Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

301

гажосць і натуральнасць гучання літаратурнай

мовы. У кожнай нацыянальнай мове ёсць свае

законы мілагучнасці (гл.).

Ры€фма (ад грэч. rhythmo€s — суразмернасць)

— паўтаральная сугучнасць асобных слоў ці іх

частак на адных і тых жа месцах у вершаваных

радках. Усталяванасцю пазіцыі Р. адрозніваец-

ца ад іншых відаў гукавых паўтораў, што сустра-

каюцца ў вершы (гл.: фоніка). Часцей за ўсё Р.

бывае ў канцы радкоў, таму яе часам не зусім

дакладна вызначаюць як сугучнасць клаўзул.

Аднак паэзія, апрача найбольш пашыраных к а

н ц а в ы€ х Р., ведае Р. п а ч а т к о€-

в ы я, калі сугучныя словы стаяць у пачатку су-

седніх радкоў, і ў н у€ т р а н ы я, калі адно з

сугучных слоў знаходзіцца ў сярэдзіне, а другое

— ў канцы аднаго і таго ж радка. Сустракаюцца

вершы, у якіх усе словы або частка слоў аднаго

радка рыфмуюцца з усімі словамі або часткай

слоў другога радка (гл.: пантарыфма). Што да

характару сугуччаў, то ў іх вырашальную ролю

адыгрывае перш за ўсё супадзенне націскных

галосных, а ўжо затым — паслянаціскных і пе-

раднаціскных зычных і галосных гукаў. Для

прыкладу — страфа з верша Р. Барадуліна:

Не глядзі зняве€рыста,

Пазірай задзϒрыста.

Будзе рыбе не€расту

І надзеі вы€расту.

Нягледзячы на поўнае супадзенне пяці пасля-

націскных гукаў у словах зняверыста — задзі-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

302

рыста і нерасту — вырасту, гэтыя слоўныя су-

гуччы нельга прызнаць Р. У той жа час зняве-

рыста — нерасту, задзірыста — вырасту —

гэта словы-Р., бо націскныя гукі ў іх супадаюць

(не мае значэння нават тое, што два з пяці

паслянаціскных гукаў разыходзяцца ў гучанні).

Р. — не абавязковая прымета верша. Антычная

паэзія, напрыклад, Р. не ведала. Не было яе і

ў найбольш даўніх жанрах усходнеславянскага

фальклору (былінах, думах, галашэннях і г. д.). Па

назіраннях беларускіх фалькларыстаў, «чым да-

лей у старажытнасць, тым радзей сустракаюцца

паўторы сугучных клаўзул у песенных радках...

Адсюль зусім зразумела, чаму, напрыклад, у

песнях-баладах і ў асноўным масіве каляндар-

на-абрадавых песень рыфма назіраецца непа-

раўнальна радзей, чым, скажам, у лірычных

песнях пра каханне, пра жаночую долю або ў

прыпеўках» (Н. Гілевіч). Р. (у яе цяперашнім ра-

зуменні) узнікла найраней у паэзіі старажытнага

Кітая (ІІ тыс. да н. э.), затым — незалежна ад кі-

тайцаў — ёй сталі карыстацца ў даісламскай паэ-

зіі арабаў (V—VI стст.). У IX ст., у перыяд замены

квантытатыўнага (колькаснага) вершавання ква-

літатыўным (якасным), яна з’явілася ў Еўропе

— у лацінамоўнай нямецкай паэзіі (Отфрыд),

затым шпарка распаўсюдзілася ва ўсёй еўра-

пейскай вершатворчасці. Тлумачыцца гэта не

толькі моцным уплывам лацінскай паэзіі (непас-

рэдным або апасродкаваным), але і тым, што

кожная з нацыянальных еўрапейскіх літаратур,

па сутнасці, самастойна падышла ўжо да авало-

дання Р. У аратарскай прозе ўсіх гэтых літара-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

303

тур сугучныя словы ўжываліся досыць часта ў

заканчэннях асобных частак рытарычных перыя-

даў, што прыводзіла да з’яўлення рыфмаванай

прозы. У паэзіі слоўная сугучнасць узнікала най-

перш у выніку ўжывання сінтаксічнага парале-

лізму, пры якім у сярэдзіне і на канцах суседніх

вершарадоў аказваліся тыя самыя часціны мо-

вы ў аднолькавай граматычнай форме. Усё гэта

рыхтавала глебу для ўспрыняцця Р. як нечага

арганічнага, вельмі патрэбнага. З часам роля Р.

робіцца настолькі значнай, што яе нават лічаць

сінонімам верша, паэзіі наогул (зразумела,

неапраўдана). На фоне верша звычайнага, г. зн.

рыфмаванага, пачынае вылучацца белы верш,

а на фоне зарыфмаваных радкоў — халастыя

радкі.

Р. — з’ява гукавая, а не графічная. Таму зу-

сім зразумела, што Р. лічацца гукавыя супа-

дзенні тыпу круг — завірух, сад — хат і г. д.

У старажытнай беларускай паэзіі (як, дарэчы, і ў

іншых даўнеславянскіх) Р. нярэдка ўтварала су-

падзенне апошніх складоў слоў, месца націску ў

іх значэння не мела (его€ — блнжнего, пракля-

€тая — свята€я, рука€ — лу€ка).

Веруй в Бога единаго,

А не бери надармо имени Его!

Помни дни святые святити,

Отца и матку чтити!

Не забивай ни едина,

И не делай греху блудна!

(Ф. Скарына)

Карыстаючыся Р., заўсёды трэба мець на

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

304

ўвазе думку класіка сучаснай беларускай літа-

ратуры М. Танка, выказаную ім у верлібры

«Рыфма»:

Ты можаш быць

І мікельанджэлаўскім

Ударам кулака

У ашчэр

Яго славутага «Сатыра».

І можаш быць

Тым фігавым лістком,

За якім еўнухі

Скрываюць сваю немач.

Пазней галоўнай прыметай Р. становіцца су-

падзенне націскных галосных і паслянаціскных

гукаў. У канцы XIX і асабліва на пачатку XX ст.

уся ўсходнеславянская Р. значна «палявела»:

важным стала супадзенне не паслянаціскных, а

пераднаціскных гукаў. Пачала шырока ўжывац-

ца недакладная Р., пры якой супадаюць толькі

асобныя гукі. Менавіта ў гэты час рускі паэт I.

Севяранін напісаў:

Теперь повсюду дирижабли

Летят, пропеллером урча,

И ассонансы, точно сабли,

Рубнули рифму сгоряча.

«Левізна» — адна з асноўных прымет сучас-

най усходнеславянскай, у тым ліку беларускай,

Р., хоць такую Р. можна сустрэць яшчэ ў пер-

шай палове XIX ст. (напрыклад, у А. Пушкіна). Ас-

лабленне сугучнасці паслянаціскных складоў

прывяло да ўзмацнення гукавой сузалежнасці

не толькі пераднаціскных складоў, але і асоб-

ных слоў, што стаяць злева ад рыфмаваных

слоў (гл.: распыленая рыфма). У цэлым жа сучас-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

305

ны рыфмарый уключае розныя віды

і формы Р., што выпрацавала паэзія амаль за

тысячу гадоў свайго рыфмовага развіцця. Р. як

адзін з найбольш важных элементаў паэтыкі

верша вызначаецца характарам і ступенню су-

гучнасці, месцам яе ў вершаваных радках і, на-

рэшце, функцыяй. Характар і ступень сугучнасці

ў словах-Р. залежыць ад націску і колькасці гу-

кавых супадзенняў, дакладнасці гэтых супа-

дзенняў, суадносін сугуччаў з сэнсава значнымі

словамі. У рыфмаваных словах абавязкова па-

вінны супадаць націскныя галосныя. Гэтаму не

пярэчыць адносна невялікая колькасць рознана-

ціскных Р. Па месцы націску Р. могуць быць з

націскам на апошнім складзе — мужчынскія, на

перадапошнім — жаночыя, на трэцім ад канца

— дактылічныя, на чацвёртым (і далей) ад

канца — гіпердактылічныя. У вершазнаўстве

мужчынскія Р. прынята абазначаць малой літа-

рай (а), жаночыя — вялікай (А), дактылічныя і гі-

пердактылічныя — вялікай літарай адпаведна з

адной і дзвюма коскамі зверху (А’, А”). У залеж-

насці ад колькасці і якасці гукавых супадзенняў

адрозніваюць рыфмы багатыя, глыбокія і

бедныя. Р., якія заканчваюцца на зычныя гукі

(звон — ён, борам — хорам), называюцца з а к

р ы€ т ы м і, на галосныя або нескладовыя ў і й

— а д к р ы€ т ы м і (бары — вятры, край —

Дунай). Што датычыць дакладнасці сугуччаў, то

вылучаюць рыфмы дакладныя, або поўныя, а

таксама цэлы шэраг недакладных (няпоўных,

прыблізных), сярод якіх — асанансныя, канса-

нансныя, апорныя, або карнявыя, усечаныя,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

306

рознанаціскныя (няроўнаскладовыя), анаграм-

ныя. Р., як правіла, спалучаюць сугуччамі два

самастойныя словы. Часам сугуччы ахоплі-

ваюць больш слоў, утвараючы састаўныя Р.

Сустракаецца, праўда, вельмі рэдка, звычайна

як эксперымент, і т. зв. ламаная Р., якая «раз-

ломвае», дзеліць словы на часткі. Размяшчэнне

Р., або рыфмоўка, залежыць ад месца Р. у вер-

шаваных радках, колькасці Р., спосабу сувязі

вершаваных радкоў. Як ужо гаварылася, іс-

нуюць Р. канцавыя, пачатковыя, унутраныя,

пантарыфмы. У залежнасці ад колькасці Р. у ст-

рафе рыфмоўка бывае парнай, трайной, чац-

вярной, мнагакратнай, тэрнарнай, кватэрнарнай.

Р., якія паслядоўна паўтараюцца на адных і тых

жа месцах у вершаваных радках, утвараючы ст-

рофы, называюцца р э г у л я€ р н ы м і (у адроз-

ненне ад с п а- р а д ы€ ч н ы х, што зрэдку

з’яўляюцца

ў белым вершы ці ў верлібры). Р. можа прахо-

дзіць праз увесь твор (скразная рыфма). У нека-

торых відах вершаў асобныя радкі папярэдніх

строфаў рыфмуюцца з радкамі наступных стро-

фаў, утвараючы своеасаблівы рыфмовы ланцуг

(ланцужковая рыфма). Падчас адна Р. аб’ядноў-

вае ўсе радкі твора (манарыфма). Н е- р э г у л

я€ р н ы я Р., з’яўленне якіх у пэўным месцы

твора нічым не рэгламентавана, утвараюць не

строфы, а страфоіды, ужываюцца

ў астрафічным вершы.

Р. выконвае ў вершаваным творы вельмі

важныя функцыі. Як паўтор сугуччаў яна ўвахо-

дзіць у сістэму гукавой арганізацыі вершаванай

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

307

мовы і мае, такім чынам, ф а н ϒ ч н а е зна-

чэнне. Інструментоўка верша ў многім залежыць

ад колькасці Р., багацця гукавых супадзенняў у

словах-Р., частаты размяшчэння Р. у вершы. Р.

адыгрывае ў вершаваным творы

і значную і н т а н а ц ы€ й н у ю ролю. У прыват-

насці, яна садзейнічае (асабліва пры сінтаксіч-

ным пераносе) узнікненню лагічнага націску на

слове, што стаіць у Р. Дзякуючы Р. часам ства-

раецца эфект акцэнтна-інтанацыйнай незвычай-

насці (Р. ламаныя, рознанаціскныя, або няроў-

наскладовыя, састаўныя). Велізарная роля на-

лежыць Р. у р ы т м ϒ ч н а й арганізацыі вер-

ша. Адна з галоўнейшых яе функцый, як заўва-

жыў М. Багдановіч, — «падкрэсліваць форму

метра, абводзячы цвёрдым контурам яго грані-

цы». Р. з’яўляецца своеасаблівым сігналам аб

заканчэнні вершаванага радка — гэтай рытмічнай

адзінкі верша, паказвае на месца міжрадковай

паўзы. Асабліва важна гэта ў вольным вершы,

паколькі Р. у ім з’яўляецца фіксатарам канца

вершаванага радка. Р. уплывае на рытм верша,

бо яна не проста сугучнасць асобных слоў, а

сугучнасць, звязаная з моўным націскам. Мена-

віта таму Р. мужчынскія і жаночыя, дактылічныя

і гіпердактылічныя, рознанаціскныя (няроўнаск-

ладовыя) і састаўныя, ужытыя ў розных камбі-

нацыях, надаюць творам, апрача ўсяго іншага, і

своеасаблівы рытмічны малюнак. Р. выконвае

таксама і к а м п а з і ц ы€ й н у ю функцыю.

Яна не толькі раздзяляе вершаваныя радкі, але

і спалучае іх у страфічныя комплексы, аддзя-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

308

ляючы

іх затым адзін ад другога, што ўплывае на архі-

тэктоніку твора. Унутраная Р. у адрозненне ад

канцавой звязвае не радкі, а паўрадкоўі, аднак

адыгрывае тую ж рытмічную і кампазіцыйную

ролю. Дарэчы, гэтым унутраная Р. адрозніваец-

ца ад многіх іншых унутраных сугуччаў, якія не

маюць строга вызначанага месца ў вершаваных

радках. Дзякуючы свайму месцу ў вершарадзе

(канец радка, перад міжрадковай паўзай) Р. падк-

рэслівае, інтанацыйна вылучае пэўныя словы-па-

няцці. Апрача таго, яна асацыятыўна звязвае

асобныя словы, падкрэсліваючы іх семантыч-

ную блізкасць або, наадварот, аддаленасць. На

гэтай уласцівасці Р. засноўваюцца, у

прыватнасці, т. зв. тэматычныя рыфмы, якія да-

памагаюць падкрэсліць найбольш важныя для

ўсяго твора паняцці. Пра с э€ н с а в а е, або

л е к с ϒ ч н а е, значэнне Р. паэты ведаюць

здаўна і выкарыстоўваюць гэта ў сваёй творчай

практыцы. «Рыфма вяртае нас да папярэдняга

радка, — падкрэсліваў У. Маякоў-

скі, — прымушае ўспомніць яго, прымушае ўсе

радкі, якія афармляюць адну думку, трымацца

разам... Я заўсёды стаўлю самае характэрнае

слова ў канец радка і дастаю да яго рыфму што

б там ні было. У выніку мая рыфма амаль заў-

сёды незвычайная і ўжо ва ўсякім разе да мяне

не ўжывалася, і ў слоўніку рыфмаў яе няма.

Рыфма звязвае радкі, таму яе матэрыял павінен

быць яшчэ больш моцным, чым матэрыял, што

пайшоў на астатнія радкі». Такім чынам, незвы-

чайнасць Р., арыгінальнасць і багацце сугуччаў,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

309

якія яе ўтвараюць, — якасці, што маюць прамое

дачыненне да сэнсу вершаванага твора. Менаві-

та таму злоўжыванне банальнымі Р., навізна

якіх сцёрлася ад частага

выкарыстання, а таксама Р. выпадковымі, адна-

роднымі зніжае мастацкую моц усяго твора, ст-

варае ўражанне беднасці творчых магчымасцей

паэта. Аднак захапленне Р. рэдкімі (вышуканы-

мі), экзатычнымі, а таксама аманімічнымі, таўта-

лагічнымі, каламбурнымі ідзе таксама на шкоду

твору. Акрамя ўжо названых функцый, Р. выкон-

вае яшчэ адну. Яна мае м н е- м а н ϒ ч н а е

значэнне — садзейнічае хутчэйшаму, лепшаму

запамінанню рыфмаваных твораў. Пра гэта

сведчыць тое, што, напрыклад, белы верш або

празаічны тэкст вывучыць на памяць значна ця-

жэй, чым рыфмаваны верш. Усе свае магчымас-

ці Р. раскрывае ў творы толькі ў цесным узае-

мадзеянні з іншымі кампанентамі мастацкай

формы, служачы разам з імі выяўленню думак і

пачуццяў вершатворцы.

Алітэра€цыя (ад лац. ad — да, пры і littera

— літара) — прадвызначанае пэўнымі мастацкі-

мі задачамі паўтарэнне ў вершаванай мове ад-

нолькавых або падобных зычных гукаў. На-

прыклад:

Там, дзе воранам вораг каркае,

Я з зямлі паўстаю і бунтую.

Дабравольная санітарка —

Ласкай душы братоў бінтую.

(П. Макаль. «Цётка»)

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

310

У гэтых радках адчуваецца выразная А. на

гукі р, д і т. Прызначэнне А. у вершы рознае. У.

Маякоўскі падкрэсліваў: «Я звяртаюся да алітэ-

рацыі для абрамлення, для яшчэ большага

падкрэслення важнага для мяне слова. Можна

звяртацца да алітэрацыі для простай гульні

ў словы, для паэтычнай забавы; старыя (для

нас старыя) паэты карысталіся алітэрацыяй га-

лоўным чынам для меладычнасці, для музыч-

насці слова...» Пры гэтым рускі паэт адзначаў,

што «дазіраваць» А. і асананс трэба вельмі

асцярожна і што гукавыя паўторы не з’яўляюцца

самамэтай паэзіі. Да ліку «найбольш тонкіх

сродкаў паэтычнага ўздзеяння» адносіў А. і аса-

нанс М. Багдановіч. Дзякуючы перш за ўсё А. —

інструментоўцы на зычныя гукі — у шэрагу

вершаў ствараецца эфект гукапераймання. Вось

як А. на шыпячыя, свісцячыя,

а таксама на р не толькі прадвызначылі музыку

наступных радкоў з «Новай зямлі» Я. Коласа, але

таксама дапамаглі стварыць гукавы эфект, «слы-

хавое ўяўленне» (Т. Эліат) надыходу наваль-

ніцы:

А дождж шуміць, а дождж гудзе,

І бліжай-бліжай ён ідзе...

І вось жахнула бліскавіца,

Як вокамгненная крыніца,

І гром-пярун сталёвым бічам,

Бы нейкі звер сталёвым лычам,

Арэ-трасе, калоціць хмары...

Альтэрна€нс (ад лац. alterno — чаргуюся) —

сукупнасць правіл чаргавання розных па харак-

тару рыфмаў (мужчынскіх, жаночых і дактыліч-