Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

371

на біцца і пульсаваць. У вершы не можа быць

мёртвых клетак. Апендыцыт абсалютна немаг-

чымы. Верш нараджаецца без сляпой кішкі».

Прыблізна тое самае яшчэ раней адзначаў Л.

Талстой, падкрэсліваючы, што «ў сапраўдным

мастацкім творы — вершы, драме, малюнку,

песні, сімфоніі — нельга выняць ніводнага вер-

шаванага радка, ніводнай сцэны, ніводнай фігу-

ры, ніводнага фрагмента са свайго месца і пас-

тавіць на іншае, не парушыўшы значэння ўсяго

твора...». Характар К. твора залежыць ад яго

зместу, ад светапогляду мастака, яго творчага

метаду, а таксама ад літаратурнага жанру, у які

ўвасабляецца жыццёвы матэрыял. У параўнанні

з лірычнымі вершамі ліра-эпічныя

і эпічныя творы маюць больш складаную К.

У іх, як правіла, выяўляецца разгорнуты сюжэт з

усімі яго кампанентамі (завязка, развіццё дзеян-

ня, кульмінацыя, развязка, нярэдка — пралог і эпі-

лог), асобныя пазасюжэтныя элементы (лірыч-

ныя адступленні, аўтарскія развагі, пейзажныя

малюнкі, партрэтная характарыстыка героя і

інш.). У лірычных творах сюжэта (у яго трады-

цыйным разуменні) няма, але тут прысутнічае

свая логіка ў разгортванні лірычнага перажыван-

ня (гл.: амебейная К.., кальцавая К., ланцужко-

вая К., пуант). Часам у тканіну верша ўплятаюц-

ца радкі ці выразы з іншых твораў (гл.: апліка-

цыя), запавольваецца выяўленне паэтычнай

думкі (гл.: рэтардацыя), матэрыял кампануецца

па прынцыпу супрацьпастаўлення (гл.: антытэ-

за) і інш. Асобныя вершаваныя творы ўсту-

паюць ва ўзаемасувязь, утвараючы структурна-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

372

кампазіцыйныя комплексы: дыпціх, трыпціх,

тэтрапціх, н ϒ з к а, або ц ы к л (шэраг лірычных

твораў, аб’яднаных адной тэмай, нейкай вяду-

чай думкай або жанравымі прыметамі: «Іранскі

дзённік» П. Панчанкі), з б о€ р -

н і к в е р ш а в а€ н ы (кніга вершаў аднаго ці

некалькіх паэтаў, цэласная і завершаная па

ідэйнай задуме і размяшчэнні твораў у ёй), а л

ь м а н а€ х (кніга, якую складаюць творы паэ-

таў-сучаснікаў пэўнай мясцовасці ці літаратур-

нага напрамку, напрыклад, штогадовік «Дзень

паэзіі»), а н т а л о€ г і я (зборнік узорных тво-

раў паэтаў пэўнага напрамку ці нацыі, напрык-

лад, трохтомная «Анталогія беларускай паэзіі»).

Адзінкай К. лірычнага верша звычайна

з’яўляецца страфа або страфоід. Сусветная

паэзія за шматвяковы перыяд свайго развіцця

выпрацавала мноства разнастайных відаў стро-

фаў, ад простых да самых складаных, сістэма-

тызацыяй і вывучэннем якіх займаецца асобны

раздзел паэтыкі верша — строфіка.

Стро€фіка (ад грэч. strophe — зварот, змена)

— 1) раздзел паэтыкі верша, што вывучае будо-

ву, віды, заканамернасці ўзнікнення і развіцця ст-

рофаў, выяўленчыя іх уласцівасці; 2) сістэма ст-

рафічнай арганізацыі верша якога-небудзь паэ-

та: строфіка М. Багдановіча, П. Панчанкі і г. д.

С т р а ф а€ — гэта змацаваная пэўнай рыф-

моўкай або клаўзацыяй інтанацыйна-сінтаксіч-

ная еднасць двух ці больш вершаваных радкоў,

якая рэгулярна паўтараецца ў вершаваным тво-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

373

ры. У антычнай паэзіі, якая не ведала рыфмаў,

страфу арганізоўвала метрыка — строга ўпа-

радкаванае размяшчэнне вершарадоў пэўных

памераў. У пазнейшым вершы, у тым ліку і ў су-

часным сілаба-танічным, метрычная арганіза-

цыя страфы часткова засталася — у ёй нярэдка

паўтараюцца ў строгай паслядоўнасці разнас-

топныя радкі аднаго памеру (напрыклад, спалу-

чэнне шасцістопнага і чатырохстопнага ямба,

чатырохстопнага і трохстопнага дактыля і г. д.).

Аднолькавасць рыфмоўкі або клаўзацыі — важ-

ны, але толькі знешні элемент страфічнага

комплексу. Асноўнае ў страфе — гэта рытмічная

цэласнасць, якая прадвызначае аднароднасць

рытмічнага малюнка ў межах аналагічных стро-

фаў, а таксама інтанацыйна-сінтаксічная ед-

насць, дзякуючы якой строфы набываюць ад-

носную змястоўную завершанасць і самастой-

насць і выразна аддзяляюцца адна ад другой

міжстрофнымі паўзамі, а на пісьме яшчэ і гра-

фічна — прабеламі. Пра залежнасць рытмічнага

малюнка вершаванага радка ад яго месца ў ст-

рафе гаворыць наступны факт. У пушкінскіх чаты-

рохрадкоўях, напісаных чатырох-

стопным ямбам, поўнаметрычных (з чатырма

рытмічнымі націскамі) пачатковых радкоў 36%,

заключных — толькі 16%. Змяншэнне націскаў

ад першага да чацвёртага радка можна выявіць

і ў катрэнах У. Маякоўскага, у чатырохрадкоўях

іншых паэтаў, у тым ліку беларускіх. Што да ін-

танацыйна-сінтаксічнай будовы страфы, то тут

перш за ўсё важнае супадзенне будовы з межа-

мі паэтычнага выказвання (міжстрофны перанос

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

374

у паэзіі надзвычай рэдкі). Разам з тым у твор-

часці паэтаў адзначаецца пэўная залежнасць сін-

таксічнай будовы вершаванай фразы ад яе мес-

ца ў страфе. Так, у чатырохрадкоўях А. Пушкіна

ў першай палове страфы звычайна знаходзяцца

дзейнік і выказнік ці галоўны сказ, у другой пало-

ве — даданыя члены галоўнага сказа ці дада-

ныя сказы. У катрэнах У. Маякоўскага — з’ява

супрацьлеглага парадку: дзейнік і выказнік га-

лоўнага сказа — у другой палове страфы. Са-

мыя розныя спалучэнні ў строфах метрычнай,

рытмічнай, інтанацыйна-сінтаксічнай будовы

радкоў і рыфмоўкі даюць паэту велізарныя маг-

чымасці страфічнай арганізацыі верша. Толькі

рознае размяшчэнне ў строфах радкоў пэўных

памераў і выкарыстанне рознай рыфмоўкі даз-

волілі М. Багдановічу стварыць 93 мадэлі стра-

фы (па падліках I. Ралько). Што да Я. Коласа, то

ён карыстаўся 10 відамі строфаў, якія далі 95

рыфмова-клаўзульных схем

і звыш 250 мадэляў. Аднак гэта далёка не рэ-

корд. У сярэдневяковай правансальскай лірыцы

вершазнаўцы налічваюць звыш 900 такіх

мадэляў. М а д э€ л ь страфы — паняцце

ўніверсальнае, яно ўключае разуменне в н д у

страфы (па колькасці радкоў: двухрадкоўе,

трохрадкоўе і г. д.), вершаванага памеру, які

выкарыстаны ў страфе (напрыклад: Я4Я3Я4Я3),

р ы ф м о€ в а - к л а ў з у а€ л ь н а й с х е€ м ы

(характар чаргавання рыфмаў і клаўзул:

аБВ`Г``аБВ`Г``, дзе малая літара абазначае

мужчынскую рыфму, вялікая — жаночую, вялікая

з адным апострафам — дактылічную, вялікая з

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

375

двума апострафамі — гіпердактылічную). Так,

страфічная мадэль верша Я. Купалы «За ўсё»

можа быць схематычна паказана наступным

чынам: (АбАб; Я3) х 5. Апісанне мадэлі: верш

змяшчае пяць аднолькавых чатырохрадкоўяў

(катрэнаў) з перакрыжаванай рыфмоўкай,

напісаных трохстопным ямбам, з

раўнамерным чаргаваннем жаночых і муж-

чынскіх рыфмаў (адпаведна ў няцотных і цот-

ных радках). Страфічнасць надае вершу кампа-

зіцыйную цэласнасць, дапамагае лепш рас-

крыць яго змест. Характар страфы залежыць ад

ідэйнай задумы аўтара, яго ўпадабанняў, творчай

культуры, а таксама канкрэтнага зместу, жанру

твора. У лірычных вершах звычайна выкарыс-

тоўваюцца простыя строфы з двух, трох, чаты-

рох і пяці радкоў; паэмы, апавяданні, раманы ў

вершах вызначаюцца ўскладненай архітэктаніч-

най будовай — складанымі строфамі, якія з’яў-

ляюца пэўнымі камбінацыямі простых. Звычай-

на аднолькавыя рыфмы застаюцца ў межах ад-

ной страфы, аднак у некаторых выпадках яны

своеасаблівым ланцужком яднаюць усе стро-

фы, паступова пераходзячы з адной у другую,

як, напрыклад, у тэрцынах. Выкарыстанне тых ці

іншых відаў строфаў у паэзіі залежыць ад ба-

гацця нацыянальных літаратурных традыцый,

ад сувязей з іншымі літаратурамі. Адны строфы

паступова відазмяняюцца, нават адміраюць,

другія пашыраюцца, выходзяць за нацыяналь-

ныя паэтычныя межы, становяцца набыткам

сусветнай літаратуры. У залежнасці ад колькас-

ці радкоў, што злучаны ў інтанацыйна-сэнсавыя

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

376

адзінствы рыфмамі або клаўзуламі, адрозні-

ваюць строфы двухрадковыя (двухрадкоўе, эле-

гічны двуверш), трохрадковыя (трохрадкоўе, або

тэрцэт), чатырохрадковыя (чатырохрадкоўе, або

катрэн), пяцірадковыя (пяцірадкоўе, або квінці-

ла), шасцірадковыя (шасцірадкоўе, або секстэт),

сямірадковыя (сямірадкоўе, або септыма), вась-

мірадковыя (васьмірадкоўе, або актэт), дзевя-

цірадковыя (дзевяцірадкоўе, або нона), дзеся-

цірадковыя (дзесяцірадкоўе, або дэцыма) і

інш. Асобныя простыя строфы, паўтараючыся ў

розных камбінацыях, утвараюць новыя, склада-

ныя строфы. Так з’явіліся адзінаццацірадковая

страфа М. Лермантава («Сашка»), дванаццаці-

радковая — Я. Коласа («Рыбакова хата»), чатыр-

наццацірадковая — А. Пушкіна («Евгений

Онегин»), шаснаццацірадковая — А. Куляшова

(«Маналог»). Многія складаныя строфы атрыма-

лі ў паэзіі вялікае пашырэнне, набылі значэнне

самастойных відаў верша. Да іх належаць са-

нет, трыялет, рандо, актава, секстына і іншыя

т. зв. цвёрдыя формы верша.

У паэзіі выразна пераважаюць вершы, напісаныя

аднолькавымі строфамі (раўнастрофны верш).

Падчас у творы строфы могуць змяняцца іншы-

мі без пэўных заканамернасцей (разнастрофны

верш) або зусім адсутнічаць (астрафічны верш).

Ёсць вершы, якія не дзеляцца на строфы, скла-

даюцца па сутнасці з адной страфы (аднаст-

рофны верш) або некалькіх страфоідаў. Стро-

фы звычайна не адносяцца да таго або іншага

памеру ці паэтычнага жанру, яны — агульны на-

бытак усёй вершатворчасці. Аднак часам нека-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

377

торыя з іх выклікаюць асацыяцыю з першакры-

ніцай, у якой яны знайшлі сваё арганічнае ўва-

сабленне (тэрцыны — з «Боскай камедыяй» Дан-

тэ, анегінская страфа — з «Евге-

нием Онегиным» А. Пушкіна). Сярод беларускіх

паэтаў асаблівым багаццем страфічнай аргані-

зацыі верша вызначаюцца Я. Купала, Я. Колас,

М. Багдановіч, М. Танк, Р. Барадулін, Я. Сіпакоў

і інш. У прыватнасці, Я. Колас выкарыстаў

двухрадкоўі 10 мадэляў, трохрадкоўі — 11, пяці-

і шасцірадкоўі — 23, а чатырохрадкоўі — ажно

106 мадэляў.

Адзінаццацірадко€ўе — страфа, якая скла-

даецца з адзінаццаці вершарадоў, завершаных

па метрычнаму, інтанацыйна-сінтаксічнаму ма-

люнку і па думцы. Ужываецца вельмі рэдка. Гэ-

тай страфой з рыфмоўкай аБаБаВВггДД напіса-

ны, у прыватнасці, паэма М. Лермантава «Саш-

ка» і яго «Сказка для детей». Арыгінальнае А.

сустракаецца ў вершы-пасланні Я. Купалы «Для

Янінкі»:

Для Янінкі, для цёзкі,

Шлю паклон шчыры з вёскі:

Жычу весела расці, ўсе навукі перайсці,

І шчасліва, і ахвотна,

Ды без сумнасці маркотнай

Песні пець,

І ляцець

Па-над борам

К сонцу, к зорам,

З вольнай думкай па-над гаем,

Па-над нашым бедным краем...

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

378

Аднастро€фны верш — верш, які не падзе-

лены на асобныя строфы і ўяўляе сабой адно

інтанацыйна-сінтаксічнае і сэнсавае цэлае. Ук-

лючае звычайна ад двух да васьмі вершара-

доў (у большых па аб’ёму творах, як правіла,

вылучаюцца меншыя страфічныя адзінкі). Да А.

В. можна аднесці таксама санет класічнага ты-

пу, у якім не толькі тэрцэты, але і катрэны звяза-

ны паміж сабой аднолькавымі рыфмамі. Вось

прыклады А. В., якія змяшчаюць адпаведна ад

двух да васьмі радкоў:

Слічна Галя Васілёва, слічна ды прыгожа:

Вочкі ясны, сама красна, як поўная рожа...

(М. Багдановіч)

Раўнавага ці роспач?

Спакой ці трывога?

Завяршаецца год, быццам час

завяршаецца.

(А. Разанаў)

Глуха свіснуў камень прыдарожны.

Самалёты важка прагулі...

Асцярожна, людзі, асцярожна

З тым, што сёння можна на зямлі!

(А. Сербантовіч)

Некалі суцішалі жазлом неспакойныя хвалі,

Але чым мне суцішыць у сэрцы тугу?

Ерыхонскія сцены ад трубаў грымучых упалі.

А я песняй разбурыць ніяк не магу

Сцен маўчання, якія цябе сцерагуць.

(М. Танк)

Я — камень, кінуты ў раку.

Кругі расходзяцца, кругі

Усё шырэй, шырэй, здаецца.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

379

Ды раптам зыркне бліскавіца,

І ўжо не вочы ўбачаць — сэрца:

Усё шчыльней, шчыльней кругі.

(Н. Мацяш. «Памяці

Леаніда Якубовіча»)

У белым-белым ты ў закутак мой

Зайшла і ціхай госцяй пасядзела,

Здалася мне чаромхаю лясной;

Цяпер табою поўны ўвесь пакой,

Нібы й была чаромхаю ты белай...

І мроіцца мне родны кут лясны

І ты, як госця з даўняе вясны.

(А. Русецкі)

Мне спакой, як маленства, сніцца —

З бясконцым у сонцы гасцінцам:

Варочаюцца ледзь спіцы,

Пясок з абадоў бруіцца,

Быццам з адвечнага рога, —

Як гадзіннік пясчаны, дарога...

Пыл касмічны з-пад крылаў ракеты...

Маленства, дзе ты?..

(А. Лойка)

Ады€чная страфа€ — від дзесяцірадковай

страфы з рыфмоўкай па схеме АбАбВВгДДг.

Калісьці ўжывалася толькі ў одах (адсюль і наз-

ва). А. С. напісана паэма выдатнага ўкраінскага

паэта I. Катлярэўскага «Энеіда». Відавочна,

пад уплывам гэтага твора невядомы беларускі

аўтар пачатку 40-х гадоў XIX ст. напісаў свой

віншавальны імянінны верш адычнымі строфа-

мі. Вось надзвычай рэдкі ў беларускай паэзіі

ўзор гэтай страфы:

Я стаў дый сам сабе дзіўлюся,

Нашто патрэбен я каму.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

380

Стаю, здаецца, не баюся,

Не вінен, відна, нікаму.

Зір, зір, дый зараз здагадаўся,

Адкуль за мною галас ўзяўся,

І сам ужо кажу: пастой,

Сапрон, ці чуеш, як спяваюць?

Мяніны гэта тут гуляюць,

Зайдзем і мы, зайдзі са мной.

Алке€ева страфа€ — адзін з відаў чатырох-

радковай антычнай страфы. Сярод розных ва-

рыянтаў А. С., бадай, самы пашыраны быў нас-

тупны: два першыя радкі — адзінаццаціскладо-

выя ямбы з анапестам у чацвёртай стапе, трэці —

дзевяціскладовы ямб і чацвёрты — а л к е€ е ў

в е р ш, што складаўся з двух дактыляў і двух

харэяў. Названа страфа па імені старажытна-

грэчаскага лірыка Алкея (VII—VI ст. да н. э.), які

вынайшаў яе. Вось прыклад А. С.:

Не тем горжусь я, Фебом отмеченный,

Что стих мой звонкий римские юноши

На шумном пире повторяют,

Ритм выбивая узорной чашей.

(В. Брусаў. «Подражание

Горацию»)

Алкма€нава страфа€ — адзін з відаў двух-

радковай, антычнай страфы, першы радок якой

— гекзаметр, другі — а л к а м а€ н а ў в е р ш,

які ў сілаба-танічнай імітацыі перадаецца

8-стопным харэем з мужчынскай клаўзулай (пры-

чым, на апошнім складзе націск можа адсут-

нічаць). Названа так у гонар яе стваральніка ста-

ражытнагрэчаскага паэта VII ст. да н. э. Алкмана.