Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

241

аснове сувымернасці была колькасць часу,

неабходная для вымаўлення першаснай рыт-

мічнай адзінкі — склада. У выніку слова нас-

толькі падначальвалася напеву, што часта па-

збаўлялася граматычнага націску, дапускала пе-

растаноўку яго з аднаго склада на другі, у вер-

шаваных радках з’яўляліся лішнія словы-«за€-

тычкі», асобныя склады «расцягваліся», другія,

наадварот, «сцягваліся» (так, замест у і і з’яўля-

ліся ў і й) і г. д. Пазней, калі вершаваны тэкст

пачаў паступова адасабляцца ад мелодыі,

арганізуючым рытмічным пачаткам народнага

верша выступіў моцны (або апорны) націск, які,

нібы магнітам, прыцягнуў да сябе націскі некато-

рых суседніх слоў, і не толькі службовых, але і

самастойных. Чаргаванне пэўнай колькасці такіх

націскаў у вершаваных радках стварыла рытм

танічнага ў сваёй аснове (ад грэч. tо€nos — на-

ціск) народнага верша. Існуюць два тыпы народ-

нага верша: н а п е€ ў н ы і р э- ч ы т а т ы€ ў н

ы, або г у т а р к о€ в ы. Рэчытатыўны верш

пазнейшы. У ім, у адрозненне

ад напеўнага, некалькі меншая сувязь з музыкай

(напевам). Самыя распаўсюджаныя яго формы

— былінны верш і раёшнік. Напеўны верш так-

сама не аднастайны. Як падкрэсліваў вядомы

даследчык беларускага фальклору I. Насовіч у

прадмове да зборніка «Белорусские песни»

(1874), «ва ўсіх беларускіх песнях, і асабліва

старажытных, пануе танічнае вершаванне, у

якім націск галоўнага па сэнсу слова падпарад-

коўвае сабе ўсе астатнія склады і націскі».

Фалькларыст вылучаў тры віды народнага на-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

242

пеўнага верша — «у адзін тэмп»:

Камарочкі мае,

Не кусайце мяне,

А кусайце паноў,

Што не пускаюць дамоў;

«у два тэмпы»:

Адчыні, мамачка, / новы двор,

Вязем нявестку,/ як явор.

Адчыні, мамачка, / ваконца,

Вязем нявестку, / як сонца;

«у тры тэмпы»:

Ці я ў мамкі, / ці я ў мамкі / не дачушка была,

Ці я ў мамкі, / ці я ў мамкі / не прыгожая была?

Мяне ўзялі, / замуж далі, / свет навекі завязалі —

Така доля мая, / горка доля / мая.

Песенны рытм у «тры тэмпы» найбольш рас-

паўсюджаны ў старажытных песнях. Магчыма,

ён паўплываў на рытміку былін, для якіх у пе-

раважнай большасці таксама характэрныя тры

моцныя націскі («тры тэмпы»)

у вершаваных радках. Н. В. паступова відазмя-

нялася пад уплывам літаратурнага верша, які ў

беларусаў узнік на самым пачатку XVI ст. Гэта

быў антычны (метрычны) верш у паэзіі на ла-

цінскай мове і сілабічны верш — у паэзіі на ста-

рабеларускай мове. Літаратурны верш з яго роў-

наскладовасцю радкоў, раўнамернасцю чарга-

вання моцных (доўгіх) і слабых (кароткіх) скла-

доў адчувальна ўплываў на чыста танічныя

прынцыпы народнага верша. Ужо з XVI ст.

у вершы народных песень узнікаюць сілаба-та-

нічныя формы, якія паядноўваюць ранейшыя

прыметы тонікі (аднолькавая колькасць рытміч-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

243

ных акцэнтаў у радках) з новымі прыметамі сі-

лабізму (аднолькавая колькасць складоў). У

песнях з’яўляюцца рыфмы, а таксама строфы.

У сваю чаргу маладыя сілаба-танічныя формы

народнага верша пачалі аказваць уплыў на літа-

ратурны сілабічны верш, паскараць фарміра-

ванне сілаба-танічнай сістэмы, якая ў беларус-

кай кніжнай паэзіі нараджаецца ў канцы XVIII ст.

Што да чыста танічных форм Н. В., то пазней

яны знайшлі развіццё ў літаратурнай танічнай

сістэме вершавання.

На€ціск рытмϒчны, або акцэ€нт (лац.

accentus) рытмϒчны, — націск, які ў сілаба-та-

нічным вершы прыпадае на моцныя месцы

двухскладовых і трохскладовых метраў: у ямбах

— на цотныя, у харэях — на няцотныя, у дакты-

лях — на 1-ы, 4-ы, 7-ы і г. д., у амфібрахіях — -

на 2-і, 5-ы, 8-ы і г. д., у анапестах — на 3-і, 6-ы,

9-ы і г. д. Н. Р. звычайна супадае са слоўным

(граматычным) націскам, які выдзяляе ў слове

пэўны склад:

Шэкспϒр! Сумле€нне ча€су, му€драсць ве€ку! —

Пакло€н табе€, жыво€му чалаве€ку.

(Ю. Гаўрук. «Шэкспір»)

Часам, аднак, у метрычным вершы Н. Р. ра-

зыходзіцца са слоўным, выклікаючы з б о й р

ы€ т м у, або пераакцэктуацыю (гл.):

Быў сцверджан мукай пастулат быцця:

матэрыя

вакол віруе

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

244

вечна;

як у яе, гэта€к няма ў жыцця

пачатку і канца ў бязмежжы Млечным.

(А. Русецкі. «Маналог зямлі»)

У танічным вершы Н. Р. — гэта м о€ ц н ы,

або а п о€ р н ы, н а€ ц і с к, які падпарадкоў-

вае сабе націскі суседніх службовых і нават са-

мастойных слоў. Напрыклад:

А чало€м, чалом, мае го€сцейкі,

Сабіра€йцеся на бясе€дачку,

На бясе€дачку ў хату но€вую,

У хату но€вую — сасно€вую.

(М. Багдановіч. «Бяседная»)

У гэтым двухакцэнтным вершы ў кожным

радку два моцныя, або апорныя, націскі, якія

дзякуючы п р а к л ϒ т ы к а м (пераход націску

з папярэдняга слова на наступнае: мае го€сцей-

кі) і э н к л ϒ т ы ц ы (з’ява, супрацьлеглая

праклітыцы: а чало€м, чалом) далучаюць да ся-

бе адно ці два суседнія словы, ствараючы рыт-

мічную групу. У дольніках і тактавіках Н. Р. ча-

сам называюць Ρктамі (гл.).

Паме€р вершава€ны — паняцце, якое ўжы-

ваецца найчасцей для вызначэння рытмічнай

канвы метрычнага верша і паказвае колькасць і

характар стопаў у вершаваных радках (трох-

стопны амфібрахій, пяцістопны ямб і г. д.).

Асобныя памеры ў антычнай і сілаба-танічнай

сістэмах вершавання маюць свае назвы — гек-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

245

заметр, пентаметр, асклепіядаў верш і інш. У

сілабічнай сістэме вершавання памер вызна-

чаецца колькасцю складоў у вершаваных рад-

ках (дзесяціскладовік, трынаццаціскладовік і г.

д.). У апошні час тэрмін «памер верша» прымя-

няецца і для характарыстыкі асноўных рытміч-

ных асаблівасцей дысметрычнага верша — ак-

цэнтна-складовага, дольніка, тактавіка, акцэнт-

нага, або чыста танічнага (двухакцэнтны пяціск-

ладовік, чатырохіктны дольнік, трохіктны такта-

вік, трохакцэнтны верш і г. д.). Некаторыя дас-

ледчыкі лічаць, што «памеры ёсць і ў свабод-

ным вершы, толькі мы іх не ведаем» (М. Гаспа-

раў). Колькасць і характар памераў, якімі карыс-

таецца паэт, дае пэўнае ўяўленне пра рытміч-

нае багацце яго творчасці. Па падліках I. Раль-

ко, М. Багдановіч карыстаўся 101 памерам, з

якіх ямбічных — 26, харэічных — 22, анапестыч-

ных — 13, дактылічных — 10

і амфібрахічных — 7. На сілаба-танічную сістэ-

му вершавання ў творчасці аўтара «Вянка» пры-

падае 78 памераў, а на ўсе астатнія формы вер-

ша — 23 памеры. Такая шматлікасць П. В. у вя-

лікай ступені прадвызначыла рытмічную разнас-

тайнасць яго паэзіі (гл.: рытм), паколькі П. В. і

канкрэтны рытм верша цесна ўзаема-

звязаны. Абумоўлены паэтычным зместам рытм

увасабляецца ў П. В. У сваю чаргу П. В., як

адзін з дзейсных рытмастваральных кампанен-

таў метрычнага верша, актыўна ўплывае на

рытм, а тым самым і на змест паэтычнага твора.

Маючы ўсё гэта на ўвазе, А. Твардоўскі падкрэс-

ліваў: «Я б нават так сказаў, што дакладна адга-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

246

даць, якім памерам пра што пісаць, — гэта ўсё

роўна, што напісаць рэч напалову». П. В.

дзеляцца на р а ў н а с т о€ п н ы я (увесь верш

складаецца з радкоў аднаго стопнага складу,

напрыклад, «Новая зямля» Я. Коласа — Я4) і н я р о

ў н а с т о€ п н ы я, з якіх, у сваю чаргу,

вылучаюцца р а з н а с т о€ п -

н ы я ў р э г у л я в а н ы я (Ан4Ан3Ан4Ан3 —

«Курган» Я. Купалы, Я4Я3Я4Я3 — «Лукішскія

вершы» В. Таўлая) і в о€ л ь н ы я (гл.: вольны

верш). Раўнастопныя, разнастопныя ўрэгуляваныя і

вольныя П. В. складаюць с і с т э€ м у п а м е€ р а

ў (не блытаць з сістэмамі вершавання). П. В. трэба

адрозніваць ад яго ц э з у- р а в а€ н а й р а з н а в

Ρ д н а с ц і. Так,

у паэзіі, апрача, напрыклад, Х5, можа сустрэцца

пяцістопны харэй цэзураваны (Х5Ц), пяцістопны

харэй з цэзураваным нарашчэннем на

адзін склад (Х5Цн1) і пяцістопны харэй з цэзу-

раваным усячэннем на адзін склад (Х5Цу1; гл.:

цэзура). Веданне П. В., уменне іх дакладна вызначыць

у вершы — найпершае патрабаванне да

вершазнаўца. Як слушна падкрэсліў М. Гаспараў,

«ніякі аналіз паэтычнага твора немагчымы, калі

даследчык нават не ў стане сказаць, якім памерам

ён напісаны, а гэта значыць,

у шэрагу якіх іншых твораў той самай вершавай

формы ён стаіць і якога кшталту змест асацыіруецца

з гэтай формай у свядомасці чытача».

Паўрадко€ўе — частка вершарада,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

247

аддзеленая цэзурай (гл.). Звычайна П. роўныя

па колькасці стопаў (3+3) ці нязначна

адрозніваюцца (2+3 або 3+2). Часам П.

запісваюцца асобнымі радкамі:

Адхінае вечар

тонкія мярэжы,

На акне альвасы

дагарэлі ў сне.

А ў душы квяцістасць

і такая свежасць,

І з вачэй усмешкі

сыплюцца на снег.

(П. Трус. «Дзесяты

падмурак»)

Па€ўза (лац. pausa, ад грэч. pauo — спыняю,

стрымліваю) — адзін з элементаў інтанацыі,

большы ці меншы па працягласці прыпынак го-

ласу ў час чытання вершаванага твора. П.—

надзвычай важны сродак паэтычнай выразнасці,

дзейсны рытмастваральны кампанент. У вершы

бываюць с э€ н с а в ы я, або л а г ϒ ч-

н ы я, і р ы т м ϒ ч н ы я П. Сэнсавая П. — гэта

словападзел, які разбівае вершаваную мову на

лагічна звязаныя часткі (с і н т а€ г м ы), вызна-

чае характар яе інтанацыі — пытальны, апавя-

дальны ці клічны. Да рытмічных П. адносяцца

перш за ўсё цэзура (гл.) і м і ж р а д- к о€ в а я

П., якія дапамагаюць стварэнню вершаванага

рытму, уплываюць на яго характар. Але ў яшчэ

большай ступені на рытмічны малюнак верша-

ванага радка і ўсяго верша

ўздзейнічаюць так званыя п с і х а л а г ϒ ч -

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

248

н ы я П., якія ўзнікаюць у месцах сцяжэння

асобных стопаў — як своеасаблівая ча€савая

кампенсацыя за адсутнасць у той ці іншай стапе

ненаціскнога склада. Такія П. (іх называюць л

е€ й м а м і) асабліва характэрны для дольнікаў

і тактавікоў. Сэнсавыя П. у канцы вершаваных

радкоў звычайна супадаюць з міжрадковымі.

Але падчас такога супадзення няма, у выніку ўз-

нікае т. зв. перанос (гл.), які надзвычай узмац-

няе эмацыянальнасць паэтычнай мовы, набы-

ваючы пры гэтым сэнсавыяўленчае значэнне.

Вось, напрыклад, як выглядае сукупнасць роз-

ных П. у вершы (рытмічныя П. пазначаны дзвюма

рыскамі, сэнсавыя — адной):

У жыце каласістым/ сцежка/ гіне,//

На ёй хусцінка/ васільком/ мільгне,//

А за дзяўчынай хтось,/ як за багіняй,//

Ідзе/ і каласы к сабе/ хіне...

(А. Лойка)

Пента€метр (грэч. pentа€metros — пяцімер-

нік, ад pente — пяць і metron — мера) — верша-

ваны памер антычнай (метрычнай) сістэмы вер-

шавання, які ўяўляе сабой два дактылічныя паў-

радкоўі, аддзеленыя адно ад другога цэзурай.

Кожнае паўрадкоўе змяшчае два дактылі і адзін

доўгі склад. Паколькі час вымаўлення двух доў-

гіх складоў займае чатыры моры, г. зн. столькі,

колькі і асобная стапа дактыля, то ў П. было па

сутнасці пяць дактыляў (адсюль і назва). Метрыч-

ная схема П. наступная: |——|——|//|——|——|. У

першай палове радка, напісанага П., дапускала-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

249

ся замена дактыляў спандэямі. П. ужываўся толь-

кі ў чаргаванні з гекзаметрам, утвараючы элегіч-

ны двуверш. Назву і структуру гэтага памеру

пазней пераняла сілаба-танічная сістэма вер-

шавання. Тут П. — шасцістопны дактыль з цэзу-

рай пасля трэцяй стапы, у якім на два склады

ўсечаны трэцяя і шостая стопы. Выкарыстоў-

ваецца ён, як і ў антычным вершы, звычайна ра-

зам з гекзаметрам (у элегічным двувершы). Уні-

кальны ўзор т. зв. чыстага П. пакінуў М. Багда-

новіч (у адным з перакладаў твораў П. Верле-

на):

Рыцар Няшчасце, што скрозь // ездзіць пад маскай

маўчком,

Сэрца старое прабіў // мне зіхацяшчым мячом.

З сэрца старога струёй // люнула ярая кроў;

Знікла пад сонцам яна, // ў землю ушла між цвятоў.

Прыклад элегічнага двуверша, дзе П. напіса-

ны толькі цотныя радкі (у няцотных — гекзамет-

ры):

Келіхі, сябры, паўней! Асыпаюцца яблыняў кветы,

Гіне вясны хараство — бела-ружовы убор.

Дзеці ўздыхаюць па ім, але мудрага яснасць

няўзрушана;

Там, дзе распукваўся квет, к восені выспее плод.

Келіхі, сябры, паўней! Час прызначаны кожнай праяве:

Моладасць прочкі імкне. Сталасці прыйдзе чарга!

(У. Жылка. «Пентаметры»)

Пеo€н (грэч. paion) — чатырохскладовая

стапа, якая складаецца з аднаго доўгага і трох

кароткіх (у метрычным вершаванні) або аднаго

націскнога і трох ненаціскных (у сілаба-танічным

вершаванні) складоў. Націск (доўгі склад) у П.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

250

можа стаяць на першым, другім, трэцім або

чацвёртым месцах. У сілаба-тоніцы чыстыя П.

сустракаюцца вельмі рэдка, звычайна яны

ўзнікаюць у радках пірыхіізаваных двухскла-

довых памераў. Вось рэдкі прыклад П. з націс-

кам на другім месцы:

Сняжыначкі-пушыначкі

Ляцелі матылькамі.

Над хмызамі над шызымі

Дыміліся дымкамі.

Зіхцеліся, мігцеліся

У розныя калёры.

Драбнюткія, пякнюткія,

Як зоранькі, як зоры.

(З. Бядуля. «Сняжынкі»)

Пераакцэнтуа€цыя, або рытмϒчная інве€р-

сія, — несупадзенне ў асобных стопах вершава-

нага радка акцэнтаў граматычных і метрычных.

Дзеля захавання рытмічнай інерцыі і рыфмы не-

каторыя словы ў канцы вершаваных радкоў ча-

сам набываюць неўласцівы ім націск:

Пыталася ў бобра,

Ці будзе нам добра.

(Нар.)

Ой, кажа€не, кажане€,

Чом не сеў ты на мяне?

(П. Багрым. «Зайграй,

зайграй, хлопча малы»)

Тут, як бачым, перамагае рытмічны акцэнт.

У іншых выпадках можа браць верх акцэнт гра-