Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

221

шавання, шасцістопны дактыль з усечанай на

адзін склад шостай стапой. Ва ўсіх стопах, акра-

мя пятай, дактылі маглі замяняцца спандэямі.

Цэзура стаяла пасля другога склада трэцяй ста-

пы (у г р э€ ч а с к і м Г.) або пасля першага ск-

лада трэцяй стапы (у л а ц ϒ н с к і м Г.). Мет-

рычная схема гекзаметра (грэчаскага) мае нас-

тупны выгляд: |——|——|—// —|——|——|—. Г. на-

пісаны ўсе асноўныя творы антычнай літарату-

ры: «Іліяда» і «Адысея» Гамера, паэмы і вер-

шы Вергілія, Авідзія, Гарацыя, Феакрыта і іншых

паэтаў. Ён выкарыстоўваўся ў розных жанрах

(эпічных паэмах, гімнах, пасланнях), нярэдка спа-

лучаўся з пентаметрам (гл.), утвараючы

элегічны двуверш (гл.). Гэтым памерам шырока

карысталіся сярэдневяковыя беларускія паэты-

лаціністы. Назва і знешняя структура Г. з антычна-

га вершавання перайшлі ў сілаба-танічнае. Ад-

на з першых спроб перанесці старажытны па-

мер на славянскую глебу — «ироический» верш

М. Сматрыцкага, складзены ім з дактыляў і

спандэяў («Грамматика словенска», 1618). У бе-

ларускай паэзіі імітацыя гэтага памера не атры-

мала колькі-небудзь прыкметнага пашырэння

аж да М. Багдановіча. Толькі пасля яго танізава-

ным Г. сталі спарадычна карыстацца як у перак-

ладах антычнай паэзіі, так і ў арыгінальнай

творчасці (пераважна ў стылізацыях антычных

тэм або ў творах, тэматычна звязаных з Грэ-

цыяй і Рымам). Напрыклад:

Сябра, зірні — вось палёў хараство праміне і загіне,

Але вясёлай вясной красаванне іх поўна і светла.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

222

Можа, таму й ты жадаеш быць толькі малюсенькай кветкай,

Польнай сцяблінкай малой, каб пражыць беспасрэдна і проста.

(У. Жылка. «Гекзаметры»)

Рым і Элада заснулі ў палёце гадоў і стагоддзяў.

Мохам спавіты Акропаль, руінаю стаў Капітолі.

Мірна гандлююць алівай патомкі Гамераў і Брутаў.

Мора нязмерную гладзь прасвярлілі наўсцяж

браняносцы.

(А. Дудар. «Дзень гневу»)

Да€ктыль (ад грэч. dа€ktylos — палец; мера

даўжыні) — 1) адзін з метраў антычнай і сілаба-

танічнай сістэм вершавання, заснаваны на

чаргаванні ў вершаваных радках дактылічных

стопаў; схема гэтага метра наступная: |——|——

|——...; 2) від трохскладовай стапы, у якой адзін

доўгі і два кароткія склады (антычнае вершаван-

не) або адзін націскны і два ненаціскныя склады

(сілаба-танічнае вершаванне): |——. У беларус-

кую паэзію Д. імкнуўся ўвесці Л. Зізаній. Апіс-

ваючы ў «Грамматіке словен-

ской» гекзаметр, ён пісаў, што гэты шасці-

стопны верш «приемлет в первом и втором, и

третьем, и четвертом, и пятом пределе или дак-

тыля, или спондея; в шестом же — или спон-

дея, или трохея». Дактылічны метр і дактыліч-

ныя стопы шырока ўжываюцца ў сучаснай бела-

рускай паэзіі.

Трохстопны дактыль:

Колькі па свеце схадзілі,

Ператапталі бяды,

Толькі дыханне Радзімы

Кліча здалёку заўжды.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

223

(Я. Янішчыц)

Шасцістопны дактыль:

У жоўта-зялёным святле гэтай цьмянай, маркотнае ночы

З рамак няхітрых удумна глядзяць са сцяны

Вочы дзядзькоў-хутаранцаў, разумныя, стойкія вочы

Тых, што стаялі за волю, за праўду сваёй стараны.

(В. Міхасёнак. «Хутары»)

Двухскладо€выя паме€ры — памеры

вершаваныя, у аснове якіх — стопы ямба ці

харэя. Дзякуючы пірыхіям і спандэям (радзей)

валодаюць вялікімі магчымасцямі рытмічнага

вар’іравання, намнога большымі, чым

трохскладовыя памеры (гл.). Асаблівасць іх —

абавязковая наяўнасць метрычнага націску ў

апошняй стапе вершарада. Колькасць стопаў

вагаецца ад двух да дзесяці, найбольш часта

ўжываюцца трох- («Жняя» Я. Купалы, «На

Нарачы» Ю. Голуба), чатырох- («Бог не роўна

дзеле» Ф. Багушэвіча, «Лукішскія вершы» В.

Таўлая) і пяцістопныя («Заместа слоў» Р.

Баравіковай, «Верасы»

І. Скурко) памеры. У шматстопных прысутнічае

цэзура. Вось прыклады Д. П. — адпаведна Я2, а

таксама цэзураваныя Х6 і Х8:

О майскі вечар!

Святло і цені...…

Мае сустрэчы

І летуценні…...

Пра сны чыесьці

Шапоча вецце…...

І вось, нарэшце,

Ідзе, смяецца…...

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

224

(Я. Міклашэўскі.

«…...О майскі вечар!»)

Пахне дзёгцем, потам, рыжаю аўчынай,

Цішыня у хаце згорбленай, старой,

Ды гарыць памалу ноч даўгой лучынай,

Сцелючы сасновым дымам і смалой…

(М. Танк. «Песня кулікоў»)

Вы — пачатак прыгажосці, вы — жыцця першапрычына,

Бачу будучыню вашу я ў служэнні хараству.

Я цалую вашы рукі, беларускія жанчыны!

Я схіляю перад вамі ў знак пашаны галаву!

(А. Звонак. «Беларускія жанчыны»)

Да Д. П. адносяцца і д в у х с к л а д о€ в і- к

і з п е р а м е€ н н а й а н а к р у€ з а й (Па2),

у якіх нерэгулярная анакруза абумоўлівае

спарадычнае з’яўленне ў вершы то ямбічных, то

харэічных радкоў. Б. Тамашэўскі, праўда, сцвяр-

джаў, што «ніводзін рускі паэт не пісаў вершаў,

у якіх ямбы і харэі знаходзіліся ў адвольным

спалучэнні». Але М. Гаспараў знайшоў такія

вершы ў Б. Пастэрнака, У. Лугаўскога, С. Міхал-

кова і А. Барто. Сустракаюцца яны і ў беларус-

кай вершатворчасці. Імі,

у прыватнасці, напісаны дзве раннія байкі Я.

Коласа «Дуб і кветкі» і «Мужык і клёпкі». Вось

урывак з апошняй байкі:

Узяў сякеру, клін дубовы,

Прынёс абруч ён, праўда, новы —

На абруч — абруч ён садзіць,

Каб потым дно дастаць смялей.

Абруч загоніць — дна не выне,

Дно дастане — абруч скіне,

Ну, як мыш, ўспацеў Андрэй.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

225

До€льнік — від танічнага верша, своеасаб-

лівая пераходная форма ад сілаба-танічнай да

танічнай сістэмы вершавання. У Д. звычайна

ўрэгулявана колькасць моцных месцаў (ϒктаў) у

радках, аднак міжіктавыя інтэрвалы не адноль-

кавыя, як правіла, займаюць адзін-два скла-

ды. Часам могуць быць пропускі апорных (моц-

ных) націскаў. У выніку ў Д. выяўляецца чарга-

ванне не аднолькавых стопаў, як у сілаба-таніч-

ным вершы, а няроўнаскладовых рытмічных до-

ляў (адсюль і назва верша). Гэта павышае рыт-

мастваральную моц апорных націскаў, а такса-

ма значэнне слоў, на якіх стаяць такія націскі, і

словазлучэнняў, аб’яднаных вакол гэтых слоў. У

той жа час у Д. так ці інакш адчуваецца метрыч-

ная аснова трохскладовых (радзей — двухскла-

довых) памераў, што не ўласціва, напрыклад,

чыста танічнаму, або акцэнтнаму, вершу. Калі

колькасць т. зв. адступленняў ад памеру не

асабліва значная, Д. на-

бліжаецца да сілаба-танічнага верша. І наадва-

рот, калі колькасць адступленняў павялічваец-

ца, ён далей адходзіць ад сілаба-тонікі, наблі-

жаецца да танічнага верша. Для адрознення Д. і

сілаба-танічнага верша з т. зв. с ц я ж э€ н -

н я м і асобных стопаў (выпадзенне аднаго ці

двух ненаціскных складоў) неабходна карыстац-

ца наступным правілам: калі ў вершы з выраз-

най метрычнай канвой звыш чвэрці «сцягну-

тых» стопаў — гэта Д., калі чвэрць

і менш — сілаба-танічны верш. У наступных ст-

рофах з верша А. Сербантовіча «...Мне з было-

га свайго не смешна» сцяжэнні складаюць звыш

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

226

32%, дазваляючы верш лічыць дольнікам:

Мне з былога свайго не смешна —

Нават крыўдна. Як ні кажы —

На ўсё я рашаўся паспешна.

Я паспешна на свеце жыў.

Я паспешна запісваў вершы,

Я паспешным у дружбе быў.

Я заўсёды паспешна верыў

І паспешна дзяўчат любіў.

Вось прыклад трохіктавага Д.:

Углыб урасце карэнне —

Выбухам не ўзарвеш.

І скажацца ўсё дарэшты,

Што думаеш, што нясеш ты,

Так лёгка, нібы дыхнеш.

Гэтак яно прыходзіць,

Права тваё на верш.

(М. Лужанін. «Права на верш»)

Да Д. у беларускай паэзіі звярталіся Я. Лу-

чына, Цётка, М. Багдановіч, М. Чарот, А. Куля-

шоў і іншыя паэты. Д. напісана паэма В. Таўлая

«Таварыш». Асаблівае распаўсюджанне гэты від

верша атрымаў у сучаснай паэзіі ў творчасці М.

Танка, П. Панчанкі, У. Караткевіча, Р. Барадуліна,

Г. Бураўкіна, А. Вярцінскага, А. Наўроцкага і ін-

шых аўтараў.

Дыярэ€за (ад грэч. diairе€sis — раздзеле-

насць) — у антычным вершаванні замена ў стапе

доўгага склада двума кароткімі. У сілаба-таніч-

най сістэме вершавання гэты тэрмін ужываецца

для азначэння такой рытмічнай з’явы, калі дзе-

ля захавання вершаванага памеру некалькі па-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

227

рушаецца граматычная форма слова, напрык-

лад, з’яўляецца лішні складовы галосны (за-

мест зайграў — заіграў, пройгрыш — проіг-

рыш), пачатковае у пасля галоснага не скарачаец-

ца і інш. (параўн.: сінярэза). Напрыклад:

Каб не казалі пагане паміжы сабой:

Дзе ж гэта іхні той Бог ці ён глух?

Помста твая хай раздасца над хэўрай сляпой,

Помста пралітай крыві тваіх слуг.

(Я. Купала. «На біблейскія матывы»)

Арыгінальнае спалучэнне Д. з сінярэзай (па-

чатковае ў) сустракаецца ў жартоўным вершы Р.

Барадуліна «На імянінах у Белавежы»:

Збор няпоўны Бахуса

Ў звонкім пераплёце.

Коракі бабахаюць,

Стынуць у палёце.

Часам нескладовая група зычных вымаў-

ляецца, як асобны склад:

А ў самай нетры дзікай

Звініць ляшчэўнік гібкі,

Там камары-музыкі

Наладжваюць скрыпкі.

(М. Танк. «…...Амаль

на краі свету»)

Нясмелы быў з начальствам,

Зусім не прабіўны.

Над кнігамі начамі

Праседжваў, дурны.

(П. Панчанка. «Няўдачнік»)

Д. таксама называюць с л о в а п а д з е€ л,

які ў вершаваным радку супадае са с т о п а- п

а д з е€ л а м:

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

228

Пэўна,/ вас не/ ўражу:

Дзед мой/ — проста/ дзед...

(В. Зуёнак. «Ехаў дзед дадому»)

Зме€на ме€ры паўто€ру — рытмічная з’ява,

калі дзеля ўразнастайвання рытмічнага малюнка

вершаванага твора раўнамерна ці спарадычна

мяняюцца колькасныя ці якасныя параметры

нейкіх асноўных або дапаможных рытмаствараль-

ных кампанентаў (гл.). Так, часта ў аднатыпных

строфах сілаба-танічнага верша колькасць

стопаў раўнамерна мяняецца ў цотных і няцот-

ных радках (р а ў н а м е€ р н а я З. М. П.):

Я4Я2Я4Я2 або Ам4Ам3Ам4Ам3 і г. д. У воль-

ным вершы (гл.) колькасць стопаў у розных

радках розная (с п а р а д ы€ ч н а я З. М. П.).

З. М. П. — адна з асноўных уласцівасцей сва-

боднага верша (гл.).

Ізаме€трыя (грэч. isometria — раўнамернасць) —

суразмернасць вершавых радкоў, што дазваляе

прадказаць іх будучы характар. У розных сістэ-

мах вершавання І. выяўляеца па-рознаму: у мет-

рычнай — як і з а х р а н ϒ з м (раўнача€са-

васць), у сілабічнай — як і з а с і л а б Ρ з м

(роўнаскладовасць), у танічнай — як і з а т а- н

Ρ з м (роўнанацісковасць), у сілаба-танічнай —

як р а ў н а с т о€ п н а с ц ь.

Ікт (ад лац. ictus — націск) — моцнае месца

ў вершы, на якое звычайна па€дае рытмічны

націск. Паміж І. у сілаба-танічным вершы зна-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

229

ходзяцца м і ж і к т а в ы я і н т э р в а л ы, якія

займаюць адзін або два склады. Чаргаванне

тых і другіх утварае метр (гл.) верша. У трох-

складовых памерах І., за рэдкім выключэннем,

супадаюць з націскнымі складамі, у двухскладо-

вых — часта не супадаюць (гл.: пірыхій,

спандэй).

Канста€нта (ад лац. constans — трывалы,

пастаянны) — асноўны рытмастваральны кам-

панент, які вызначае рытмічную прыроду верша

той ці іншай сістэмы вершавання. Так,

у сілабічнай сістэме К. з’яўляецца аднолькавая

колькасць складоў у вершаваных радках, у сіла-

ба-танічнай — раўнамернасць чаргавання моцных

і слабых месцаў (гл.), у танічнай — раўнамер-

насць чаргавання аднолькавай колькасці моц-

ных (апорных) націскаў і г. д. К. часам назы-

ваюць таксама апошні метрычны націск у рад-

ках сілаба-танічнага верша. Такі націск пастаян-

ны, маецца літаральна ва ўсіх радках верша, у

той час як метрычныя націскі, што размешчаны

ўлева ад яго, часта адсутнічаюць (гл.: пірыхій).

Рускі вершазнавец А. Квяткоўскі прапанаваў

тэрмін к а н с т а€ н т н ы р ы т м, абазначыў-

шы ім такі рытм метрычнага верша, які ўтва-

раецца ў выніку пастаяннага супадзення мет-

рычных акцэнтаў з націскнымі складамі асобных

слоў.

Каламы€йкавы верш — адна з разнавід-

насцей акцэнтна-складовага верша (гл.), чатыр-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

230

наццаціскладовы трохакцэнтны верш. Прычым

кожны радок у ім разбіваецца пастаяннымі паў-

замі на тры групы, колькасць складоў у якіх

паўтараецца ва ўсіх радках: 4+4+6. Радкі звяза-

ны сумежнай рыфмоўкай. Сустракаецца К. В. ва

ўкраінскіх народных каламыйках (адсюль і

назва), асобных беларускіх народных песнях. З

фальклору ўвайшоў і ў пісьмовую паэзію (Т.

Шаўчэнка, С. Руданскі, Я. Купала, М. Багдановіч

і інш.). Прыклад К. В. з беларускай народнай

песні:

Пажану€ я/ сівы валы€// на раннюю ро€су.

Чэша хло€пец/ жоўты ку€дры,// а дзяўчына ко€су.

У пісьмовай паэзіі, як правіла, кожны верша-

рад К. В. запісваецца ў два радкі — цэзура ста-

новіцца міжрадковай паўзай:

Ночка цёмная глядзела

Ды цямнейша стала,

Адна зорка мігацела —

І тая прапала.

(Я. Купала. «Бандароўна»)

Катале€ктыка (ад грэч. catal

∋

g∩ — перас-

таю, заканчваю) — тэрмін традыцыйнай стопнай

метрыкі, які абазначае супадзенне або несупа-

дзенне заканчэння вершаванага радка са ста-

пой. Калі апошняя стапа па колькасці складоў

роўная астатнім стопам радка — гэта а к а т а -

л е к т ы€ ч н ы в е р ш, або а к а т а л е€ к -

т ы к а: