Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

271

Парог, вычасаны з успамінаў,

Астаўся за мной;

Дзверы, па завесах цвыркуновай песні,

Асталіся за мной;

Вокны, зашклёныя вачамі блізкіх,

Асталіся за мной;

Хата, пакрытая крыламі ластавак,

Асталася за мной;

Як жа мне не азірнуцца назад,

Нават калі б я застыў

Слупом солі?

Тэрмін ф р а з а в ϒ к у значэнні В. не пры-

жыўся.

Сіла€ба-танϒчнае вершава€нне (ад грэч.

syllab — склад і to€nos — націск) — сістэма вер-

шавання, у аснове якой — раўнамернае чарга-

ванне націскных і ненаціскных складоў. Ужы-

ваецца перш за ўсё ў мовах з пераменным мес-

цам націску (рускай, украінскай, беларускай, анг-

лійскай, нямецкай і інш.). Рытм сілаба-танічнага

верша ствараецца таксама чаргаваннем у вер-

шаваных радках аднолькавай колькасці складоў

(як у сілабічным вершаванні). Адсюль і назва гэ-

тай сістэмы. Ёсць у ёй і шэраг іншых рытмаства-

ральных кампанентаў (аднолькавая колькасць

адных і тых жа стопаў у радках, упарадкаванае

чаргаванне рыфмаў, клаўзул, розных паўз і

інш.), па багацці якіх С.-Т. В. пераўзыходзіць усе

іншыя сучасныя вершаваныя сістэмы. С.-Т. В.

карыстаецца пяццю метрамі (ямбічным, харэіч-

ным, дактылічным, амфібрахічным і анапестыч-

ным) і вялікай колькасцю вершаваных памераў.

У беларускім фальклоры першыя выпадкі ўжы-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

272

вання С.-Т. В. зафіксаваны ў XVI ст. Сілаба-таніч-

ныя формы народнага верша найбольш пашыры-

ліся ў XVIII—XIX стст., што (разам з уплывам

рускай сілаба-тонікі) прывяло да ўзнікнення ў

канцы XVIII ст. беларускай літаратурнай сілаба--

тонікі. Вось два даўнейшыя ўзоры гэтага верша:

Качарэжку ў лапы ўзяўшы,

Чорт, у печцы памяшаўшы,

Дастаў Еву з жаркай печы.

Абгарэлі яе плечы...

(«Уваскрэсенне Хрыстова»,

канец XVIII ст.)

І кожны бог так разгуляўся,

Што аж не можна удзяржаць.

А хто гарэлкі насцябаўся,

Таго пад лаўку клалі спаць.

(«Тарас на Парнасе»,

сярэдзіна ХІХ ст.)

Пераход на С.-Т. В. у беларускай паэзіі ад-

бываўся ў XIX ст. (А. Гурыновіч, А. Абуховіч, Ф.

Багушэвіч). Выключную ролю ў гэтым адыграў

Я. Лучына. Пануючай стала сістэма з пачатку

XX ст. дзякуючы творчасці Я. Купалы, Я. Кола-

са, М. Багдановіча, А. Гаруна, Ц. Гартнага, З.

Бядулі і інш. Сёння сілаба-тоніка — асноўная

сістэма вершавання ва ўсёй усходнеславянскай,

у тым ліку беларускай, верша-

творчасці.

Сілабϒчнае вершава€нне (ад грэч. syllab

— склад) — сістэма вершавання, у аснове якой

— чаргаванне аднолькавай колькасці складоў

у вершаваных радках. Ужываецца пераважна ў

мовах з пастаянным месцам націску ў словах:

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

273

французскай, армянскай, мовах цюркскіх наро-

даў (націск на апошнім складзе), у поль-

скай (на перадапошнім), чэшскай (на першым) і

інш. Асноўнымі рытмастваральнымі кампанен-

тамі сілабічнага верша, апрача аднолькавай

колькасці складоў у радках (ад сямі да шаснац-

цаці), з’яўляюцца міжрадковыя паўзы, клаўзулы,

рыфмы, цэзуры. Сваёй дасканаласці С. В. да-

сягнула ў французскай і італьянскай паэзіі XI—

XII стст. Адтуль яно ў XV ст. перайшло

ў польскую паэзію. З польскай вершатворчасці

С. В. на самым пачатку XVI ст. прыйшло ў бела-

рускую літаратуру, стаўшы, як і антычны (метрыч-

ны) верш, галоўнай сістэмай вершавання пісь-

мовай паэзіі Беларусі. Вось адзін з першых бе-

ларускіх сілабічных вершаў — з прадмовы Ф.

Скарыны да кнігі «Иова» (1517):

Богу в троицы единому ко чти и ко славе,

Матери его пречистой Марии к похвале,

Всем небесным силам и святым его к веселию,

Людям посполитым к доброму научению.

Тут яшчэ не вытрымліваюцца патрабаванні

аднолькавай колькасці складоў у вершаваных

радках (13—14—15—14), пастаяннага месца цэ-

зуры. Пазнейшыя беларускія сілабісты (А. Рым-

ша, Я. К. Пашкевіч, А. Філіповіч, С. Полацкі і

інш.) больш строга трымаліся гэтых, а таксама

некаторых іншых правіл беларускага сілабічнага

верша (абавязковасць сумежнай рыфмоўкі, жа-

ночых клаўзул). Тым не менш іх вершы вызна-

чаюцца прыкметным уплывам танічнага народ-

нага вершавання і жывога беларускага маўлення

з яго пераменным месцам націску ў словах. Гэ-

тыя паэты часам выразна танізавалі сілабічны

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

274

верш, уводзілі ў яго перакрыжаваную рыфмоў-

ку, мужчынскія і дактылічныя клаўзулы (чаго не

магло, напрыклад, быць у поль-

скай сілабіцы). Яскравы прыклад — наступны

верш:

Польша квитнеть лациною,

Литва квитнеть русчизною;

Без той в Польше не пребудзеш,

Без сей в Литве блазном будзеш.

(Я. К. Пашкевіч, 1621)

Найбольш буйным беларускім сілабістам

першай паловы XVII ст. быў С. Полацкі (1629—

1680). Пасля пераезду ў 1664 г. у Маскву ён

у сваёй творчасці перайшоў са старабеларускай

мовы на стараславянскую і паклаў пачатак рус-

каму літаратурнаму вершаванню, таксама сіла-

бічнаму. С. В. пратрымалася ў рускай паэзіі да

першай трэці XVIII ст., пакуль В. Традзьякоўскі і

М. Ламаносаў не распачалі рускую сілаба-тоніку

(т. зв. р э ф о€ р м а Т р а д з ь я- к о€ ў с к а г

а — Л а м а н о€ с а в а). Што да беларускай

паэзіі, то тут сілабіка існавала значна даўжэй.

Яшчэ ў XIX ст. ёй карысталіся

Я. Чачот, Я. Баршчэўскі, А. Рыпінскі, В. Дунін-

Марцінкевіч, Ф. Багушэвіч і іншыя паэты. Вось

урывак з быліцы В. Дуніна-Марцінкевіча «Халі-

мон на каранацыі», напісанай сілабічным цэзу-

раваным дванаццаціскладовікам:

Вечарам паўсюды агні заблішчалі, —

Міла ж пагуляці, дый людзі гулялі:

Быццам святым Янам сонейка іграе,

Так Масква пажарам, бачыцца, сіяе.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

275

Усяго ж красівей гарэў сад Крамліна, —

Хоць ты збірай шпількі, вяліка святліна...

Прыклад сілабічнага чатырнаццаціскладові-

ка з цэзурай пасля восьмага склада таго ж аўта-

ра («Верш Навума Прыгаворкі»):

Злосна вам, сыны заморскі, завідна, панята!

Што славянская зямелька у розум багата;

Вы б хацелі ўсе розумы — і сваі і нашы,

Маўляў саранча на ніве, паесці у кашы, —

Не даждання ж, мудрагелі! — і нашая ніва

Вялікімі дударамі уздаволь шчасліва!

Уплыў рускага сілаба-танічнага верша, а так-

сама сілаба-танічных форм народнага верша на

беларускую літаратурную сілабіку прывёў да яе

паступовага адмірання. Гэтаму садзейнічала і

тое, што ў выніку ўваходжання Беларусі ў склад

Расіі ў канцы XVIII ст. уздзеянне польскай мовы

і польскай сілабікі на беларускую паэзію рэзка

зменшылася. З канца XIX ст. беларускае С. В.,

праслужыўшы паэзіі амаль чатырыста гадоў, пе-

растала існаваць.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

276

Сінярэ€за (ад грэч. synair

∋

sis — з’яднанне,

сцісканне) — у антычнай сістэме вершавання

зліццё двух кароткіх складоў у адзін доўгі.

У беларускай сілаба-тоніцы гэты тэрмін аба-

значае з’яву, калі, дзеля захавання вершаванага

памеру, два галосныя, што стаяць побач, вы-

маўляюцца як адзін або злучнік і ператвараецца

ў й, ці прыназоўнік у скарачаецца нават пасля

зычнага і ў пачатку радкоў. Напрыклад:

Скажыце мне, а за каго йны [яны]...

(Я. Купала. «Там...»)

А там застыла яснасць даляў чыстых

Над цёмнай рунню й чорнай цаліной.

(У. Жылка. «Восень»)

Вясной, ў сяўбу, гарачым часам,

Ўстаюць на вёсцы з сонцам разам.

(Я. Пушча. «Сяўба»)

Злоўжыванне С. (гэта, у прыватнасці, заўва-

жаецца ў паэзіі Я. Пушчы апошняга перыяду)

шкодзіць мастацкай дасканаласці паэтычных

твораў. Як С. трэба ўспрымаць ужыванне ў вер-

шаванай мове некаторых скарочаных слова-

форм (мо — замест можа, шчэ — замест яшчэ,

трэ — замест трэба і г. д.). Параўн.: дыярэза.

Сістэ€ма вершава€ння — тып рытмічнай

арганізацыі вершаванай мовы, які абумоўлены

фанетычнымі асаблівасцямі нацыянальнай мо-

вы, пануючымі ў паэзіі традыцыямі вершавання

і залежыць ад сукупнасці структурных адзінак

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

277

верша, іх будовы, функцый і ўзаемасувязі ў вер-

шаваных радках. Сувязь паміж вершам і му-

зыкай, напевам абумовіла асноўныя асаблівасці

народнага вершавання. Наяўнасць у старажыт-

нагрэчаскай мове доўгіх і кароткіх складоў пры-

вяла да ўзнікнення антычнай (метрычнай) С. В.

У мовах з пастаянным (строга вы-

значаным) націскам пануе сілабічная С. В. Мо-

вы з рухомым націскам карыстаюцца танічнай і

сілаба-танічнай С. В. Надзвычайнае распаўсю-

джанне ў сусветнай паэзіі ў XX ст. набыў свабод-

ны верш (верлібр). Усе С. В. так ці інакш звяза-

ны паміж сабой, узаемна ўплываюць (ці ўплыва-

лі) адна на другую. Напрыклад, антычная С. В.

аказала ўплыў на развіццё сілабічнага і сілаба-

танічнага верша ў еўрапейскай і ўсёй сусветнай

паэзіі, народнае вершаванне — на станаўленне

сілаба-тонікі ва ўсходнеславянскай паэзіі, з’яві-

лася асновай літаратурнага танічнага верша і г.

д. Кожная С. В. мае свае вершаваныя віды і

формы. У прыватнасці, відамі танічнага верша

з’яўляюцца акцэнтна-складовы і акцэнтны, або

чыста танічны, верш, дольнік, тактавік. У сіла-

ба-тоніцы суіснуюць вольны верш, вершы з

цэзураванымі нарашчэннямі

і ўсячэннямі і г. д. У адзін і той жа час у нацыя-

нальнай паэзіі і нават у творчасці аднаго паэта

можа ўжывацца некалькі С. В. Так, у творчасці Ф.

Багушэвіча сустракаюцца сілабічныя, сілаба-та-

нічныя і танічныя вершы. М. Танк доўгі час пісаў

ледзь не выключна сілаба-танічным і танічным

вершам, а ў апошнія гады аддаў перавагу

свабоднаму вершу. Р. Барадулін таксама

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

278

спазнаў метра-рытмічную эвалюцыю. Так, у яго

першым паэтычным зборніку «Маладзік над

стэпам» (1959) 95,2% твораў былі напісаны

сілаба-танічнай С. В. і толькі 4,8% — танічнай. А

ўжо ў «Нерушы» (1966) сілаба-тоніка і тоніка

амаль ураўнаважыліся: 51% твораў адносяцца

адпаведна да першай і 49% — да другой С. В.

(падлікі А. Дуброўскага). Гісторыя развіцця

асобных С. В. у беларускай паэзіі, пачынаючы з

XVI ст. (час узнікнення беларускага пісьмовага

верша), можа быць паказана ў выглядзе схе-

мы. Акружнасці тут абазначаюць пэўнае стагод-

дзе, у якое існавала тая ці іншая С. В. (від вер-

ша). Пункцірам паказаны ўплыў аднаго віду вер-

ша на другі, суцэльнай лініяй размежаваны

асобныя С. В.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

279

Як відаць са схемы, у XVI ст. панаваў народ-

ны верш (гл.: народнае вершаванне) у дзвюх

яго разнавіднасцях — м у з ы€ ч н а - м о€ ў н а

й (п е€ с е н н а й) і і н т а н а ц ы€ й н а -

с к а€ з а в а й (р э ч ы т а т ы€ ў н а й). Існаваў

таксама і антычны (метрычны) верш (у творчасці

беларускіх паэтаў-лаціністаў — Яна з Вісліцы,

М. Гусоўскага, I. Іяўлевіча і інш.), але да канца

стагоддзя, разам са звужэннем функцыі даўняй

латыні ў літаратурным жыцці Беларусі, ён зні-

кае. З пачатку таго ж XVI ст. вядзе сваю радас-

лоўную і беларуская сілабіка (Ф. Скарына, паз-

ней — А. Рымша, С. Полацкі і інш.), на якую аказ-

валі ўздзеянне як метрычны, так і народны таніч-

ны верш. З канца XVIII ст. на аснове сілабічнага

і народнага танічнага верша (асабліва яго сіла-

ба-танічных форм), пад уздзеяннем рускай паэ-

зіі ўзнікае беларуская сілаба-тоніка, якая ў кан-

цы XIX ст. поўнасцю выцясняе сілабіку. З сярэ-

дзіны XIX — пачатку XX ст. да сілаба-танічнай

сістэмы вершавання далучаецца літаратурны

танічны верш ва ўсіх сваіх відах (акцэнтна-скла-

довы, дольнік, тактавік, акцэнтны), а таксама

свабодны верш (верлібр). Абсяг ужывання на-

роднага верша ў гэты час прыкметна звужаецца,

ён працягвае выкарыстоўвацца, бадай, выключ-

на ў вуснай народнай творчасці. Такая кароткая

гісторыя развіцця беларускіх С. В.

Спандэ€й (грэч. spondeios) — такая стапа

ў антычнай (метрычнай) сістэме вершавання, у

якую ўваходзяць два доўгія склады (||). У сілаба-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

280

тоніцы С. называюць з’яву, калі ў двухскладовай

ці (значна радзей) трохскладовай

стапе становяцца побач два націскныя склады:

Не€, до€сыць, досыць! трудна далей...

(Я. Купала)

Разносчыкі крычаць ля кожнай брамы.

Грy€к, гo€ман, гул — усё ракой імкне.

(М. Багдановіч. «У Вільні»)

Сне€г — трэ€ці дзень.

Слядоў няма,

На двор і ў сад задзьмуты дзверцы.

(М. Лужанін)

Амаль усе радкі верша Р. Барадуліна «Міла-

сэрнасць плахі», напісанага трохскладовым па-

мерам (Ан3), у першых стопах утрымліваюць С.,

што вызначае іх рытмічную непаўторнасць:

Вырак нo€г абыякава босых.

Мa€рны ўздых у глухім палыне.

Пo€слух шляху ахвярнага —

Пoсах

Гo€ркі пыл аддае меліне.

Як апірышча мары і веры,

Ўсе шляхі абышоўшы ў жыцці,

Пo€сах грy€кне ў нябесныя дзверы,

Цiха ў хa€ту збаіцца зайсці.

Злоўжыванне С. робіць верш грувасткім,

няўклюдным. Разам з тым дзякуючы С. паэт мо-

жа рытмічна вылучыць тое ці іншае слова ў вер-

шаваным радку, звярнуць на яго ўвагу. Арыгі-

нальная выяўленчая «праца» спандэізаваных