Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

261

«На Беларусі Бог жыве», —

Так кажа мой просты народ.

Тую праўду сцвярджае раса ў траве

І адвечны зор карагод.

(«На Беларусі Бог жыве»)

Абяцаюць нам новы раскошны дом,

Але тут нам жыць і канаць,

Тут пад кожным навекі здабытым бугром

Нашы продкі забітыя спяць.

(«…...Абяцаюць нам»)

Аналізуючы паэтычныя творы, у кожным

канкрэтным выпадку можна выявіць і іншыя Р.

К. Пры адносна невялікай колькасці відаў верша

і вершаваных памераў менавіта яны разам

узятыя ствараюць непаўторны рытм кожнага з

твораў. У кожнага вершаванага твора свой рытм

— свой твар. І іх так многа, што, як слушна

падкрэсліваў В. Брусаў, «агульны лік магчымых

у рускім вершы рытмаў павінен дасягаць

дзесяткаў тысяч, можа, і звыш 100 000 рытмаў».

Тое ж можна сказаць пра любы нацыянальны

верш, у тым ліку і беларускі.

Рытм і сэнс — вершавая з’ява, пры якой на-

зіраецца пэўная карэляцыя паміж метрам, рыт-

мічным малюнкам, з аднаго боку, і выяўленым

паэтычным сэнсам — з другога. Зразумела,

прамой сувязі паміж тым і другім няма. Аднак

вершазнаўства (С. Шарвінскі, К. Тараноўскі, М.

Гаспараў, В. Баеўскі, М. Гіршман і інш.) усё

часцей імкнецца даследаваць праблему Р. і С.,

устанавіць ледзь улоўныя сувязі паміж тым, што

выяўлена, і як гэта выяўлена (з дапамогай мет-

ра і рытму). Сувязь паміж Р. і С. відаць ужо

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

262

ў з’явах сцяжэння і расцяжэння стопаў і вер-

шарадоў (гл.), у карыстанні сэнсавай рыфмай

(гл.), увогуле ў вынясенні дамінантных слоў ці

выразаў у канец вершаванага радка, дзе гэтыя

словы і выразы моцна падкрэсліваюцца дзякуючы

канстантам — міжрадковай паўзе і пастаяннаму

націску. Напрыклад:

Дзе мой край? Там, дзе вечную песню пяе Белавежа,

Там, дзе Нёман на захадзе помніць варожую кроў,

Дзе на ўзвышшах Наваградскіх дрэмлюць суровыя вежы

І вішнёвы хаты глядзяцца ў шырокі Дняпро.

(У. Караткевіч. «Беларуская песня»)

У беларускай паэзіі імітацыі гекзаметра,

шматстопныя двух- і трохскладовыя памеры,

трохскладовікі з пераменнай анакрузай даўно

прыжыліся ў творах элегічнага і ўрачыстага

складу, у лірыцы філасофскай і медытатыўнай,

гэтаксама як і свабодны верш (гл.). Што даты-

чыць маластопных двухскладовых памераў,

найперш харэічных, то яны лепш за ўсё пачу-

ваюцца ў творах вясёлага, гуллівага характару:

З гулам-гоманам вясёлым

Шпарка ўехалі ў пасёлак

І ля хаты, што пад вязам,

Прыпыніліся адразу.

Скрыпка гучна стала весці:

— Будзем піць і будзем есці!

Будзем піць і будзем есці!

Бубен біў у добрым гудзе:

— Будзем бачыць, што там будзе!

Будзем бачыць, што там будзе!

(А. Ставер. «Скрыпка і бубен»)

Існуюць разнастайныя спосабы і сродкі рыт-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

263

мічнай «дапамогі» выяўлення паэтычнага сэнсу:

парушэнне інерцыі рытмічнага чакання, вар’іра-

ванне рытмічных формаў (напрыклад, у таніч-

ным вершы раптам з’явіцца радок сілаба-таніч-

ны, ці наадварот, у сілаба-танічным вершы —

танічны радок), пераакцэнтуацыя, пірыхіізацыя,

спандэізацыя і інш. Сюды адносіцца таксама і т.

зв. р ы т м н ч н а е в я д з е€ н н е т э€ -

м ы — калі са зменай зместу паэтычнага апо-

веду ці лірычнага перажывання мяняецца і вер-

шаваны памер, а ў выніку — і рытм. Скажам, у

паэме Я. Коласа «Суд у лесе» ўжыта 10 паме-

раў, у «Адплаце» — 17, у «Мiхасёвых прыгодах»

— 23, у «На шляхах волi» — 37. Такая змена

метра цi вершаванага памера выклiкаецца больш

або менш выразнымi зменамi лiрычнага перажы-

вання паэта, як, напрыклад, у вершы П. Пан-

чанкi «Ля жыта» (тут Я2 змяняецца Я3, якi затым

незаўважна пераходзiць у Д2, потым зноў у Я2):

Калі я ўспомню

Аб перажытым,

Жыцця гартаю

Спісаны сшытак,

Пачуць хачу я

Дыханне жыта.

Не скіба хлеба —

Душы патрэба.

Па радыё знарок

Крычаць штодня пра брак,

То аглушае рок,

То лекцыя пра рак,

То Дэбюсі,

То «Бі-бi-сi»...

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

264

I не заменіць

Радыё-няня

Ні калыханкi,

Ні калыхання,

Ні матчын голас,

Ні спелы колас,

Не расшавеліць

I не спакусіць

Ні грошай шэлест,

Ні хiтрасць хлусаў.

Мы адшумелі,

Маўчым, маўчым,

Нібы шумеры

Ці крывiчы.

Стаю ля жыта,

Малюся жыту,

Пішу пра жыта,

Ізноў пра жыта:

Умее жыта

Душу лячыць.

Пакінь, зязюля,

Гады лічыць!

Жаўранка песня

У небе дрыжыць...

О Божа мілы,

Як добра жыць!

Рытмічнае вядзенне тэмы можна назіраць у

паэмах Я. Купалы («Безназоўнае»), Р. Бара-

дуліна («Праз чараты штыкоў», «Вяртанне

ў першы снег») і інш. Вершазнаўства падышло і

да разумення т. зв. с е м а н т ы€ ч н ы х

а р э о€ л а ў, што таксама звязана з

праблемай Р. і С., дакладней — метра і сэнсу.

Заўважана «здольнасць вершаваных памераў

канцэнтраваць, назапашваць у сабе сукупнасць

тых семантычных асацыяцый, якія звязваюць

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

265

дадзены твор з папярэдняй паэтычнай

традыцыяй» (А. Дуброўскі). Так, вядомы

вершазнавец М. Гаспараў вылучае ў

семантычным арэоле лірычнага рускага Х5 пяць

семантычных афарбовак: ноч, пейзаж, каханне,

смерць, дарога. У нашага М. Багдановіча, у

прыватнасці, да іх дадаюцца матывы будучыні,

Радзімы, часу і памяці («…...Цёплы вечар, ціхі

вецер, свежы стог», «...Белы крыж, пліта, пад ёй

— магіла», «Змяіны цар» і інш.). Семантычны

арэол — гэта усё роўна як нейкая вядомая

мелодыя, якую часам, вар’іруючы, кампазітары

выкарыстоўваюць у сваіх творах (свядома ці

падсвядома).

Рытмϒчная схе€ма — схема, на якой пака-

заны характар чаргавання націскных і ненаціск-

ных складоў у вершарадах сілаба-танічнага вер-

ша. Паколькі вершаваны рытм — з’ява мнагас-

тайная, то ніякая Р. С. не можа ахапіць усяго ба-

гацця рытмастваральных кампанентаў. Аднак

яна раскрывае сутнасць аднаго з галоўных кам-

панентаў, і таму выкарыстанне яе пры верша-

знаўчым аналізе (вызначэнне метра, памеру верша,

устанаўленне характару рытму) упаўне апраў-

дана. Звычайна Р. С. графічна ўвасабляецца

ў сістэме чаргавання вертыкальных і гарызан-

тальных рысак (ці якіх-небудзь іншых значкоў),

дзе вертыкальныя рыскі абазначаюць націскныя

склады, гарызантальныя — ненаціскныя. Вось,

для прыкладу, верш А. Куляшова «...Спакойнага

шчасця не зычу нікому» і яго Р. С.:

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

266

Спакойнага шчасця не зычу нікому:

Навошта грымотам маланка без грому,

Навошта ручай без пякучае смагі,

Халодная ўвага, не вартая ўвагі,

Жаданні, што прагныя крылы згарнулі,

Зязюля без лесу і лес без зязюлі.

—|——|——|——|—

Найбольш наглядны спосаб паказу чарга-

вання націскных і ненаціскных складоў сілаба-

танічнага верша — р ы т м а г р а€ м а, своеа-

саблівы графік, на якім фіксуюцца колькасныя і

якасныя паказчыкі вершаванага памеру. На восі

абсцыс адкладваюцца ў належнай паслядоўнас-

ці склады вершаванага радка. Вось ардынат

(дзеля зручнасці ад пункта яе перасячэння з

воссю абсцыс павернутая ўніз) фіксуе націско-

васць або ненацісковасць кожнага склада радка.

Верхнія пункты графічнага «зігзага» паказваюць

націсковасць складоў, ніжнія — ненацісковасць.

Рытмаграма верша, які прыводзіўся вышэй, мае

наступны выгляд:

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

267

Памер гэтага верша А. Куляшова — чаты-

рохстопны амфібрахій. Своеасаблівы графічны

выгляд маюць іншыя метры — трохскладовыя

(дактыль, анапест) і двухскладовыя (харэй, ямб).

Для нагляднасці ўсе метры сілаба-танічнага

верша змесцім на адной рытмаграме ў такой

паслядоўнасці: дактыль, амфібрахій, анапест,

харэй і ямб. Апрача верша А. Куляшова, радкі

для ілюстрацыі возьмем адпаведна з твораў

Я. Коласа («Родныя вобразы»), Я. Купалы («Кур-

ган»), Цёткі («Мора»), М. Багдановіча («Зі-

мой»). У кожным радку колькасць стопаў ад-

нолькавая — чатыры.

Вобразы мілыя роднага краю...

Спакойнага шчасця не зычу нікому...

Паміж пустак, балот беларускай зямлі...

Бой пачаўся. Войска бога...

Здароў, марозны, звонкі вечар...

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

268

Рытмаграма добра адлюстроўвае не толькі

метрычны, але і жывы, зменлівы рытмічны ма-

люнак верша. У асобных выпадках яна можа з

поспехам прымяняцца і пры рытмічным аналізе

некаторых іншых форм верша (дольнік, свабод-

ны верш, акцэнтна-складовы верш).

Свабо€дны верш, або верлϒбр (франц.

vers libre), — дысметрычны верш, у аснове рыт-

му якога — чаргаванне якіх-небудзь

дапаможных рытмастваральных кампанентаў.

Надзвычай важнае значэнне набывае ў ім гра-

фічная разбіўка верша на радкі, вызначэнне

месца міжрадковых паўз. Менавіта вершаваны

радок як цэласны інтанацыйна-сінтаксічны і сэн-

савы комплекс, выразна выдзелены паўзамі (а на

пісьме — яшчэ і графічна), выступае ў В. у якас-

ці асноўнай рытмічнай адзінкі. Інтанацыйная ад-

натыпнасць асобных радкоў дасягаецца пада-

бенствам іх унутранай лексіка-граматычнай ст-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

269

руктуры, што стварае пэўную меру паўтору па

«вертыкалі». У радках С. В. паўтараюцца

наступныя дапаможныя рытмастваральныя кам-

паненты: аднатыпныя сінтаксічныя канструкцыі,

аднолькавыя ці крыху відазмененыя радкі, ад-

нолькавыя словы ці іх марфалагічныя формы,

гукаспалучэнні, націскі на пэўных месцах і г. д.

Спарадычна можна сустрэць нават прыметы та-

нічнага верша, падначаленыя агульнай інтана-

цыйнай структуры В. (чаргаванне моцных, або

апорных, націскаў, рыфмоіды і інш.). Прычым у

С. В. адсутнічае адзіная скразная мера паўтору,

яна ўвесь час мяняецца (гл.: змена меры

паўтору). Так, напрыклад, першыя тры радкі

твора, напісанага В., вызначаюцца аднатыпнас-

цю іх сінтаксічнай пабудовы, чатыры наступныя

— паўторам на пачатку радкоў назоўнікаў у пэў-

ным склоне, яшчэ тры радкі суадносяцца рыт-

мічнымі націскамі, скажам, на трэцім і сёмым ск-

ладах, і г. д. Для В. характэрна надзвычайнае

багацце і гнуткасць паэтычнага сінтаксісу, у тым

ліку розных рытарычных фігур, сінтаксічных пе-

рыядаў, што надае інтанацыйнаму малюнку

разнастайнасць (пералічэнне, далучэнне, суп-

рацьпастаўленне

і г. д.). у межах адной рытміка-інтанацыйнай ст-

руктуры. Узнік С. В. у амерыканскай і еўрапейс-

кай літаратурах у сярэдзіне XIX ст. (Уітмен, Гей-

нэ), сустракаўся ў класічнай рускай паэзіі (А.

Фет, Я. Палонскі, М. Міхайлаў). Тэрмін «вер-

лібр» упершыню быў уведзены ва ўжытак фран-

цузскім пісьменнікам Г. Канам у 1884 г. Асаблі-

вае распаўсюджанне гэты верш набыў у XX ст.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

270

(А. Блок, В. Брусаў, У. Маякоўскі, М. Цвятаева,

Э. Межэлайціс, У. Салаухін,

Я. Вінакураў, I. Драч, С. Маўленаў), стаў для нека-

торых паэтаў ледзь не адзінай вершаванай фор-

май (Нэруда, Хікмет, Рыцас, Лундквіст і інш.).

Родапачынальнікам С. В. на Беларусі з’яўляец-

ца М. Багдановіч. Вось адзін з яго В., напісаны ў

1915 г.:

Я хацеў бы спаткацца з Вамі на вуліцы

У ціхую сінюю ноч

І сказаць:

«Бачыце гэтыя буйныя зоркі,

Ясныя зоркі Геркулеса?

Да іх ляціць наша сонца,

І нясецца за сонцам зямля.

Хто мы такія?

Толькі падарожныя, — папутнікі сярод нябёс.

Нашто ж на зямлі

Сваркі і звадкі, боль і горыч,

Калі ўсе мы разам ляцім

Да зор?»

У 20-я гады ХХ ст. С. В. шырока карыстаўся

В. Ластоўскі. У беларускай паэзіі другой паловы

ХХ ст. С. В. найчасцей сустракаецца ў П.

Панчанкі, С. Дзяргая, К. Кірэенкі, А.

Вярцінскага, А. Лойкі, П. Макаля, Я. Сіпакова, А.

Наўроцкага, Р. Семашкевіча, Ю. Голуба, Н.

Загорскай і інш. У М. Танка В. стаў адным з

асноўных відаў верша. Ён у паэта найчасцей

ужываўся ў філасофскіх і медытатыўных тво-

рах-роздумах, свабодны рытм якіх арганічна яд-

наецца з умоўна-асацыятыўнай вобразнасцю

(гл.: вобраз паэтычны). Такі, напрыклад,

наступны верш М. Танка: