2,3%),

М Багдановіча (0,7%). У XIX ст. узнікла п а р а ў

н а€ л ь н а я М., прадметам якой стала супас-

таўленне сістэм вершавання і асобных метраў у

розных нацыянальных паэзіях. Навуковае

вывучэнне М. беларускага верша пачалося

толькі ў другой палове ХХ ст. Статыстычныя

табліцы наяўнасці вершаваных памераў у

творах Я. Купалы, Я. Коласа, М. Багдановіча і

некаторых іншых беларускіх паэтаў прывёў М.

Грынчык у сваім даследаванні «Шляхі

беларускага вершаскладання» (Мн., 1973). І.

Ралько ўдакладніў некаторыя лічбы М. Грын-

чыка, а таксама склаў поўны «Метрычны да-

веднік да вершаў М. Багдановіча» (у кн.: Вер-

шаскладанне: Даследаванні і матэрыялы. Мн.,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

195

1977). М. беларускага верша, асабліва сучасна-

га, яшчэ чакае сваіх зацікаўленых даследчыкаў.

Ры€тміка (ад грэч. rhythmikos — стройны,

суладны) — раздзел вершазнаўства, які выву-

чае рытмічныя асаблівасці верша як моўнай сіс-

тэмы (асноўныя і дапаможныя рытмаствараль-

ныя кампаненты, сістэму паўтораў, паўз і г. д.),

змястоўнасць вершаванага рытму, займаецца па-

раўнальным даследаваннем рытму ў вершава-

ных творах розных літаратурных стыляў і нап-

рамкаў. Р ы т м (ад грэч. rhythmos — суразмер-

насць, узгодненасць) — раўнамернае чаргаванне

якіх-небудзь з’яў у часе ці прасторы. Па тым, як

чаргуюцца гэтыя з’явы (праз роўныя прамежкі

часу або роўныя адлегласці), адрозніваюць

рытм ч а€ с а в ы (ход нябесных свяціл, марс-

кія прылівы і адлівы, біццё сэрца) і п р а с- т о€ р

а в ы (размяшчэнне архітэктурных ансамбляў,

дарожных прысад, тэлефонных слупоў). Каб

адчуць рытм, трэба, каб аднародныя з’явы ці

прадметы раўнамерна (праз аднолькавы час ці

адлегласць) паўтарыліся мінімум тры разы.

Выключна важнае значэнне мае рытм у працы

чалавека: аблягчае яе, робіць больш

прадуктыўнай. Увогуле, усё ў макра- і мікрасве-

це арганізавана на аснове рытму. Рытм — адна

з самых істотных асаблівасцей літаратурнага

твора, і ўвасабляецца ён у больш-менш

раўнамерным паўтарэнні асобных кампанентаў

мастацкага тэкста праз пэўныя прамежкі (апо-

вед і паказ учынкаў, напружанае і аслабленае

дзеянне, трагічныя і камічныя сцэны, мета-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

196

форыка і аўталогія і г. д.). Як падкрэсліваў

Р. Тагор, «рытм не ёсць простае спалучэнне слоў

адпаведна пэўнаму метру; рытмічнымі могуць

быць тое ці іншае ўзгадненне ідэй, музыка ду-

мак, падначаленая тонкім правілам іх размерка-

вання». Рытм — галоўная прымета верша.

Прыйшоў ён сюды з рытму працоўнай дзейнасці

чалавека праз пасрэдніцтва песні, музыкі і

ўвасобіўся найперш у раўнамерным чаргаванні

аднатыпных моўных з’яў: доўгіх і кароткіх або

націскных і ненаціскных складоў, аднолькавай

колькасці складоў ці моцных (апорных) націскаў

у вершаваных радках, аднолькавых

гукаспалучэнняў, слоў або іх граматычных фор-

маў, сінтаксічных канструкцый, асобных радкоў і

інш. Часта, дарэчы, вершавы рытм (гл.)

вызначаюць толькі як чаргаванне націскных і

ненаціскных складоў або метрычна моцных і

метрычна слабых месц у вершаваных радках.

Але гэта — указанне адно на рытм на гукавым

узроўні, прычым — толькі ў адной (з пяці) сістэм

вершавання (гл.), менавіта ў сілаба-танічнай.

Р. называюць таксама сукупнасць канкрэт-

ных рытмічных з’яў асобных паэтычных школ ці

буйных паэтаў (Р. маладнякоўскай паэзіі, М.

Багдановіча, Я. Купалы і г. д.). Р. цесна звязана

з другім раздзелам вершазнаўства — метрыкай.

У беларускім вершазнаўстве канкрэтным аналі-

зам рытмікі ўпершыню заняўся М. Багдановіч. У

70-я гады XX ст. пашырэнне набыў статыстычны

метад даследавання рытмічных з’яў беларуска-

га верша. Аднак грунтоўнае даследаванне Р.

беларускага верша па сутнасці толькі

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

197

пачынаецца.

Адзінаццаціскладо€вік — найбольш пашы-

раны від сілабічнага верша ў заходнееўрапей-

скай, а затым у беларускай і ўсёй усходнесла-

вянскай паэзіі. Меў метрычныя націскі на 4-м і

10-м складах, цэзуру пасля 5-га склада, жано-

чую клаўзулу. А. ахвотна карыстаўся С. Полацкі,

які, дарэчы, увёў яго і ў рускую вершатворчасць.

Вось адзін з узораў А. беларускага паэта:

По темной нощи // день светлый бывает,

солнца лучами // всю тьму истребляет.

Все веселятся, // егда освещенна

солнцем бывает // и приукрашенна.

Аднаскладо€вая стапа€ —

эксперыментальны від стапы з аднаго склада.

Сустракаецца ў брахікалане (гл.), у радках якога

— адно-два самастойныя аднаскладовыя

словы, што не дазваляе вызначаць памер як

ямб або харэй са спандэямі (гл.). Вось рэдкі

ўзор такой стапы ў санеце-брахікалане Ю.

Пацюпы «Шчадрыца»:

Сплаў

сот —

даў

мёд.

Слаў! —

год,

спраў

сплёт

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

198

Прэч

з плеч

жаль!

Лепш

цеш

жарсць…...

У радках дзіцячага верша Р. Барадуліна

«Даўганосы сон», напісаным з выкарыстаннем

паранамазіі (гл.), па дзве А. С.:

Воз вёз,

Нос нёс,

Газ гас,

Трос трос,

Воз вёз

Прэч пень,

Нос нёс

Свой цень,

Газ гас

Ад слёз,

Трос трос

Сон рос…...

Відаць, магчымы верш, у радках якога —

па тры-чатыры А. С.

Акцэ€нтна-складо€вы ве€рш (ад лац.

accentus — націск) — від танічнага верша, для

якога характэрна, апрача аднолькавай колькасці

акцэнтаў (моцных націскаў), аднолькавая коль-

касць складоў у вершаваных радках. С к л а д

— гэта адрэзак гукавога патоку мовы, у аснове

якога — адзін галосны гук. Часам колькасць ак-

цэнтаў і складоў у вершарадах можа неістотна

змяняцца (павялічвацца або змяншацца на

адзін-два). У беларускай паэзіі А.-С. В. узнік у XIX

ст. і паяднаў асноўныя прыметы сілабічнага

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

199

вершавання і народнага верша ў яго інтанацый-

на-сказавай разнавіднасці (гл.: былінны верш).

Ён, як правіла, карыстаецца рыфмамі, мае

страфічную арганізацыю, у ім нярэдка ўжываец-

ца цэзура. Вось некалькі ўзораў А.-С. В.:

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

200

аднаакцэнтны пяціскладовы (кальцоўскага тыпу):

За нязна€ную

Даль пахму€рную

Закацϒлася

Ясна со€нейка.

(Я. Купала. «Захад сонца»);

двухакцэнтны пяціскладовы:

Ох, да€йце ж мне смы€к,

Каб усю€ды гра€ў!

Хоць бы са€м я знϒк,

Абы го€лас да€ў.

(Ф. Багушэвіч. «Смык»);

двухакцэнтны шасціскладовы:

Белару€сь на куце€

У ха€це сваёй се€ла, —

Чарка мёду ў руцэ€,

Пазіра€е сме€ла.

(Я. Купала. «Безназоўнае»);

двухакцэнтны дзевяціскладовы:

Дзе ты, шча€сце маё, ступа€еш?

Дзе сцяжы€начкі выбіра€еш?

Мо да кла€дачкі мне падбе€гчы?

Мо на вёсельцы паднале€гчы?

Мо хусцϒначкай павяза€цца?

А ці з ко€скамі лепш заста€цца?

(Е. Лось. «Дзявочая песня»);

двухакцэнтны дзесяціскладовы:

Хмаркі цёмныя, мае бра€танькі!

Вецер го€не вас без даро€жанькі,