Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

231

Пара медазбору! Гарэзніца грэчка —|—/—|—/—|—/—|—

Згубіла свае чаравікі у садзе. —|—/—|—/—|—/—|—

(У. Лісіцын)

Калі апошняя стапа карацейшая за астатнія

стопы вершаванага радка на адзін ці два нена-

ціскныя склады — гэта к а т а л е к т ы€ ч- н ы

в е р ш, або ўласна К. У ямбе ці анапесце К. не-

магчымая, бо радок тут завяршаецца націскным

складам. Але ў амфібрахіі ці харэі можа быць К.

на адзін склад, у дактылі — на адзін ці два скла-

ды:

Ты яшчэ не хмеліш галавы, |—/|—/|—/|—/|

Лёгкі чад купальскае травы. |—/|—/|—/|—/|

(Р. Семашкевіч)

Калі апошняя стапа мае на адзін ці некалькі

ненаціскных складоў больш, чым папярэднія

стопы вершаванага радка, утвараецца г і- п е р

к а т а л е к т ы€ ч н ы в е р ш, або г і- п е р к а

т а л е€ к т ы к а:

Рыфмаў больш не знаходзілі, ——|/——|——

Апроч «хлопцы» ды «стопцы». ——|/——|—

(К. Камейша)

У сучасным вершазнаўстве такой класіфіка-

цыяй заключных стопаў карыстаюцца рэдка.

Звычайна гавораць пра характар клаўзул у вер-

шы (мужчынскія, жаночыя, дактылічныя ці гіпер-

дактылічныя).

Квалітаты€ўнае вершаванне (ад лац. qualitas

— якасць) — тып вершавання, у якiм у аснове

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

232

суразмернасцi вершаваных радкоў — колькасць

складоў пэўнай сiлы вымаўлення (нацiскных i

ненацiскных). Да К. В. адносяцца танічная,

сiлабiчная i сiлаба-танiчная сiстэмы вершаван-

ня, што выкарыстоўваюцца ў мовах з сiлавым

нацiскам, у т. л. у беларускай.

Квантытаты€ўнае вершава€нне (ад лац.

quantitas — колькасць) — тып вершавання, у

якiм у аснове суразмернасцi вершаваных

радкоў — колькасць складоў пэўнай працягласцi

вымаўлення. Да К. В. адносiцца антычнае

вершаванне, што выкарыстоўвалася i зараз

выкарыстоўваецца ў мовах, дзе працягласць

вымаўлення галосных гукаў выконвае

сэнсаваадрозную ролю (старажытнагрэчаская,

лацiнская, арабская, санскрыт i iнш.).

Кла€ўзула (ад лац. clausula — заключэнне)

— заключныя склады вершаванага радка пасля

апошняга націскнога склада. У залежнасці ад

колькасці складоў пасля націску К. бываюць м у

ж ч ы€ н с к і я (пасля націску складоў няма), ж

а н о€ ч ы я (адзін склад), д а к т ы -

л ϒ ч н ы я (два склады) і г і п е р д а к т ы -

л ϒ ч н ы я (тры і больш складоў). Сугучныя К.

утвараюць рыфму. К. з’яўляюцца адным

з асноўных рытмастваральных кампанентаў сі-

лабічнага, сілаба-танічнага і танічнага вершаў.

Ад характару К. залежыць рытмічны малюнак

вершаваных радкоў.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

233

Што шаг — пабеда бліжай, бліжай...

Штандар чырвоны на плячы...

Чым крыж цягнуць — лепш спаць

пад крыжам...

Іграйце песню, трубачы!!!

(М. Чарот. «Босыя на вогнішчы»)

Усе радкі гэтай страфы напісаны адным

і тым жа памерам — чатырохстопным ямбам.

Але яны розняцца характарам К.: у цотных рад-

ках — мужчынскія, у няцотных — жаночыя. Як і

іншыя рытмічныя адзінкі (пірыхіі, спандэі, лагіч-

ныя націскі і інш.), К. надаюць рытмічнаму ма-

люнку верша своеасаблівасць, адметнасць. Так,

«мужчынскія канчаткі заўсёды ствараюць

уражанне большай завершанасці, чым

жаночыя» (Б. Тамашэўскі). У пэўнай ступені К.

вызначаюць характар паэтычнага стылю таго ці

іншага аўтара. Скажам, дактылічныя К. у Я.

Коласа складаюць менш 1% ад агульнага

радковага аб’ёму твораў, у той час як у М.

Багдановіча — 2,4%, а ў Я. Купалы — 4,8%. У бе-

лым вершы пэўнае чаргаванне К., або

к л а ў з а€ ц ы я, дапамагае спалучэнню вер-

шаваных радкоў у строфы.

Лагаэ€д (ад грэч. lо€gos — слова і aoid —

песня) — 1) від антычнага верша, у радках якога

чаргаваліся ў строгай паслядоўнасці розныя па

характару стопы (двух-, трох- і чатырохскладо-

выя); да Л. адносяцца, у прыватнасці, асклепіядаў

верш, алкееў верш; 2) від сілаба-танічнага вер-

ша, у якім не вытрымліваецца патрабаванне

метрычнай аднароднасці вершаваных радкоў,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

234

аднак паслядоўна праводзіцца рытмічная адна-

роднасць. Вылучаюцца тры тыпы Л.: стопны,

радковы і строфны. У с т о€ п н ы м Л. на ад-

ным і тым жа месцы ў вершаваных радках (час-

цей за ўсё — у трохскладовых стопах) «выпа-

даюць» адзін ці два ненаціскныя

склады, назіраецца сцяжэнне стопаў (гл.). У выні-

ку ствараецца ўражанне, што верш напісаны

рознымі стопамі. Л. стопны ўжываецца амаль

выключна ў перакладах антычных твораў або ў

імітацыях антычных памераў, напрыклад у

сапфічнай страфе:

Кветка, выйдзь хутчэй, не трудзі намарна,

Я чакаю сумны й маркотны ў гаю.

Час ляціць: на ўсходзе ўжо зоркі зараз

Гасяцца з краю...

(У. Дубоўка. «Здані»)

|—|—|——|—|—

|——|—

У вершы М. Танка «Не сячы сасны…», на-

пісаным анапестам, другія стопы ўсіх радкоў —

ямбічныя:

Не сячы сасны, бо пахілецца,

Не муці ракі — вір уздымецца,

Не тапчы вясны — цвет асыпецца,

Не журы дачкі, бо пакрыўдзіцца.

У Л. р а д к о€ в ы м у пэўным парадку чар-

гуюцца радкі розных метраў, напрыклад, амфібра-

хій (трохстопны) з дактылем (двухстопным):

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

235

Спачатку яно шалясцела

Вельмі нясмела,

А потым лізнула аконца

Ціха, як сонца.

(Я. Купала. «Безназоўнае»);

харэй (шасцістопны) з ямбам (чатырохстопным):

Ка€паў нам на вочы яблыневы цвет,

На нас валіўся, як снег белы,

Мыслі нашы беглі сіняй далі ўслед

І свет сабой тулілі цэлы.

(Я. Купала. «Яна і я»);

амфібрахій (двухстопны) з ямбам (трохстопным):

Бывала, бывала,

У белым гарадку

З-за рэчкі кувала

Зязюля нам: — Ку-ку…...

Лясныя парадкі

Мы вывучалі там.

Вавёркі ў палаткі

Шпурлялі шышкі нам.

(А. Зарыцкі. «Белы гарадок»)

Л. радковыя, асабліва спалучэнні ямба з ха-

рэем, рэдка сустракаюцца ў паэзіі. У рускай паэ-

зіі яны наогул не адзначаны. Больш таго, нека-

торыя літаратуразнаўцы (напрыклад, Б. Тама-

шэўскі) лічылі іх практычна немагчымымі. У бе-

ларускай паэзіі спалучэннем ямба з харэем на-

пісаны два раздзелы паэмы Я. Купалы «Яна і я»

— «Яблыні цвітуць» (шасцістопны харэй — ча-

тырохстопны ямб) і «На сенажаці» (шасцістопны

харэй — шасцістопны ямб). Вышэй прыводзіўся

прыклад першага віду купалаўскага Л.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

236

радковага, цяпер прывядзем прыклад другога

віду:

Сонца штораз больш у жылах кроў агніць,

Калені штораз больш ласкоча нам трава,

Блогасна аб сэрцы сэрца сніць,

Жаданнем забыцця п’янее галава.

(«На сенажаці»)

У Л. с т р о€ ф н ы м (сустракаецца ён, ба-

дай, яшчэ радзей, чым радковы) у пэўнай пас-

лядоўнасці чаргуюцца строфы, напісаныя роз-

ным метрам. Так, у вершы П. Панчанкі «Пры

святле маланак» праз кожныя дзве страфы, на-

пісаныя чатырохстопным ямбам, паўтараюцца

строфы, напісаныя трохстопным анапестам. У

вершы М. Танка «На палігоне» першае чаты-

рохрадкоўе — пяцістопны ямб, другое — пяціс-

топны харэй:

Зача€хлілі гарматы і ракеты. —|———|———

|—

Пасля паходаў спіць сам бог вайны. —|—|—|—|—|

Каб сон яго не патрывожыў нехта, —|—|———|—|—

З радарамі пільнуем цішыні. —|———|———|

Цішыні, ў якой часамі толькі ——|—|—|—|—

Чуецца гамонка ручая, |———|———|

Камарыны звон апаўшай зоркі ——|—|—|—|—

З калыханкай салаўя. ——|———|

Л. робяць сілаба-танічны верш рытмічна

больш разнастайным, рухомым, а тым самым

дапамагаюць паўней выявіць паэтычную думку

твора.

Метр (ад грэч. mе€tron — мера, адзінка вы-

мярэння; вершаваны памер) — ідэальная схема

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

237

чаргавання ў вершаваных радках метрычнага

верша галоўных рытмастваральных кампанен-

таў (доўгіх і кароткіх складоў — у антычным, на-

ціскных і ненаціскных — у сілаба-танічным). Так,

у сілаба-танічнай сістэме вершавання чаргаван-

не націскных і ненаціскных складоў (|—|—|...) ст-

варае х а р э Ρ ч н ы М., ненаціскных і націскных

(—|—|—|...) — я м б і ч- н ы. Гэта двухскладовыя

М. У трохскладовых М. паміж націскнымі скла-

дамі — два ненаціскныя. Такія М. адрозніваюц-

ца характарам анакрузы: у д а к т ы л Ρ ч н ы м

яна нулявая (|——|——|——...), у а м ф і б р а х

Ρ ч н ы м — аднаскладовая (—|——|——|—...), у

а н а п е с-

т ы€ ч н ы м — двухскладовая (——|——|— —

|...). Асноўнай метрычнай адзінкай верша з’яў-

ляецца стапа. Пэўная колькасць аднолькавых

стопаў утварае памер верша. «Просодия учит

метром, или мерою количества, стихи слагати»,

— пісаў М. Сматрыцкі ў «Грамматике словен-

ской», падкрэсліваючы значэнне М. у вершава-

най мове. Жывая плынь вершаванага рытму не

заўсёды супадае з М. Напрыклад, у чатырох-

стопных ямбах А. Пушкіна толькі каля 27 пра-

цэнтаў радкоў маюць па чатыры націскі, як таго

патрабуе ямбічны М. (64 працэнты — па тры і

крыху больш за 9 працэнтаў — па два). Аднак

на гэтай падставе нельга лічыць М. чымсьці

неістотным. У вялікай ступені менавіта М. ства-

рае багацце рытмічнай варыянтнасці

метрычнага верша. У ім М. выступае «ў якасці

зададзенага ўзору, што загадзя існуе ў свядо-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

238

масці, будучы ў выглядзе ўсвядомленых правіл

ці «рытмічнага гулу» (М. Харлап). М. вельмі ад-

чувальна ўплывае на рытм метрычнага верша,

з’яўляючыся адным з асноўных яго стваральні-

каў. Рытмічным тэндэнцыям беларускай мовы

больш характэрна ўзыходзячая хваля гучання.

Гэтаму адпавядаюць ямб і анапест — метры,

якія ўвасабляюць гэтую прасадычную

ўласцівасць нашай мовы.

Тэрмін «метр» ужываецца таксама ў значэн-

ні вершаванага памеру (гл.).

Метрызава€ная про€за — творы, напіса-

ныя метрычна ўпарадкаванай мовай, у якой вы-

разна адчуваецца чаргаванне двухскладовых

або трохскладовых стопаў. Мова М. П. вельмі

блізкая да вершаванай мовы, але адрозніваец-

ца ад яе тым, што не расчленена інтанацыйна

(а на пісьме — яшчэ і графічна) на супастаў-

ляльныя паралельныя рады. Да М. П. часам

звяртаюцца празаікі (успаміны А. Белага «Нача-

ло века»). Часам карыстаецца ёй і паэзія. Так,

вядомыя паэтычныя творы М. Горкага «Песня о

Соколе» і «Песня о Буревестнике» напісаны М.

П. М. Багдановіч, вялікі наватар у галіне мастац-

кай формы, пакінуў нам узоры М. П. двух-

складовага метра («...Пэўна, любіце вы, пане»)

і трохскладовага («...Як толькі закрыю я вочы»).

Вось прыклад той і другой разнавіднасці М. П.:

«Вершы, вершы дарагія! Спарадзіў я вас, ма-

ленькіх, ў час, калі мне падымала грудзі хваля

пачуцця. І няхай яно з вас знікла, хай збляднелі

вы, засохлі, ўсё ж вы будзіце мне згадкі, і за гэта

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

239

дзякуй вам...»; «Як толькі закрыю я вочы, стам-

лёныя светам газніцы, як толькі ўсплывуць пе-

рад імі чырвоныя, сінія плямы,— дык зараз жа

сэрца згадае апошняе наша спатканне, — чыр-

воныя, яркія вусны, глыбокія, сінія вочы...». М.

П. зрэдку пішуць і некаторыя сучасныя беларус-

кія паэты. У прыватнасці, спалучэннем М. П.

(трохскладовы метр) з вершаванай мовай (чаты-

рохстопны харэй) напісаны твор У. Някляева

«Сад на скрыжаванні».

Метры€чны верш (ад грэч. mе€tron — ме-

ра, адзінка вымярэння) — верш, у аснове якога

ляжаць метрычныя прынцыпы арганізацыі вер-

шаванага радка (гл.: метр). Да яго адносяцца

ўсе віды вершаў антычнай (метрычнай) і сілаба-

танічнай сістэм вершавання. М. В. адрозніваец-

ца ад т. зв. д ы с м е т р ы€ ч н а г а

в е€ р ш а, што ўключае формы верша (сілабіч-

ны, танічны, свабодны), у якіх не выдзяляюцца

стопы. Калі метрычная структура вершаванага

твора складаецца з аднаго памера вершаванага

(гл.), такі твор завецца м о н а -

м е т р ы€ ч н ы м, калі з некалькіх — п о л і -

м е т р ы€ ч н ы м.

Мо€цнае і слабо€е ме€сца, альбо а€рсіс і

тэ€зіс (грэч. arsis — падыманне i thesis —

апусканне нагі ў танцы), — пазіцыі складоў у вершы,

раўнамернае чаргаванне якіх стварае яго метр. Вось

схемы чаргавання моцных (М) і слабых (С) месцаў у

ямбе: СМСМСМ...…; харэі: МСМСМС…...;

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

240

дактылі: МССМССМСС...…; амфібрахіі:

СМССМССМС…...; анапесце: ССМССМССМ…...

Па сутнасці, перад намі — чаргаванне іктаў (гл.) і

міжіктавых інтэрвалаў. Звычайна для спрашчэння і

лепшага разумення паняцця метра

і рытму сілаба-танічнага верша гавораць пра чарга-

ванне не М. і С. М., а націскных і ненаціскных

складоў. Пры гэтым маецца на ўвазе, што націскныя

склады найчасцей прыходзяцца на М., ненаціскныя

— на С. М. Улічваюць таксама пірыхіізацыю,

спандэізацыю, пераакцэнтуацыю (гл.).

Наро€днае вершава€нне — сістэма вер-

шавання, якая выкарыстоўвалася і часткова за-

раз выкарыстоўваецца ў народнай паэзіі. Гэта

самае ранняе вершаванне ва ўсходнеславянс-

кай літаратуры, у тым ліку беларускай. Узнікла

яно ў перыяд с і н к р э т ы€ ч н а г а м а с т а€ ц т

в а, дзе слова існавала разам з музыкай, жэс-

там, рухам. Народны верш спяваўся або пра-

маўляўся рэчытатывам (напеўнай дэклама-

цыяй). Так, рускія быліны, украінскія думы, бе-

ларускія замовы і галашэнні не проста чыталіся,

як чытаюць іх цяпер, а вымаўляліся нараспеў,

рэчытатывам, у суправаджэнні (за выключэннем

замоў і галашэнняў) якога-небудзь музычнага

інструмента (гусляў, кобзы, ліры). Беларускія

народныя песні (гістарычныя, каляндарна-абра-

давыя, любоўныя і інш.) таксама паядноўвалі ў

сабе слова і мелодыю, сэнс і гучанне.

У народным вершы вялікую ролю адыгрываў

чыста музычны прынцып арганізацыі рытму: у