Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

351

быў я ў пана Бараноўскага на куцці. Да як пад’еў

куцці, дак не магу сапці. Што мая Улляна не ра-

біла! І гаршчок на пупе станавіла. Да і тое не

памагло, да яшчэ горш прылягло. Пара€дзілі

мне галасу, купервасу да бурачнага квасу, мо-

ху, чартапалоху і яшчэ нечага, забыўся, троху,

— усё гэта зелле скалаціць да выпіць. Зрабіў я і

гэся. Не памагло. Яшчэ горш прылягло. Вот каб

нашоўся дактарочак да палячыў мой жывато-

чак, — аддаў бы я яму і торбачку і мяшочак». У.

Р. П. словы-сугуччы эўфанічна арганізуюць

тэкст, надаюць яму павышаную рытмічнасць,

эмацыянальнасць. Разам з тым яны расчля-

няюць гэты тэкст на асобныя часткі, чым не-

калькі сціраюць мяжу паміж прозай і вершам,

набліжаюць адно да другога. Р. П. садзейнічала

з’яўленню ў вершаванай мове рыфмы, а такса-

ма ўзнікненню аднаго з старэйшых відаў ус-

ходнеславянскага верша — раёшніка.

Рыфма€рый — сукупнасць рыфмаў, якія

выкарыстоўвае пэўны паэт ці цэлая паэзія ў пэў-

ны гістарычны адрэзак часу. Напрыклад: рыф-

марый Я. Купалы, Р. беларускай паэзіі XIX ст. і

г. д. Часам Р. называюць слоўнікі рыфмаў ней-

кага паэта або ўсёй нацыянальнай паэзіі.

Рыфмо€вае чака€нне — псіхалагічны стан

ва ўспрыманні вершаванага твора, калі ў выніку

паўтарэння слоў-рыфмаў чытач (слухач) чакае

новага з’яўлення сугуччаў на адпаведных мес-

цах у вершаваных радках. На парушэнні інерцыі

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

352

Р. Ч. засноўваецца ўжыванне халастых радкоў,

асобных незарыфмаваных слоў у рыфмаваным

вершы і, наадварот, асобных спарадычных

рыфмаў у белым вершы.

Рыфмo€ід — спарадычнае сугучча, што час

ад часу з’яўляецца ў рыфмаванай прозе (гл.) ці

ў некаторых нерыфмаваных відах верша (антыч-

ны верш, белы верш, верлібр). Р. не выкон-

ваюць усіх тых функцый, якія ў вершаваным

творы выконвае рыфма (гл.), тым не менш яны

ўплываюць на агульны гукапісны лад твора, яго

рытма-інтанацыйны малюнак.

Рыфмо€ўка — размяшчэнне рыфмаў у

страфічным і астрафічным вершаваным творы. Р.

характарызуецца месцам і колькасцю зарыфма-

ваных слоў. Па месцы рыфмаў Р. чатырохрад-

коўяў, у прыватнасці, бывае с у м е€ ж н а й

(аабб), п е р а к р ы ж а в а€ н а й (абаб), а п а -

я с н о€ й, або к а л ь ц а в о€ й (абба). Вось

прыклад сумежнай Р.:

Дарогі доўгія ў жыцці

Нам без памылак не прайсці.

Ад невялікіх — не гаруй,

Ёсць слова добрае — «даруй»!

Чым боль пакутліва хаваць,

Не бойся ты «даруй!» сказаць

Ані пакрыўджаным бацькам,

Ані таварышам-сябрам.

(П. Броўка);

перакрыжаванай:

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

353

Знят з узбраення,

бо ўстарэў зусім,

Славуты «максім»,

кулямёт станковы...

А ты ўсё не старэеш,

Танк Максім, —

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

354

Гады ідуць,

а ты штодзённа

новы...

(М. Аўрамчык. «...Калі

запеў ты некалі ў гаі»);

апаясной:

Мой народ жыве каля крыніц.

Мой народ любому дасць напіцца,

Акрамя гвалтоўнікаў і хціўцаў,

Акрамя забойцаў-чужаніц.

(Л. Дайнека)

Свой парадак Р. характэрны для цвёрдых

форм верша (тэрцыны, секстыны, актавы і інш.), а

таксама для строфаў, звязаных ланцужковымі і

скразнымі рыфмамі. Па колькасці канцавых су-

гуччаў Р. бывае парная, трайная, чацвярная,

мнагакратная, манарыфма, тэрнарная, кватэр-

нарная.

Рэ€дкая, або вы€шуканая, ры€фма —

рыфма, у якой сугуччы спалучаюць словы,

вельмі розныя па сэнсу і стылёвай афарбоўцы:

цалафан — цалаваў, сонца — стронцый, красой

— расол. Р. Р. супрацьстаіць банальнай. Разна-

віднасцю Р. Р. з’яўляецца экзатычная. Да Р. Р.

адносяцца тыя, у якіх спалучаны сугуччамі аб-

рэвіятуры, лічбы, варварызмы:

Адціснуты зоркі пад самую столь,

І неба ў арэнду гарою забрана.

Узровень над морам — 3100.

Тут наша застава.

Тут землі Ірана.

(П. Панчанка. «Слухаючы «Перапёлку»)

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

355

Натужна плячу плаціны —

Турбіны турбуюць яе.

І тут яна, lingua latina,

Тры грошы свае суе.

(Р. Барадулін. «Енісейскія сустрэчы»)

Дарэчы ўжытыя Р. Р. могуць выклікаць све-

жыя паэтычныя асацыяцыі, а злоўжыванне такі-

мі рыфмамі вядзе да пустога жангліравання

словамі-сугуччамі, своеасаблівага паэтычнага

моднічання. Такое моднічанне высмеяў у сваім

сатырычным вершы «Модная рыфма» В. Вітка.

Паэтычных архінаватараў паэт «сцябае» Р. Р.:

Падымаю

Нагавіцы,

Пачынаю

Навігацыю.

Памажы мне,

Тэлепатыя,

Як дамоў

Дацеляпацца.

Рэды€ф — слова або (радзей) словазлучэн-

не, якое ў нязменным выглядзе паўтараецца ў

вершаваных радках услед за канцавымі рыфма-

мі. Р. надзвычай характэрны для ўсходняга вер-

ша, у прыватнасці для такой яго формы, як га-

зэль. Сустракаецца і ў беларускай паэзіі. У

асобных народных песнях гэта своеасаблівыя

кароткія прыпевы пасля кожнага радка:

Хлопец здуру ажаніўся, божа ж мой!

Навек жонкай падавіўся, божа ж мой!

Ані міскі, ані лыжкі, божа ж мой!

Павесілі тры калыскі, божа ж мой!

Р. ужыў у сваёй «Песні» Ф. Багушэвіч:

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

356

Чаго бяжыш, мужычок?

— Паганяе мароз.

Чаму ляжыш, мужычок?

— Бо урадніка вёз.

Чаго ты п’еш, мужычок?

— Бо і хлеба не еў.

За што ты б’еш, мужычок?

— Бо і сам тое меў...

Рэхары€фма — рыфма, у якой другое су-

гучнае слова, звычайна аднаскладовае ці двух-

складовае, радзей — трохскладовае, паўтарае

частку папярэдняга. Такая рыфма вядзе свой

пачатак з вуснай народнай творчасці:

Кацярына-Кацярынушка,

А дзе ж твая жывацінушка?

— Каровухны — каля ровухны,

А свінухны — каля нівухны.

Хлеба, солі прыпазычу,

Табе, братка, дабра зычу.

Своеасаблівая чатырохкратная Р. сустра-

каецца ў адным з твораў дзіцячага фальклору

(запісаны ў в. Ракаў Валожынскага раёна):

— Што фрыцы курылі?

— «Прыбой».

— Чым яны жывіліся?

— Рыбай.

— Што яны хацелі?

— Бой.

— Як яны крычалі?

— «Ой!»

Верш, поўнасцю пабудаваны на выкарыс-

танні Р., называецца рэхавершам.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

357

Састаўна€я ры€фма — рыфма, у якой адна

ці нават абедзве часткі складаюцца не з аднаго,

а з двух і больш слоў. С. Р. узнікла і бытавала ў

фальклоры:

Аддай мяне, мой татачка, у сям’ю.

У сям’і ёсць парадачак усяму.

Ой, пайду я, молада, па ваду,

А яго за ручаньку павяду.

Асаблівае распаўсюджанне набыла С. Р. у

пісьмовай паэзіі:

Тут учора бура выла нам,

Вецер-чмут гайсаў з кутка ў куток, —

Стары бор з карэннем выламан,

Сумны шум яго навекі змоўк.

(М. Чарот. «Маладняк»)

Трэснула, грукнула, грымнула з покатам,

Хлынула цёплае неба на дол

(Вось і сімфонію слухаем, покуль там

Творцы сядзяць за крытычнай нудой).

(П. Панчанка)

Відам С. Р. з’яўляецца рыфма каламбурная

(гл.).

Скразна€я ры€фма — рыфма, якая прахо-

дзіць праз увесь вершаваны твор. Побач з С.

Р.

у вершы ёсць і іншыя рыфмы. Дзякуючы С. Р.

падкрэсліваюцца словы, найбольш важныя для

разумення ідэйнага зместу твора. Так, у вершы

Я. Коласа «Жыве Руставелі» імя выдатнага гру-

зінскага паэта зарыфмавана ва ўсіх шасці чаты-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

358

рохрадкоўях:

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

359

Ні буры, ні віхры, ні чорныя годы

Яго не здалелі:

У сказах-былінах, у думах народа

Жыве Руставелі.

У чыстых крыніцах натхнёнага слова,

У песеннай трэлі

Для вечнасці, спетай баянам сурова,

Жыве Руставелі...

Сэ€нсавая, або тэматы€чная, ры€фма —

канцавая рыфма, якая спалучае найбольш знач-

ныя па сэнсу, важныя для разумення тэмы вер-

ша словы. Т. Р. найпаўней выкарыстоўвае сэнса-

ва-выяўленчыя магчымасці сугучных канцавых

слоў. На падпарадкаванне рыфмы сэнсу твора

ўказваў яшчэ французскі пісьменнік і літарату-

разнавец Буало ў сваім славутым паэтычным

трактаце «Паэтычнае мастацтва» (1674):

Ці то ў трагедыі, эклозе ці ў баладзе —

Заўжды павінна рыфма з сэнсам ладзіць.

Няма між імі спрэчкі і ў паміне:

Ён — валадар яе, яна — яго рабыня.

С. Р. аб’ядноўвае асобныя радкі паэмы Я.

Купалы «Безназоўнае»:

Масты старыя спалены —

Старыя ланцугі,

Паложаны падваліны.

Пад повыя сцягі.

Рыфмовыя па€ры спалены — падваліны,

ланцугі — сцягі падкрэсліваюць галоўную думку

і гэтых радкоў, і ўсёй паэмы, у аснове якой —

выразна рэзкі кантраст паміж змрочным міну-

лым Беларусі і яе светлай явай.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

360

Надзвычай часта Т. Р. сустракаецца ў вер-

шах А. Вярцінскага:

Людзі трымаюць ордэр

Так, як трымаюць ордэн.

(«Гнёзды»)

Яны такія ўжо — фасады,

Заўсёды яркія, як фазаны.

(«Фасады»)

Якасцямі С. Р. у той ці іншай ступені вало-

даюць рыфмы аманімічныя, каламбурныя, ама-

фонныя, амаграфічныя і рэдкія, у тым ліку экза-

тычныя.

Таўталагϒчная ры€фма (ад грэч. tautos —

тое самае і logos — слова) — паўтор у канцы

вершаваных радкоў адных і тых жа слоў. Разна-

віднасцю Т. Р. ва ўсходняй паэзіі з’яўляецца рэ-

дыф. Сустракаецца Т. Р. у вуснай народнай

творчасці:

Дзеўка — ад вады,

Хлопец — да вады:

— Пастой, пастой, дзяўчыначка,

Дай каню вады.

Прыклад з сучаснай паэзіі:

Слепіць вочы ён, снег,

І дарогі разбег.

І ты мружышся: «Снег!..

Што за студзеньскі снег!..»

(А. Лойка. «Снег»)