Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

211

(—||—), х а р ы я€ м б (|——|); сяміморныя:

э п і т р ы€ т п е€ р ш ы (—|||), э п і т р ы€ т

д р у г ϒ (|—||), э п і т р ы€ т т р э€ ц і (||—|),

э п і т р ы€ т ч а ц в ё р т ы (|||—). Моцная част-

ка стапы (з доўгім складам) называлася

т э€ з і с а м, слабая (з кароткім складам) —

а€ р с і с а м. Найбольш пашыранымі вершава-

нымі памерамі антычнага верша былі гекза-

метр і пентаметр. Антычныя аўтары не ведалі

рыфмы, аднак строга вытрымлівалі чаргаванне

аднатыпных клаўзул у радках. Дзякуючы клаўзу-

лам, а таксама вершаваным памерам асобныя

радкі ядналіся ў строфы. Антычная паэзія вып-

рацавала свае віды строфаў (гл.: антычныя ст-

рофы). Надзвычай багатае, тэарэтычна рас-

працаванае А. В. аказала велізарны ўплыў на

ўсю еўрапейскую паэзію. Яно значна актывізава-

ла развіццё верша, распрацоўку тэарэтычных

пытанняў вершазнаўства ў розных народаў све-

ту, падаравала большую частку верша-

знаўчай тэрміналогіі. Сілаба-танічная сістэма

вершавання пераняла ў А. В., у прыватнасці,

прынцыпы метрычнай арганізацыі стапы, вер-

шаванага радка і страфы, паставіўшы толькі на

месца доўгіх складоў — націскныя, на месца ка-

роткіх — ненаціскныя. З А. В. былі запазычаны

структурныя асаблівасці і назвы некаторых па-

мераў (гекзаметр, пентаметр), строфаў (элегіч-

ны двуверш, сапфічная страфа), жанраў і г. д. У

беларускай сярэдневяковай паэзіі на лацінскай

мове антычная сістэма вершавання знайшла

прамое прымяненне. Ёй карысталіся такія бела-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

212

рускія паэты-лаціністы, як М. Гусоўскі, Ян з Віс-

ліцы, I. Іяўлевіч і інш. Антычным вершам напіса-

на славутая паэма М. Гусоўскага «Песня пра

зубра» (1523). Што да спроб Л. Зізанія і М.

Сматрыцкага прышчапіць антычны верш стара-

беларускай мове, то поспеху гэта не мела (гл.:

паэтыка, вершазнаўства).

Асклепія€даў верш — вершаваны памер

антычнай (метрычнай) сістэмы вершавання, вы-

найдзены старажытнагрэчаскім паэтам Аскле-

піядам Самоскім (III ст. да н. э.). Гэты верш з’яў-

ляецца па сутнасці мадыфікацыяй пентаметра,

у якім першая і перадапошняя дактылічныя сто-

пы ўсечаны на адзін кароткі склад: |—|——|//|—

—|—|. Імпацыі А. В. у сілаба-танічным вер-

шаванні выключна рэдкія. У беларускай паэзіі А.

В. ужыты толькі адзін раз — у перакладзеным

М. Багдановічам «Помніку» старажытнарымска-

га паэта Гарацыя:

Лепшы медзі сабе памятнік справіў я,

Болей ўсіх пірамід царскіх падняўся ён,

Не зруйнуе яго сівер, ні едкі дождж,

Ні гадоў чарада, вечнага часу рух.

Не саўсім я памру, лепшая часць мяне

Не зазнае хаўтур; слава мая ўвесь час

Між патомкаў расці будзе, пакуль усхадзіць

Зможа з дзевай удвух на Капітоллі жрэц.

Былϒнны верш — адна з форм фальклор-

нага акцэнтнага верша (гл.: народнае вершаван-

не), які выкарыстоўваўся ў даўніх былінах. У гэ-

тым вершы адсутнічае рыфма, моцных (або

апорных) націскаў у вершаваных радках — час-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

213

цей тры, часам — два. Аднолькавая (або прыб-

лізна аднолькавая) колькасць моцных націскаў у

радках Б. В. дасягаецца пропускам пры рэчыта-

тыўным выкананні былін лагічных націскаў у

асобных словах, увядзеннем дадатковых ск-

ладоў, паўтору і г. д. Напрыклад:

Как во сто€льном во го€роде Ки€еве

И у со€лнышка кня€зя да у Влади€мира

Собраны были ру€сские могу€чии бога€тыри...

(«Добрыня в опале»)

У новай беларускай паэзіі Б. В. часам ужы-

ваецца ў мэтах стылізацыі. Так, двухакцэнтны

верш быліннага тыпу (з цэзурай) скарыстаў Я.

Купала ў прадмове да паэмы «Гарыслава»:

Гэй, паве€йце, // разгуля€йцеся,

Ветры во€льныя, // лёгкакры€лыя,

Над старо€нкаю, // над крывΡцкаю

ЗашумΡце, // неўгамо€нныя.

Б. В. з трыма (часам — двума) моцнымі на-

ціскамі ў радках напісаны «Страцім-лебедзь» М.

Багдановіча:

Не анёл у трубу€ уструбϒў —

З хмары Бо€г старому Но€ю гавары€ў:

«Поўна з кра€ем чаша гне€ву майго€

На людскϒя грахϒ ды бясчы€ннасці.

Вось надо€йдзе часϒна суро€вая,

Лінуць з не€ба залϒвы бязме€рныя

І абмы€юць ад бру€ду смуро€днага

Усю зямлю€ яны, белы-во€льны све€т».

Верш (лац. versus) — 1) тое, што і вершава-

ная мова; 2) невялікі па аб’ёму, завершаны па

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

214

думцы і форме лірычны або ліра-эпічны твор,

напісаны вершаванай мовай. У В. знаходзяць

адлюстраванне з’явы і падзеі рознага характару

(драматычныя, трагічныя, камічныя і г. д.), выяў-

ляюцца адносіны аўтара да гэтых падзей. За

шматвяковы перыяд існавання паэзія вы-

працавала цэлую сістэму вершаваных жанраў

(ода, эпіграма, сатыра, элегія і інш.). Багаты,

разнастайны В. і па форме. Ён карыстаецца роз-

нымі відамі рытму, гукавой арганізацыі (гл.: фо-

ніка, рыфма), архітэктонікі (гл.: строфіка), паэ-

тычнага сінтаксісу, тропаў, валодае своеасаблі-

вай інтанацыяй, кампазіцыйнымі сродкамі (гл.:

кампазіцыя). В. (творы і сам тэрмін) з’явіліся ў

беларускай літаратуры на самым пачатку XVI

ст. у творчасці Ф. Скарыны. Спачатку гэтым сло-

вам называлі двухрадкоўі, змацаваныя рыфмай,

пасля — любы твор, напісаны вершаванай мо-

вай. Вось адзін з самых даўніх беларускіх В., які

Л. Зізаній уключыў у сваю «Грамматіку словенс-

ку...» (Вільня, 1596):

Не просто книжку называйте тую грамматику,

але наставницу добру словенскому езыку.

Научает добре писати и добре читати,

досконалым и певным быти, а не в чом непастати.

Тую вы от спудей малым коштом собе набывайте,

а великого ся розуму и ростропности в ней научайте.

Часам слова верш ужываецца як сінонім

паэзіі. На самай жа справе не кожны В. з’яў-

ляецца паэтычным творам. Пісалі раней і часам

пішуць цяпер розныя вершаваныя рэкламы,

надпісы, скорагаворкі, лічылкі, што дапама-

гаюць запомніць нейкае правіла, формулу і г. д.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

215

(гл.: мнеманічныя вершы), якія не з’яўляюцца

паэзіяй.

Вершава€ная мо€ва (ад лац. versus —

верш) — рытмічна арганізаваная мова, інтана-

цыйна (а на пісьме — і графічна) падзеленая на

супастаўляльныя паралельныя рады (у суп-

рацьлегласць мове прозы). Рытмічнасць, якая

засноўваецца на гукавой упарадкаванасці, на-

дае В. М. эмацыянальнасць і экспрэсіўнасць.

Вельмі багатая В. М. на інтанацыйныя сродкі

выразнасці. Своеасаблівая вершавая інтанацыя

залежыць ад вершаванага рытму і паэтычнага

сінтаксісу, наяўнасці рытмічных націскаў, паўз,

паўтораў, адметнай фонікі. У В. М. інтанацыйна

падкрэсліваецца, вылучаецца кожнае слова.

Выяўленчае значэнне набываюць у ёй нават

асобныя знакі прыпынку, разбіўка вершарадоў

на радкі, графічная кампаноўка гэтых радкоў і

інш. В. М. у сучаснай літаратуры карыстаецца

пераважна паэзія. У Старажытнай Грэцыі і

Рыме, некаторых сярэдневяковых заходне-

еўрапейскіх краінах да В. М. звярталіся публі-

цыстыка, гуманітарныя і прыродазнаўчыя навукі.

В. М. пісаліся трактаты па медыцыне, юрыспру-

дэнцыі, філасофіі, астраноміі, эстэтыцы і іншых

навуках. Зараз навука не карыстаецца В. М. Ча-

сам яе выкарыстоўвае мастацкая проза (гл.:

метрызаваная проза, вершаванае апавяданне,

вершаваная аповесць, вершаваны раман). В. М.

пішуцца і некаторыя творы павучальнага ці рэк-

ламнага характару, разлічаныя на хутчэйшае

запамінанне.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

216

Вершава€нне, або вершасклада€нне, — -

сістэма арганізацыі вершаванай мовы, у аснове

якой — паўтарэнне пэўнага рытмастваральнага

кампанента (вышыні гука — у кітайскай паэзіі,

працягласці галоснага — у антычнай, націскных

або ненаціскных галосных — у беларускай і г. д.).

Мерай рытмічнай арганізацыі вершаванай мовы

звычайна з’яўляецца радок верша. У залежнасці

ад фанетычных асаблівасцей той ці іншай мовы

на пэўным гістарычным этапе развіцця літарату-

ры выпрацоўваюцца асобныя сістэмы В. У пісь-

мовай еўрапейскай паэзіі, пачынаючы з сярэд-

ніх вякоў, паралельна развіваюцца наступныя

сістэмы В.: сілабічная, сілаба-танічная і таніч-

ная. Самая даўняя, антычная (або метрычная)

сістэма В., якая ўзнікла ў старажытнагрэчаскай

паэзіі і пазней з’явілася асновай для выпрацоўкі

творчых прынцыпаў сілаба-тонікі, выкарыстоў-

валася толькі ў практыцы старажытнагрэчаскіх

паэтаў і паэтаў-лаціністаў, у тым ліку і белару-

саў (Ян з Вісліцы, М. Гусоўскі). Як асобную сіс-

тэму В. некаторыя даследчыкі разглядаюць і

свабодны верш (верлібр). У беларускім фалькло-

ры ўжывалася і зараз ужываецца народнае В.

Народны, а таксама антычны (метрычны) вер-

шы, што засноўваюцца на ўліку колькасці часу,

неабходнага для вымаўлення асобных складоў,

утвараюць т. зв. колькаснае, або

квантытатыўнае, В. (гл.). У сілабічнай, сілаба-

танічнай і танічнай сістэмах В. асноўную ролю

для ўзнікнення вершаванага рытму адыгры-

ваюць не колькасныя, а якасныя паказчыкі (на-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

217

цісковасць або ненацісковасць складоў, размя-

шчэнне націскных складоў у вершаваных рад-

ках). Таму ўсе гэтыя сістэмы адносяць да

якаснага, або квалітатыўнага, В. (гл.).

Ве€ршавы рытм — моўны рытм, які засноў-

ваецца на чаргаванні пэўных рытмастваральных

кампанентаў (гл.), галоўных і дапаможных.

Адзінкай рытму верша з’яўляецца вершаваны

радок, не толькі выдзелены графічна, але і пад-

крэслены міжрадковай паўзай, рыфмай або клаў-

зулай. Вершавы рытм — гэта «тэмперамент

радка» (М. Святлоў), яго своеасаблівы «пульс»

(С. Маршак). Рытм нельга атаясамліваць, як гэ-

та часам робяць, з метрам або памерам. Вер-

шаваныя радкі аднаго метра (харэічнага, дакты-

лічнага і г. д.) або аднаго памеру (чатырох-

стопнага ямба, трохстопнага дактыля і г. д.)

дзякуючы багаццю рытмастваральных кампа-

нентаў амаль ніколі не бываюць ідэнтычнымі па

рытмічнаму малюнку. Рытм у вершы выконвае

шмат функцый. Як слушна даводзіў М. Багдано-

віч, «галоўным фарміруючым пачаткам усялякага

верша, безумоўна, з’яўляецца рытм; застыўшы

ў сваім найбольш правільным, закончаным выг-

лядзе, ён ператвараецца ў метр. Усе астатнія

элементы верша адыгрываюць у адносінах да

таго і другога ролю другарадную, іншым разам

— чыста службовую, дапаможную і ва ўсякім

выпадку могуць быць зразуметыя

і ацэненыя толькі ў цеснай сувязі з імі абодву-

ма». Вершавы рытм дае жыццё вершу як цэлас-

най з’яве (г е н е т ы€ ч н а я функцыя). Ён ва-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

218

лодае э м о ц ы я с т в а р а€ л ь н ы м і здоль-

насцямі. Так, моўны рытм, як і рытм увогуле,

ужо сам па сабе здольны выклікаць тыя ці ін-

шыя эмоцыі, пачуцці. У. Маякоўскі гаварыў пра

бесславесны рытмічны гул, які прыходзіў да яго

на самым пачатку творчага натхнення, яшчэ да

таго, як гэты гул «пакрываўся» словамі. Калі ж у

сілавое поле моўнага рытму трапляюць словы,

за якімі стаяць асобныя паняцці (думкі), — эмо-

цыястваральная здольнасць рытму яшчэ больш

узрастае. Гэтак і музычны рытм, «накладваючы-

ся» на мелодыку і гукавы тэмбр, у дзесяткі ра-

зоў узмацняе эмацыянальнае ўздзеянне музыч-

нага твора, хаця па сутнасці ён можа выступаць

без таго і другога, так сказаць, у чыстым выгля-

дзе (нашы ўдарныя інструменты, іспанскія кас-

таньеты, афрыкан-

скія там-тамы). Адна з самых галоўных функцый

вершавага рытму — с э н с а в ы я ў -

л е€ н ч а я. Тэарэтыкі і практыкі верша даўно

заўважылі, што адны метры (напрыклад, харэіч-

ныя) дапамагаюць лепшаму выяўленню радас-

нага, вясёлага настрою, у той час як іншыя

(напрыклад, дактылічныя) — настрою роздуму,

развагі, суму. Трэба падкрэсліць, аднак, што га-

ворка тут ідзе не пра жорсткае правіла, а толькі

пра тэндэнцыю, бо некаторыя надзвычай «ёміс-

тыя» памеры, у прыватнасці чатырохстопны

ямб, з аднолькавым поспехам могуць перада-

ваць розныя эмоцыі і думкі (прыгадаем «Ев-

гения Онегина» А. Пушкіна, «Новую зямлю» і

«Рыбакову хату» Я. Коласа, напісаныя гэтым

памерам). Разам з тым не выпадковасць, што

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

219

вольны верш найчасцей ужываецца ў байках,

драматычных творах (калі яны напісаны вер-

шам), пяцістопны ямб — у санетах, свабодны

верш (верлібр) — у творах, што вызначаюцца

філасофскай развагай, роздумам і г. д. А. Твар-

доўскі раіў маладым паэтам развіваць «слых на

верш», дасягаць адпаведнасці сэнсу і рытму:

«Ніякі новы змест (матэрыял) — не праб’ецца

да жыцця праз чужы, народжаны для іншага

зместу рытм». Вершавы рытм мае м н е м а- н

ϒ ч н а е значэнне, г. зн. дапамагае лепшаму

запамінанню вершаванага твора. На гэтай улас-

цівасці рытму заснаваны мнеманічныя вершы.

Дзякуючы мнеманічнай моцы да нас дайшлі

многія шэдэўры старажытнай літаратуры («Ма-

хабхарата», «Іліяда», «Адысея» і інш.), бела-

рускія ананімныя творы XVIII—ХІХ стст. (паэмы,

вершы, гутаркі).

Во€льны верш — від звычайна рыфмава-

нага сілаба-танічнага верша, у якім у адвольнай

паслядоўнасці спалучаюцца радкі з рознай

колькасцю стопаў. В. В. не прытрымліваецца ст-

рафічнай будовы, амаль не звяртаецца да сін-

таксічных пераносаў: фраза ўкладваецца ў вер-

шаваны радок, «расцягваючы» або «звужаючы»

яго. Інтанацыя В. В., блізкая да звычайнай гу-

таркі, добра перадае развагу, дыялог. У рускай

паэзіі XVIII—XIX стст. В. В. выкарыстоўваўся ў

эпіграмах, эпітафіях, вершаваных надпісах. Ім

напісаны паэма I. Багдановіча «Душенька», ка-

медыя А. Грыбаедава «Горе от ума», драма М.

Лермантава «Маскарад». Ёсць спробы ўжыван-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

220

ня яго і ў лірыцы: «Воспоминания в Цар-

ском Селе» А. Пушкіна, «Наяда» А. Кальцова. Аднак

найбольш арганічна В. В. прыжыўся ў байках,

жанравая своеасаблівасць якіх патрабуе нявы-

мушанай гутаркі, інтанацыі чалавечага голасу.

Байкі звычайна пішуцца ямбам, таму В. В. ча-

сам называюць б а€ й к а в ы м в е€ р ш а м

або в о€ л ь н ы м я€ м б а м. Колькасць сто-

паў у В. В. вагаецца ад адной да шасці:

Таму ўжо будзе, мусіць, з год, (4)

Вучэбную стральбу праходзіла пяхота. (6)

Дык вось страляў аднойчы ўзвод (4)

Ці, можа, нават рота. (3)

А тут раптоўна Шэф аднекуль — шасць: (5)

Цікава паглядзець, а як страляе часць? (6)

(К. Крапіва. «Махальнік

Іваноў»)

Да В. В. у беларускай паэзіі звярталіся ўсе

байкапісцы: К. Крапіва, У. Корбан, Э. Валасевіч,

М. Скрыпка, В. Маеўскі і інш. Лірыцы вядомы ў

р э г у л я в а€ н ы В. В., які карыстаецца ўсімі

відамі стопаў і ў чаргаванні разнастопных рад-

коў захоўвае пэўную заканамернасць:

Даўно калісьці, вясновым ранкам, (4)

З далінаў Нёмна (2)

Крыжацкі комтур да прускіх замкаў (4)

Гнаў шмат палонных. (2)

(М. Танк. «Іван-ды-Мар’я»)

Гекза€метр (грэч. hexа€metros — шасцімер-

нік, ад hex — шэсць і metron — мера) — верша-

ваны памер антычнай (метрычнай) сістэмы вер-