Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

321

рыфмы, як сонца — аконца — бясконца, снег —

смех, век — чалавек, след — свет і некаторыя

іншыя, успрымаюцца сёння як Б. Р., сугуччы ні-

жэйшага гатунку.

Бе€дная ры€фма — тэрмін, якім абазна-

чаюць шэраг бедных на сугуччы рыфмаў. Да Б.

Р. перш за ўсё адносіцца мужчынская адкрытая

рыфма, у якой супадаюць толькі галосныя гукі:

люблю€ — маю€, край — быва€й, пайшо€ў —

зноў і г. д. Не вызначаецца багаццем сугуччаў

і мужчынская закрытая рыфма, у якой не супа-

даюць пераднаціскныя зычныя: ног — даро€г,

дым — ім, сцяг — вяка€х і г. д. Як Б. Р. успры-

маюцца таксама аднародныя граматычныя рыф-

мы, асабліва пры злоўжыванні імі. У першую

чаргу гэта адносіцца да т. зв. флексійных рыф-

маў — дзеяслоўных (хо€дзіць — паво€дзіць, пы-

та€е — сяда€е) і назоўнікавых (нага€мі — сця-

га€мі, васілёчак — звано€чак). Паэты часам не

згаджаюцца з такімі адносінамі да Б. Р.:

Дзеяслоўная рыфма!.. І модны крытык

Ад агіды аж скрывіць рот,

І, як кіслую дзічку, знарок сярдзіта

Шпургане за парнаскі плот.

«Аджыла!», «Прымітыў!». Прыгавор канчатковы.

І, зганьбованы, моўчкі, без слоў,

Нібы выгнаны з хаты сваёй чарнабровай,

Папляцецца бунтар-дзеяслоў.

(А. Бачыла. «Дзеяслоўныя рыфмы»)

У паэтычным творы Б. Р. звычайна высту-

паюць побач з іншымі сугуччамі, гукавымі паўто-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

322

рамі, з багатымі і глыбокімі рыфмамі, што ў

значнай ступені кампенсуе іх гукавую мала-п-

рыкметнасць.

Выпадко€вая ры€фма — рыфма, з’яўленне

якой у творы абумоўлена не патрэбамі паэтыч-

нага сэнсу, а толькі выпадковай сугучнасцю

слоў. Гэта — рыфма дзеля рыфмы. Часам «дзеля

рыфмы» паэт адважваецца на непажаданыя

паэтычныя асацыяцыі, што ўзнікаюць у выніку

сугучнасці выпадковых для дадзенага тэксту

слоў:

Усё яшчэ трывогі па начах.

Забытае... Яно пры вас, удовы.

І слёзы душаць вас, нібы удавы,

Аж цёмна ў адцвітаючых вачах.

(К. Камейша. «Удовы»)

Імкненне абавязкова падабраць дакладнае

сугучча вядзе, здараецца, да няправільнага ка-

рыстання словам, ужывання яго не ў тым зна-

чэнні ці не ў той форме, якую вымагае паэтычны

кантэкст:

Летняя ночка купальная [трэба — купальская]

Яснай растаяла знічкаю.

Падаюць зоры світальныя

Ў чыстыя воды крынічныя.

(М. Шушкевіч. «Ты мне

вясною прыснілася»)

Хачу на бор падобным стаць,

Каб чалавеку ў горы

Я па плячы палапатаць [трэба — паляпаць]

Мог па-сяброўску голлем.

(У. Скарынкін. «...Як бор, ха-

чу я быць такім»)

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

323

І калі ты мяне толькі паклікаеш, [трэба—

паклічаш]

Памру за цябе без енку (?).

Нашу я любоў да цябе вялікую

У сэрцы сваім маленькім.

(Я. Янішчыц. «Мова»)

Усе выдзеленыя словы — недакладныя, а

таму і выпадковыя ў гэтых вершаваных радках.

Падбіраючы сугуччы, паэты не ўлічвалі сапраў-

дны сэнс і стылёвыя магчымасці гэтых слоў.

Гіпердактылϒчная ры€фма (ад грэч. hyper

— звыш і daktylos — дактыль) — такі від рыфмы,

калі націск у сугучных словах падае далей чым

на трэці склад ад канца. У беларускай паэзіі

сустракаецца вельмі рэдка і толькі на чацвёр-

тым ад канца складзе. Вось прыклад Г. Р.

з народнай песні:

Ты бярозка не цярэбленая,

Твае сучайкі сярэбраныя,

Маковачка пазалочывана,

Чорным шоўкам перастрочывана.

У сучаснай паэзіі Г. Р. ужываецца ў спалу-

чэнні з мужчынскай і жаночай рыфмамі ў вер-

шах розных жанраў:

Браце мой,

Калі справа ўся ў рыфмах — магу пацягацца;

Будзь упэўнен, што я цябе выматаю:

Я такую, брат, рыфму выдумаю,

Непрычэсаную і нявымытую,

За якую дадуць тваіх дваццаць.

(Н. Гілевіч. «Размова з калегам

аб рыфмах і хлебе надзённым»)

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

324

Там я буду знаны госць.

Там знайду я роўненькую.

Там іх, кажуць, многа ёсць,

І ўсе чыста — дробненькія.

(В. Вітка. «Пярэстарак»)

Вялікі мастацкі эфект дасягаецца раптоўным

з’яўленнем рэдкай Г. Р. на фоне іншых, больш

прывычных, рыфмаў. У прыватнасці, у канцы

верша П. Панчанкі «Край паэтаў», напісанага

жаночымі рыфмамі, нечакана ўзнікае Г. Р.:

Дзе ж той край залатакосы, край зялёны —

Рык ласіны,

Звон пчаліны,

Мора лёну?

Там, дзе Свіцязь, там, дзе Прыпяць і Ясельда,

Дзе танцуюць пад цымбалы на вяселлях;

Дзе жанчына, сінявокая і ласкавая,

Звонка чаравічкамі паляскавала.

У рускай паэзіі Г. Р. можа мець больш за ча-

тыры склады. Унікальным па выкарыстанню

рыфмаў з’яўляецца верш В. Брусава «Ночь»:

у ім сяміскладовыя (!) Г. Р. паступова, ад радка

да радка, скарачаюцца, пераходзячы ў дакты-

лічныя, жаночыя і, нарэшце, мужчынскія:

Ветки, темным балдахином све€шивающиеся,

Шумы речки, с дальней песней сме€шивающиеся,

Звезды, в ясном небе слабо вздра€гивающие,

Штампы роз, свои цветы протя€гивающие,

Запах трав, что в сердце тайно вкра€дывается,

Теней сеть, что странным знаком скла€дывается,

Вкруг луны живая дымка га€зовая,

Рядом шепот, что поет, доска€зывая,

Клятвы, днем глубоко затаённые,

И еще, — еще глаза влюблённые,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

325

Блеск зрачков при лунном свете бе€лом,

Дрожь ресниц в движении несме€лом,

Алость губ, не отскользнувших про€чь,

Милых, близких, жданных... Это — но€чь!

Глыбо€кая ры€фма — від багатай рыф-

мы,

у якой супадаюць не толькі націскныя склады,

але і некалькі пераднаціскных гукаў. Напрыклад:

анке€т— банке€т, гады€ — гарады€, мацыёлу

— мацыёну, гало€ўнае — галавало€мных. Усе

гэтыя прыклады — з сучаснай беларускай паэзіі,

аднак Г. Р. выяўляецца і ў даўніх фальклорных

творах:

А там ехаў двараннн

На коніку вараны€м.

Граматы€чная, або аднаро€дная, ры€фма

— рыфма, у якой сугуччамі звязваюцца словы,

што стаяць у адной граматычнай форме. Рыф-

мавацца могуць назоўнікі (сонцам — аконцам,

кветкі — палеткі, сяўбу — варажбу), дзеясло-

вы (сцелецца — вяселіцца, расла — магла),

прыметнікі (дужы — дасужы, блізкі — нізкі), зай-

меннікі (той — свой, яна — сама) і іншыя часці-

ны мовы. Паколькі ў Г. Р. сугучныя адны і тыя ж

марфалагічныя часткі слова (суфіксы, канчаткі),

то падбіраць такія рыфмы адносна няцяжка. Ад-

нак і вартасць іх ад гэтага змяншаецца, пасту-

паецца перад вартасцю р а з н а р о€ д -

н ы х рыфмаў, што спалучаюць розныя часціны

мовы ў неаднолькавых граматычных формах.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

326

Тым не менш Г. Р., як і ўсялякія іншыя, маюць у

творы пэўную выяўленчую функцыю. Мэтазгод-

насць іх выкарыстання вызначаецца канкрэтным

зместам твора, яго стылем. Поўнае непрыманне

Г. Р., гэтаксама як і злоўжыванне імі, збядняе

паэзію. А. Бачыла, напрыклад, свой верш

«Дзеясловы пакут» цалкам пабудаваў на д з е я

с л о€ ў н ы х р ы€ ф м а х.

І гэты свядома разлічаны прыём аказаўся дзей-

сным сродкам выяўлення аўтарскай думкі:

І стаю,

І цярплю,

І злую, і малю...

Як згадаць: ці ўцярплю, ці ўтрываю?..

Не сядзі,

Не глядзі,

А збірайся — ідзі...

Што марудзіш?.. Няўжо не кахаеш?..

Гукаперайма€нне — імітацыя з дапамо-

гай гукаў мовы тых ці іншых гукаў рэчаіснасці.

Інструментоўка на асобныя (перш за ўсё зыч-

ныя) гукі дапамагае асацыятыўна ўзнавіць гру-

кат грому («Грамы варочаюцца: — Гах! Га-гах!

Падтаквае ім роскат крутабокі» — С. Гаўрусёў),

ціканне гадзінніка («Я гадзіннік, вам будзільнік,

Каб не дзынкаў — дзінь-дзінь-дзінь, Вы б у шко-

лу не схадзілі І праспалі б як адзін» — С. Шушке-

віч), шум і рокат горнага вадаспаду («У горных

жорнах перацёрты, Па схіле, як па латаку, Паток

ссыпаўся, распасцёрты, І ніцма падаў у раку» —

М. Лужанін), стукат конскіх капытоў («Пад падко-

вамі рытм. Перастук пад падковамі» — М. Танк),

свіст косаў («Дзе вы, брацці-ўдальцы, дзе вы,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

327

хлопцы-касцы?» — Я. Купала) і г. д. Аднак

нельга лічыць, што сродкамі паэтычнага гукапі-

су можна дакладна ўзнавіць пэўныя гукі рэчаіс-

насці. Зрабіць гэта немагчыма, дый такой патрэ-

бы няма. Дастаткова таго, што па асацыяцыі, гу-

кавой аналогіі ў нашай свядомасці паўстае гука-

вы, а за ім — і зрокавы вобраз з’явы ці прадме-

та. Да Г. адносіцца а н а м а т а п е€ я (ад грэч.

onomatopoieia — выбар назваў) — ужыванне гука-

пераймальных слоў, якія імітуюць асобныя гукі

прыроды, крыкі птушак, звяроў і г. д. Анамата-

пея сустракаецца, у прыватнасці, у вершы Я.

Лучыны «Вясновай парой»:

— Дурна кажа салавейка,

Брэша, сын сабачы:

«Дай-дай!» — Песня та — капейка!

Лепшы говар драчы:

«Дзяры!.. бяры!.. — Будзеш есці

І мёд піці збанам.

Пры худобе і пры чэсці

Скора станеш панам».

— А вароны што казалі,

Ой там, у граніцы?..

Яны кажуць: «Кралі, кралі!..» —

Там, на шыбяніцы.

Гу€капіс, або інструменто€ўка, — такія гу-

кавыя паўторы ў вершаванай мове, якія ўзмац-

няюць яе мілагучнасць і сэнсавую выразнасць.

Сярод іх вылучаюцца гукавая анафара, эпіфа-

ра, кальцо, стык. Асобнымі відамі Г., апрача

названых, з’яўляюцца алітэрацыя, асананс, гу-

каперайманне. У паэтычнай практыцы, як праві-

ла, усе яны выкарыстоўваюцца ў спалучэнні,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

328

суадносячыся з лексікай, інтанацыйна-сінтаксіч-

най арганізацыяй вершаванага радка. Так, у

«Песні званара» Я. Купалы гукавыя стыкі, ана-

фары і эпіфары ўзмацняюць мастацкую выраз-

насць асанансу (на о, у, і, а) і алітэрацыі (на р, з,

с, ц):

Разгудзіцца мой звон ад акон да акон,

Думы збудзіць, па сэрцах удара,

Дрогнуць сковы цямніц, бліснуць іскры зарніц,

Заварушацца яры, папары.

У добрых паэтаў Г. выступае ў суладдзі са

зместам, дапамагае лепш выявіць галоўную дум-

ку, сэнс верша. Як, напрыклад, у наступных тво-

рах П. Броўкі і Е. Лось:

Дзяды і бацькі нашу мову стваралі,

Каб звонка звінела, была як агонь.

У сёлаў імёны, як гукі цымбалаў, —

Блонь,

Струнь,

Звонь!

(П. Броўка. «Родныя словы»)

Над Звонню — звон, ля Звоні — сінь:

Званочкі ладзяць карагоды...

Пад Звонню шапку ў грэчку кінь —

І шапка ўраз прапахне мёдам!

(Е. Лось. «Звонь»)

Вялікае распаўсюджанне ў паэзіі атрымалі

паўторы не толькі асобных гукаў, але і гука-

спалучэнняў. Напрыклад:

Першыя раны жанчына лячыла,

Травы збірала з відна да цямна.

Першых звяроў прыручыла жанчына,

Першай пасеяла зерне яна...

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

329

(П. Панчанка)

Такія гукавыя паўторы нельга адносіць да

ўнутранай рыфмы (як гэта падчас робіцца), па-

колькі яны не выконваюць кампазіцыйнай ролі.

Нельга іх залічваць і ў разрад паэтычнай этыма-

логіі, бо словы, якія яны яднаюць, не маюць

дастатковай унутранай вобразна-сэнсавай сувя-

зі. Нягледзячы на гэта, эўфанічныя і сэнсавыяў-

ленчыя магчымасці паўтораў гукаспалучэнняў

даволі значныя. Часам яны звязваюць не два, а

тры і нават больш слоў:

Ён чуў, як халадзела, млела цела,

Якое апяклі трынаццаць ран.

(С. Законнікаў. «Урбаны»)

Палявая пошта... палявая...

Гэта сонца поле палівае...

(С. Панізнік. «Палявая

пошта»)

Значэнне гукавой інструментоўкі верша та-

кое ж, як і значэнне фонікі ў цэлым.

Дакла€дная, або по€ўная, ры€фма — та-

кая рыфма, у якой супадаюць націскныя і пасля-

націскныя гукі: ра€нку — вуша€нку, крыннцы —

рукавϒцы, гала€ктыкі — пра€ктыкі і г. д. Што

да мужчынскіх рыфмаў, то дакладнымі лічацца

такія, у якіх супадаюць і пераднаціскныя зыч-

ныя: імгла€ — цяпла€, гады€ — малады€, гром

— дабро€м і г. д. Крытэрый дакладнасці рыф-

маў залежыць як ад фанічных асаблівасцей мо-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

330

вы, так і ад літаратурных традыцый. У прыват-

насці, у беларускай паэзіі Д. Р. лічацца рыфмы з

націскнымі галоснымі і — ы, а — я, э — е (ннбы

— ры€бы, рама€на, — на Яна, Арэ€се — ле-

€се).

Дактылϒчная ры€фма — від рыфмы, у

якой націск падае на трэці ад канца склад сугуч-

ных слоў. Яна сустракаецца ў беларускай паэзіі

ўсіх часоў, хоць у старажытны перыяд выкарыс-

тоўвалася значна радзей, чым у сучаснай вер-

ша-

творчасці. Па частаце ўжывання гэта рыфма

знаходзіцца на трэцім месцы — пасля жаночай і

мужчынскай. Вось прыклады Д. Р.:

Антон малодзенькі

Піў мёд салодзенькі.

Прыкаціўся к бочачцы,

Яшчэ трошкі хочацца.

(Народная песня)

Сонца навукі скрозь хмары цёмныя

Прагляне ясна над нашай ніваю,

І будуць жыці дзеткі патомныя

Добраю доляй, доляй шчасліваю!..

(Я. Лучына. «Роднай

старонцы»)

Шампаламі нас білі

Французскімі, прускімі.

Хто пытаў —

Ці мы плакалі, ці не плакалі?

Праваслаўных запісвалі

Царскія пісары

Рускімі,