Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

391

У Я. Коласа Д. з рыфмоўкай ААБВВБВБВББВ

сустракаецца яшчэ і ў выглядзе непадзельнага

страфоіда (60 радкоў) у пачатку першага раз-

дзела другой часткі паэмы «Сымон-музыка».

Двухрадко€ўе — найбольш просты від ст-

рафы, якая складаецца з двух радкоў, звязаных

сумежнай рыфмоўкай ці клаўзацыяй (у белым

вершы). Можа ляжаць у аснове манастрафічна-

га верша (гл.: двухрадковік). У антычнай паэзіі

Д. пэўнага памеру ўтваралі асобную страфу —

элегічны двуверш. Надзвычай распаўсюджана ў

паэзіі Усходу (гл.: бейт.). Д. нярэдка ўваходзіць як

састаўная частка (у гэтым выпадку яго назы-

ваюць р ы ф м о€ в а й п а€ р а й) у больш

буйныя страфічныя формы (чатырохрадкоўі,

шасцірадкоўі, васьмірадкоўі — аабб, ааббвв,

ааббввгг), служыць кодай у некаторых класіч-

ных відах строфаў (санеце шэкспіраўскага тыпу,

актаве, анегінскай страфе). Найчасцей жа выс-

тупае як самастойная страфа ў лірычных вер-

шах і паэмах:

Ёсць яшчэ адзін куточак запаветны,

Дзе растуць, нібы грыбы, здаўна паэты.

Там зязюлямі завуцца ўсе кукушкі,

Гэтым краем з Кішынёва ехаў Пушкін.

Там прыгонных шмат паэтаў замарылі,

Там Міцкевіч закахаўся у Марылю.

(П. Панчанка. «Край паэтаў»)

Першы ўзор беларускага Д. сустракаем у Ф.

Скарыны ў прадмове да кнігі «Исход» (1517):

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

392

Помни дни светые святити,

Отца и матку чтити!

Не забивай ни едина,

И не делай греху блудна!

Не вкради что дружнего,

А не давай свядецтва лживего!

Не пожелай жены ближнего,

Ни имения или речи его!

Д. было асноўнай страфой у беларускіх паэ-

таў-сілабістаў, хоць графічна строфы тады не

аддзяляліся адна ад другой (А. Рымша, Я. К. Пашке-

віч, С. Полацкі і інш.). Д. напісаны асобныя вер-

шы Я. Купалы («Былі ў бацькі тры сыны», «Хто

ты гэткі?»), Я. Коласа («Каля акна ў астрозе»,

«На рэчцы»), У. Дубоўкі («Бацькаў наказ», «Сен-

ненская Алеся»), М. Лужаніна («Мара€ўская

песня») і інш.

Дзевяцірадко€ўе, або но€на (ад лац. nona

— дзевятая), — страфа, якая складаецца з дзе-

вяці вершарадоў, завершаных па метрычнаму,

інта-

нацыйна-сінтаксічнаму малюнку і па думцы. Іс-

нуе некалькі відаў рыфмоўкі Д.: аабвгбвгб,

ААбВВбГГб, АбАббВбВВ (спенсерава стра-

фа), АббввАААв і інш. Ужываецца Д. рэдка. Вось

розныя па рыфмоўцы ноны Я. Коласа:

Наслалі нам асаднікаў,

Жандараў, і ураднікаў,

І іншае брыды.

Кунтушыкаў, каптурыкаў

І антэкаў-мазурыкаў

Наперлі нам сюды,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

393

Каб гэтыя «дабродзеі»

Нам польскасць тут праводзілі

На панскія лады.

(«Панская ласка»)

Я помню ноч адну ў дарозе:

Глухота, ціш,

І дол, і ўзвыш

Ляжалі ў цемрадзі-імжы.

На цёмных ростанях — крыжы,

Бяроза боязна к бярозе

Тулілася ў нямой трывозе,

Лес — у затоенай пагрозе,

І зданню куст быў на мяжы.

(«Полымя»)

Верш «Наіўная мелодыя Тасканы» з трох ары-

гінальных Д. (ААбААбААб) напісаў В. Вабішчэвіч.

Дзесяцірадко€ўе, або дэцы€ма (ад лац.

decima — дзесятая), — страфа, якая складаецца

з дзесяці вершарадоў, завершаных па метрычна-

му, інтанацыйна-сінтаксічнаму малюнку і па дум-

цы. Вядома некалькі найбольш распаўсюджа-

ных відаў Д. — з рыфмоўкай аббааввггв (і с п

а€ н -

с к а я д э ц ы€ м а, або э с п і н э€ л а),

АбАбВВгДДг (адычная страфа), АбАбввгддг,

ААбвбвгддг. Д. ужываюцца ў глосе (гл.). Ва

ўсходнеславянскай паэзіі яны сустракаюцца

рэдка. У прыватнасці, імі карыстаўся Г. Дзяржа-

він («Фелица», «На счастие»). Д. напісана

«Энеіда». I. Катлярэўскага. З беларускіх паэтаў

Д. ёсць у А. Зарыцкага. Гэтую страфу паэт вы-

карыстаў пры напісанні паэм «Таварыш Саша»

(аББаВгВгДД) і «Пяцёра» (АбАбВггВдд). Арыгі-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

394

нальнымі Д. (з выкарыстаннем халастых радкоў)

напісаны верш Я. Коласа «Палессе»:

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

395

Я люблю твой прастор,

Гмах шырокі балот,

Дзе бубняць бугаі,

Дзе красуе чарот

І дзе травы, як мора, ляглі.

Калі лес там, дык лес:

Можна тыдзень дыбаць;

А прастор, дык прастор —

І канца не відаць,

Не ахопіш, не змерыш зямлі.

Дыпцϒх — твор, які складаецца з двух час-

так, аб’яднаных адной аўтарскай задумай. Д. ёсць

у Я. Купалы («Над ніваю ў непагоду», «Зіма»),

Р. Барадуліна («Дыпціх прысвячэння: Міхасю

Стральцову»), У. Някляева («Вадэвіль у двух

актах») і інш.

Запе€ў — устойлівая слоўная формула, з

якой пачынаюцца многiя лiрычныя i лiра-

эпiчныя фальклорныя творы (былiны,

гiстарычныя песнi, замовы i iнш.). У З.

звяртаецца ўвага на месца i час дзеяння,

выказваецца просьба праслухаць твор,

выяўляецца любоў да родных мясцін i г. д. З.

аказаў пэўны ўплыў i на творы пісьмовай

лiтаратуры. Так, з З.-звароту да роднай

беларускай зямлі (калiсьцi яна называлася

«Лiтвою») пачынаецца паэма А. Мiцкевiча «Пан

Тадэвуш»:

Лiтва! Бацькоўскi край, ты як здароўе тое:

Не цэнiм маючы, а страцiм залатое —

Шкада, як i красы твае, мой родны краю.

Тугою па табе тут вобраз твой ствараю.

(Пераклад Я. Семяжона)

З.-зваротам да наднёманскага «роднага кута»

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

396

пачынаецца паэма Я. Коласа «Новая зямля»:

Мой родны кут, як ты мне мiлы!

Забыць цябе не маю сiлы.

У дачыненнi да твораў эпiчных (казак, ле-

генд, паданняў) у тым самым значэннi ўжываецца

тэрмiн з а ч ы€ н. Вось прыклады асобных

казачных зачынаў: «У некаторым царстве, у не-

каторым гасударстве...», «Жыў-быў...», «Быў у аднаго

бацькi (чалавека, цара, караля i г. д.)...»

Кальцава€я кампазϒцыя — такая структу-

ра вершаванага твора, асобныя элементы якой

(вершаваныя радкі, паўрадкоўі) паўтараюцца ў

пачатку і ў канцы асобных строфаў ці ўсяго тво-

ра. Падчас у канцы верша вар’іруюцца думкі,

вобразныя дэталі, якімі ён пачынаецца. Так, ад-

но з шаснаццацірадкоўяў А. Куляшова пачы-

наецца радкамі: «Я хаце абавязаны прапіскаю

— Калыскаю, падвешанай пад столь». У канцы

яго зноў сустракаюцца пачатковыя вобразныя

дэталі: паэт гаворыць, што не дазволіць, «Каб

дым і пыл Зямлю ператварыў у бамбасховішча,

Мільярд прапісак — у маўклівы прысак, Мільярд

калысак — у мільярд магіл». Асабліва часта на

пачатку і ў канцы строфаў паўтараюцца адноль-

кавыя радкі (с т р а ф ϒ ч н а е к а л ь- ц о€,

або э п ϒ с т р а ф а), а на пачатку і ў канцы ўсяго

твора — не толькі асобныя радкі, але

і цэлыя строфы (а р х і т э к т а н ϒ ч н а е к а л

ь ц о€). Вось прыклад страфічнага кальца:

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

397

Дацвітае чабор на палянах лясных.

Да наступнай вясны?

На палянах лясных дацвітае чабор.

І суцішыўся бор у вячэрняй журбе.

Ці трывожна табе?

У вячэрняй журбе зноў суцішыўся бор

(С. Панізнік. «Да наступнай вясны»)

Страфічнае кальцо выкарыстана ў вершах

«Як я полем іду» Я. Купалы, «Раманс» М. Баг-

дановіча, «...Я толькі з ёй пайшоў у свет» А. Са-

лаўя, «Прабіла маёй сталасці пара» А. Лойкі

і інш. Страфічнае кальцо — асноўны элемент у

архітэктоніцы асобных цвёрдых форм верша, у

прыватнасці такіх, як рандо і трыялет.

Архітэктанічнае кальцо знаходзім у вершы А.

Дудара «Паэты рэвалюцыі». Твор пачынаецца

радкамі:

Мы дзеці рэвалюцыі, Кастрычніка сыны!

Ў дзень радасці кіпучае на свет з’явілісь мы...

Гэтымі ж радкамі (толькі ў адваротным іх па-

радку) верш і заканчваецца. Да К. К. часта звяр-

таецца ў сваіх васьмірадкоўях Н. Гілевіч. Вось

адно з іх:

У тым сяле, дзе я не быў ніколі,

І нават дзе шукаць яго — не знаю,

Ёсць хата ў яблынях, парог якое

Я толькі ў сне парой пераступаю.

І зноў і зноў там, ледзь сцямнее ў полі,

Хаджу, як прывід, з вечара да ранку —

Ўсё запаветную шукаю брамку

У тым сяле, дзе я не быў ніколі.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

398

Ко€да (італ. coda — хвост, дадатак, ад лац.

cauda — хвост) — звышсхемныя дадатковыя сло-

вы ці асобныя радкі ў цвёрдых формах верша, а

таксама у іншых раўнастрофных вершах. Як

правіла, К. уяўляе сабой найбольш важкія па

думцы выказванні, што канцэнтруюць асноўны

сэнс папярэдніх радкоў. У К. нярэдка знаходзіц-

ца пуант (гл.). Напрыклад, у карацельцы В. Шні-

па «Бог» К. служыць адно слова, але гэта —

асноўнае, стрыжнявое слова верша:

Анёлы Анёлы Анёлы Анёлы Анёлы

бела бела бела бела бела

чырвона чырвона чырвона чырвона чырвона

белы белы белы белы белы

людзі людзi людзi людзi людзi

Беларусь...

Так, верш Р. Барадуліна «Русалка» напісаны

звычайнымі катрэнамі. К., што ідзе за апошнім

чатырохрадкоўем твора, дае думцы нечаканы

паварот, дзякуючы якому глыбей успрымаецца

папярэдняя страфа і ўвесь твор:

Дзяўчатанькі,

паверце слову,

Не йдзіце ў жыта за лясочкам —

У жыце вас русалка зловіць,

Яна залашчыць, заласкоча.

Я лепей сам пайду...

К. часам называюць заключнае двухрадкоўе

ў некаторых цвёрдых формах верша (гл.: санет

шэкспіраўскага тыпу, актава, анегінская страфа).

Купле€т (франц. couplet, ад couple — па€ра)

— двухрадковая або чатырохрадковая страфа ў

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

399

песні. Меладычны малюнак першага К. затым

дакладна паўтараецца ў іншых К. песні. Пасля

аднаго ці некалькіх К. ідзе прыпеў, які сваёй ме-

лодыяй звычайна адрозніваецца ад К. Часам К.

называюць сатырычныя і гумарыстычныя пры-

пеўкі. Вось К. лірычнай песні і прыпевак:

Не бойся ні туманнасці, ні снежнасці,

Хай дождж сячэ або пячэ мароз,

Сустрэнемся на плошчы Незалежнасці

Дакладна ў час, які прызначыў лёс.

Па вечнаму закону непазбежнасці

Разлучымся з адчаем і журбой.

Сустрэнемся на плошчы Незалежнасці

І болей не расстанемся з табой…

(Г. Бураўкін. «Сустрэнемся на

плошчы Незалежнасці: Песня»)

І «польскі», і «рускі»,

І ўсякі чорт іншы

На сказ беларускі

Плюе, не купіўшы —

Каб нам, беларусам

І немач, і ліха…

А мы што? — пад вусам

Бармочама сціха:

Не плюй у карытца —

Прыдасца напіцца.

(Я. Купала. «Не плюй у карытца…:

Прыпеўкі»)

Ланцужко€вая кампазϒцыя — такая струк-

тура вершаванага твора, калі наступныя верша-

ваныя радкі «падхопліваюць» і развіваюць дум-

ку асобных папярэдніх радкоў. Такая кампазі-

цыя характэрна, у прыватнасці, для асобных

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

400

вершаў М. Танка («Тапор», «...Ляжаць пакоша-

ныя травы», «Галінка і верабей» і інш.). Вось

адзін з такіх вершаў: