Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

251

матычны, што прадвызначае выразнае рытміч-

нае падкрэсленне таго ці іншага слова (паняц-

ця):

Калі гора сагне,

Запалоніць тугой,

Не лякуй ты мяне

Больш спагадай сваёй,

А травой баравой,

Святаянскай расой,

Ранішняй сінявой,

Песняй маці маёй.

(М. Танк. «...Калі гора сагне»)

Асабліва выразна адчуваецца П. на фоне «чыс-

тага» Д3 у вершы Я. Купалы «Ёсць жа яшчэ…...»:

Ёсць жа яшчэ ў мяне сіла

Крыўдзе не дацца, змагацца,

Над спячых продкаў магілай

Вольна маланкай мігацца.

Ёсць жа яшчэ ў мяне сэрца,

Поўнае шчырых жаданняў,

Якое перш разарвецца,

Чымся любіць перастане.

Мастацка непрадвызначанае карыстанне П.,

злоўжыванне ёй (у гэтым выпадку гавораць пра

з б о й р ы€ т м у) сведчыць пра недастатковую

вершавую культуру паэта.

Некаторыя вершазнаўцы П. называюць с і н- к а

п ϒ р а в а н н е м (сінкопа — перанос

у музычным творы націску з моцнай долі такта

на слабую).

Піры€хій (грэч. pyrrϒchios, ад pyrrϒch —

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

252

ваенны танец) — стапа ў антычнай (метрычнай)

сістэме вершавання з двух кароткіх складоў (——).

У сілаба-тоніцы П. называюць пропуск у якой-

небудзь двухскладовай стапе (ямбе ці харэі) адна-

го метрычнага націску. П. у адрозненне ад спан-

дэяў сустракаюцца ў вершах вельмі часта. Па

сутнасці ў вершы нялёгка знайсці «чысты» двухск-

ладовы памер без П., якія могуць быць на са-

мых розных месцах у радку (апрача апошняй

стапы).

Пайшла, ніколі ўжо не вернешся, Алеся.

Бывай, смуглявая, каханая, бывай.

Стаю на ростанях былых, а з паднябесся

Самотным жаўранкам звініць і плача май...

(А. Куляшоў. «Алеся»)

У гэтых радках, напісаных шасцістопным ямбам,

вылучаны моцныя месцы (арсісы), на якія не па-

даюць слоўныя націскі, гэта п і р ы х і і з а -

в а€ н ы я стопы. А вось як гучыць той жа шас-

цістопны ямб з іншай камбінацыяй пірыхіяў — з

п і р ы х і і з а€ ц ы я й :

Маркотна мне вясну страчаць у мяккім ложку.

Хваробы — што рабіць! — бяруць сваё патрошку,

Пільнуюць з-за вугла: не разыходзься дужа,

Пара на тармазы больш націскаць, мой дружа!

(М. Лужанін. «Дарада сэрцу»)

У першым прыкладзе П., як бачым, садзейні-

чаюць (праз канкрэтны рытм) узнікненню ў вер-

шы напеўнай інтанацыі, у другім — гутарковай.

Дзякуючы П. адзін вершаваны памер (напрык-

лад, чатырохстопны ямб) можа даць дзесяткі, а

то і сотні рытмічных варыяцый. Вельмі рэдкі

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

253

прыклад П. у трохскладовай стапе (анапест) зна-

ходзім у Я. Купалы (верш «Касьба»):

Вось падвяла крыху. Жыва, бабы, на лог!

Трэба скошанае разбіваць, аграбаць.

Прасoдыя (ад грэч. prosodia — нацiск, пры-

пеў) — 1) раздзел вершазнаўства, якi вывучае

асаблівасці метрычна значных гукавых эле-

ментаў мовы, рытмiкi, вымаўлення доўгiх i ка-

роткiх складоў, нацiскных i ненацiскных, iх

суадносiны ў вершы. У антычнай Грэцыі П. на-

зывалі раздзел граматыкi, у якiм раскрываўся

сэнс націску (першапачаткова музычнага), а так-

сама працягласцi вымаўлення складоў. У XVIII—

XIX стст. тэрмiн П. азначаў сукупнасць правiл

вершавання (М. Чарнышэўскi i В. Брусаў ужывалi

яго як сiнонiм рытмiкi). У сучасным літаратура-

знаўстве ён ужываецца пры аналізе вершаваных

сiстэм, iх моўных магчымасцей. 2) у шырокiм

сэнсе — сiнонiм рытмiкi цi метрыкi

(i шырэй — вершавання).

Пяціскладо€вік — акцэнтна-складовы верш

(гл.) з адным ці двума акцэнтамі. У беларускай

паэзіі (Ф. Багушэвіч, А. Гурыновіч, Я. Купала, Я.

Колас і інш.) з’явіўся пад уплывам творчасці

рускага паэта ХІХ ст. А. Кальцова. Вось некалькі

ўзораў такога верша:

Ох ты, бор, мой бор,

Бор сасновенькі,

Ты з каторых пор

Шуміш, родненькі.

(А. Гурыновіч. «Бор»)

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

254

Дуб ты, дуб стары,

Сын вякоў сівых!

Многа бур ты знёс

На вяку сваім!

(Я. Колас. «Дуб»)

У выпадку, калі радкі верша складаюцца з

аднаго самастойнага слова ці слова самастой-

нага і дапаможнага (злучніка, прыназоўніка,

выклічніка), П. можна інтэрпрэтавацца і як пя-

ціскладовая стапа сілаба-танічнага верша з на-

ціскам на трэцім (часам — на першым ці пятым)

складзе — п е н т о€ н (ад грэч. pente — пяць),

альбо анапест з дактылічнай клаўзулай.

Напрыклад:

Усяно€чная

Веліко€дная

Непраглядная

Распасцёрлася

(Я. Купала. «Усяночная»)

Генетычна П. вядзе сваю радаслоўную

з агульнаславянскага 10-складовіка. Сваю сувязь

з апошнім ён захаваў да гэтага часу. Пра што, у

прыватнасці, сведчаць наступны дзесяціскла-

довы верш Л. Геніюш, у якім цэзура дзеліць

кожны радок на два пентоны:

Не пакϒнула // ракі Нёмана,

Ні лясо€ў сваіх // з ціхім го€манам.

Сяла ро€днага, // краю мϒлага,

Каб быць па€няю, // не пакϒнула.

Радо€к вершава€ны — графічна і інтана-

цыйна выдзелены моўны рад у вершаваным

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

255

творы. Р. В. — адзінка вершаванага рытму. Р. В.

тых ці іншых памераў, спалучаючыся ў пэўным

парадку, утвараюць строфы, страфоіды. Звы-

чайна міжрадковая паўза фіксуе канец Р. В., у

якім поўнасцю змяшчаецца схема вершаванага

памеру. У такім выпадку можна гаварыць пра в е

р- ш а р а€ д. Так, у прыведзенай ніжэй стра-

фе з верша В. Зуёнка «...Здзіўленне — подых

абнаўлення» чатыры вершарады:

З дарог якіх бы пыл ні атрасаў —

Я сэрцам ад цябе не адарвуся,

Узлётнае сцяжынкі паласа

Паміж палёў жытнёвых Беларусі.

Аднак, каб зрабіць больш разнастайным

рытмічны малюнак верша, падкрэсліць, вылу-

чыць асобныя словы (думкі), у многіх выпадках

паэты графічна дзеляць вершарады на не-

калькі Р. В. Так рабіў У. Маякоўскі (т. зв.

л е€ с в і ц а М а я к о€ ў с к а г а), так робяць і

сучасныя паэты.

Ой, зіма,

Зіма,

Зіма!

Весялей цябе

Няма.

(П. Броўка. «Зімовыя малюнкі»)

Тут два вершарады чатырохстопнага харэя

падзелены на пяць Р. В. (першы — на тры, другі

— на два). Гэта надало рытму жвавасць, гуллі-

васць, што поўнасцю адпавядае думцы і наст-

рою твора.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

256

Раёшнік, або райко€вы верш, — адзін з ві-

даў гутарковага народнага верша. Назва звяза-

на з райком — кірмашовым відовішчам XVIII—

XIX стст.: у скрынцы з павелічальным шклом дэ-

манстраваліся малюнкі з жыцця Адама і Евы ў

раі. У час паказу малюнкаў гаспадар атракцыё-

на звычайна даваў тлумачэнні вершам. Р. вы-

карыстоўваўся таксама вандроўнымі артыстамі,

мядзведнікамі, валачобнікамі і каляднікамі (пры

віншаванні гаспадара хаты), у тэкстах для бат-

леечных прадстаўленняў (народны тэатр ля-

лек), у некаторых гутарках і інш. Сваім пахо-

джаннем Р. В. абавязаны народнай рыфмава-

най прозе. Рытм Р. В. заснаваны на паўтарэнні

вершаваных радкоў як пэўных інтанацыйна-сэн-

савых адзінстваў, звязаных паміж сабой су-

межнай рыфмоўкай. Колькасць складоў у рад-

ках неаднолькавая. Няма таксама ўпарадкава-

насці ў размяшчэнні націскаў. Вось адзін з

даўнейшых беларускіх Р. В. — Р. мядзведніка

(чалавека, які абвучаў мядзведзяў і вы-

ступаў з імі):

Ну-ка, Мішэнька,

Паскач харашэнька —

Ета табе не пчолы драць,

Не воскам с...ць.

Не слухай папа-свяшчэнніка,

Падмара-бяздзельніка,

А слухай нашага брата мядзведніка,

Хто цябе корміць, поіць,

Ад ліхіх сабак аберагаіць,

Пуць-дарожку паказываіць...

З народнай творчасці Р. В. перайшоў у літа-

ратуру. Яго выкарыстаў А. Пушкін у сваёй

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

257

«Сказке о попе и о работнике его Балде», ім пі-

салі А. Блок, Д. Бедны, У. Маякоўскі, С. Кірсанаў

і іншыя рускія паэты. У беларускай паэзіі пачат-

ку XX ст. да Р. В. звярнулася Цётка (верш «Ла-

сы»):

Вот каб я быў сацыяліст, ды яшчэ стрэльбу меў,

То я б так грэў

Станавых, стражнікаў, земскіх і другіх сабак!

А то ж — толькі кулак!

Прыходзяць сацыялісты, пісулькі прыносяць,

Бунтавацца просяць.

А каб жа далі хаця пораху жменьку,

Пісталет, дубальтоўку,

Аддаў бы апошнюю залатоўку

За кулі і шрот.

Вельмі арганічна Р. В. увайшоў у агульную

рытмічную канву паэмы М. Чарота «Босыя на

вогнішчы», дзе выступае ў некалькі мадыфіка-

ваным выглядзе: сустракаецца не толькі сумеж-

ная, але і перакрыжаваная рыфмоўка (уплыў літа-

ратурнага верша):

Босым дарогу!

Поп, памаліўшыся богу,

З царквы ідзе па завулку:

— «О времена ныне...»

А ў разбітай вітрыне

Спекулянт шукае булку.

Чыноўнік казённай палаты

Скінуў парадны сурдут...

Бурчыць пад нос: «Праклятыя!

Зноў яны тут!»

У сучаснай паэзіі выкарыстоўваецца вельмі

рэдка (гл. у А. Грачанікава: «Экскурсія», «Забы-

тыя цацкі»). Часам яго называюць р ы ф -

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

258

м о€ ў н і к а м.

Рытмаствара€льныя кампане€нты — су-

купнасць моўных з’яў, што ўдзельнічаюць у ст-

варэнні вершавага рытму. Характар і колькасць

гэтых з’яў залежыць ад сістэмы вершавання, ві-

ду верша, творчай індывідуальнасці паэта. Так,

галоўнымі Р. К. сілабічнага верша з’яўляюцца

чаргаванне аднолькавай колькасці складоў у вер-

шаваных радках, а таксама рыфмы, клаўзулы,

цэзуры. Сілаба-танічны верш ведае мноства

г а л о€ ў н ы х і д а п а м о€ ж н ы х Р. К.,

асобныя з якіх уласцівыя для сілабічнага і таніч-

нага вершаў. Перш за ўсё рытм сілаба-танічнага

верша ствараецца раўнамерным чаргаваннем у

вершаваных радках: 1) націскных

і ненаціскных складоў; 2) аднолькавай колькасці

складоў; 3) аднолькавых стопаў (выключэнне —

лагаэды); 4) аднолькавай колькасці стопаў (вык-

лючаючы вольныя вершы); 5) аднолькавай

(прыблізна аднолькавай) колькасці націскных ск-

ладоў; 6) аднолькавай (прыблізна аднолькавай)

колькасці ненаціскных складоў; 7) аднатыпных

клаўзул; 8) сугуччаў у канцы вершаваных радкоў

(рыфма; за выключэннем белых вершаў); 9) ад-

натыпных строфаў (за вы-

ключэннем астрафічных і аднастрофных твораў);

10) міжрадковых і міжстрофных паўз. Дапамож-

ныя Р. К. у вершы не абавязковыя. Да такіх Р. К.

адносяцца паўтарэнне адных і тых жа слоў,

выразаў, радкоў, строфаў (рэфрэн, прыпеў), ад-

нолькавых слоў на пачатку (анафара) ці ў кан-

цы (эпіфара) вершаваных радкоў, пастаянных

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

259

унутрырадковых паўз, аднатыпных сінтаксіч-

ных канструкцый, марфалагічных форм і г. д. Для

выяўлення пэўнай думкі, падкрэслення асобных

слоў і словазлучэнняў паэт звяртаецца і да ін-

шых сродкаў рытмічнай выразнасці. На

канкрэтны рытм вершаванага твора вялікі ўплыў

аказваюць наяўнасць у ім пірыхіяў, спандэяў,

пераакцэнтуацыі, міжрадковых пераносаў

(анжамбеманаў) і інш. Як дапаможныя Р. К.

успрымаюцца даволі частыя ў паэтычнай

практыцы апошняга часу с ц я

ж э€ н н і або (радзей) р а с ц я ж э н н і с т о€- п

а ў у сілаба-танічным ці танічным (дольнік)

вершаванні, калі ў асобных стопах выпадаюць

адзін ці два ненаціскныя склады або з’яўляецца

«лішні» склад. Так, у наступным прыкладзе з

верша Г. Бураўкіна «…...Патухаюць, цямнеюць

высі» сцяжэнні прысутнічаюць

у другіх (па парадку) стопах першага і чац-

вёртага радкоў і ў трэцяй — другога:

Гэта я з табой вечарую,

Туманамі цябе чарую.

Васількоў шапатліваю моваю

Зачароўваю, зачароўваю.

Нярэдка сустракаюцца і с ц я ж э€ н н е або

р а с ц я ж э€ н н е (радзей) в е р ш а р а- д о€

ў, пры якіх вершаваны памер у асобных

вершарадах спарадычна скарачаецца або павя-

лічваецца на адну ці некалькі стопаў. Зразу-

мела, гэта выклікана жаданнем паэта звярнуць

увагу на пэўныя, рытмічна выдзеленыя, словы,

а тым самым — і на думкі, эмоцыі, што гэтымі

словамі выяўляюцца. Дадзеная рытмічная з’ява

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

260

сваёй функцыяй нагадвае разбіўку вершарадоў

на паўрадкоўі (гл.) або асобныя радкі і запіс іх ці

радок пад радком, ці «лесвіцай Маякоўскага», ці

нейкім іншым спосабам. Вось прыклады

сцяжэння вершарада — ажно да асобнага

слова:

Жывучы на чужыне, быць можа, няслушна,

Недарэчна, але неадступна, хоць плач —

Набіваецца дзіўная песенька ў вушы,

Ўспамінаецца мне невялічкая птушка —

Драч.

(М. Лужанін. «Драч»)

Няма туды дарогі…...

Сон ірвецца…...

Каменнае, халоднае здранцвенне…...

І — мегатонным выбухам —

удар

Сэрца.

(В. Зуёнак. «Сон»)

А вось прыклад расцяжэння вершарада:

Будзе песня звінець жаўруком, пралятаючы далеч,

да цябе даляціць — ты хоць раз сірату прытулі...

Цёплай, сейбіцкай жменяй мы шчыра жыццё раскідалі,

каб вясна расцвіла для людзей і на гэтай пакутнай зямлі.

(В. Таўлай. «Таварышу маёй вясны»)

Часам сярод дапаможных Р. К. сустракаюц-

ца і іншыя спосабы рытміка-лагічнага выдзя-

лення слоў ці асобных выразаў — ажно да іх

графічнага падкрэслення на пісьме (тлустым

шрыфтом або курсівам). Так, у прыватнасці,

паступаў У. Караткевіч: