Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

401

Растуць на радзіме маёй небасяжныя дрэвы.

Кожнае з іх мае крону з шумлівых галінаў.

Кожная з гэтых галінаў — зялёны прамень.

Кожны прамень — гэта некалькі звонкіх жалеек.

З кожнай жалейкі, калі заіграеш,

То салаўі вылятаюць,

то кнігаўкі,

то жаўрукі.

О, не сячыце дрэў гэтых пявучых,

Калі свае любіце песні.

У асобных цвёрдых формах верша суседнія

строфы яднаюцца рыфмамі або наступныя ст-

рофы часам поўнасцю ўключаюць у сябе асоб-

ныя радкі папярэдніх (гл.: тэрцыны, вянок сане-

таў). Л. К. маецца, напрыклад, у вершы

У. Дубоўкі «Асенні настрой»:

Журавінамі плача восень,

апавіўся тугою абшар.

Я не ведаю, можа здалося —

надзвычайна баліць душа.

Апавіўся тугою абшар,

а верасень сэрца нявечыць.

Надзвычайна баліць душа,

быццам цісне цяжар адвечны.

А верасень сэрца калечыць

пальцамі жоўтых кляновых лістоў.

Той цяжар непазбыўны адвечны

галаву схіляе на дол.

Л. К. — характэрная рыса асобных беларус-

кіх народных песень. Вось адна з іх:

Сядзеў, думаў стары дзед другі раз жаніцца.

Маладую жонку браць — дзела не гадзіцца:

Маладая жонка пасцелі не сцеле,

А калі пасцеле, то са мной не ляжа,

А калі і ляжа, то і не абдыме,

А калі абдыме, то не пацалуе,

Калі пацалуе, то на землю плюне.

Перадумаў стары дзед: лепей не жаніцца!

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

402

Манастрафа€ (грэч. mono€strophos — ад-

настрофны, ад monos — адзін і strophe — стра-

фа) — кампазіцыйна замкнутая форма верша з

адной страфы. Структурная першааснова М. —

двухрадкоўе, трохрадкоўе і чатырохрадкоўе.

Манастрафічнымі з’яўляюцца беларуская пры-

пеўка, украінская каламыйка, армянскі айрэн,

японскія танка і хоку, асобныя цвёрдыя формы

верша — трыялет, санет, рандо і інш.

Полістрафϒчнасць — такая з’ява ў верша-

ваным творы, калі паслядоўна або адвольна

чаргуюцца розныя строфы, графічна аддзеле-

ныя адна ад другой. Да полістрафічных адно-

сяцца разнастрофныя вершы, а таксама вершы

раўнастрофныя з сіметрычным чаргаваннем

двух ці больш відаў строфаў. Полістрафічнымі

звычайна бываюць буйныя вершаваныя тво-

ры, кожная частка якіх падчас пішацца сваёй ст-

рафой. Так, у дзесяці раздзелах паэмы Я. Купа-

лы «Безназоўнае» ўжываюцца чатырохрадкоўі

васьмі і шасцірадкоўі двух рыфмова-клаўзуальных

схем. У паэме М. Танка «Нарач» сустракаюцца і

чатырохрадкоўі самых розных мадыфікацый, і

пяцірадкоўе, і астрафічны верш. П. надае

вершаванаму твору разнастайнасць формы,

дапамагае лепш выявіць змены лірычнага пера-

жывання паэта і яго герояў.

Прыпе€ў — страфа з двух ці больш верша-

ваных радкоў, якая паўтараецца праз пэўную

колькасць куплетаў песні (гл.). Так, у беларус-

кай жартоўнай народнай песні «Мой міленькі

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

403

захварэў» П. паўтараецца пасля кожнага двух-

радковага куплета. У Дзяржаўным гімне Рэспублікі

Беларусь (словы У. Карызны і М. Клімковіча)

пасля кожнай чатырохрадковай страфы паўта-

раецца наступны П.:

Слаўся, зямлі нашай светлае імя,

Слаўся, народаў братэрскі саюз!

Наша любімая маці-Радзіма,

Вечна жыві і квітней, Беларусь!

Пуа€нт (ад франц. pointe — вастрыё, востры

канец) — нечаканая, рэзкая канцоўка твора,

якая часта выяўляецца ў дасціпнай афарыстыч-

най форме. Значэнне П., як правіла, сэнсавае: у

ім заключаны новы паварот паэтычнай думкі,

своеасаблівая паэтычная «разгадка» папярэдніх

радкоў, выказванне з аднаго сэнсавага плана

пераводзіцца ў другі. Найбольш характэрны П.

для такіх жанраў, як байка, эпіграма, анекдот,

але маецца і ў лірычных вершах, асобных част-

ках ліра-эпічных твораў. Вось невялікі лірычны

верш Н. Мацяш «Без цябе», у якім П. падкрэс-

лены недасказам:

А мне ўсё лепей без цябе.

Працую — не гарую.

Спакойнай сіле не слабець —

Магу звярнуць гару я.

Бясплённа дзень не праміне,

На мары не патрачу.

Смяюся, калі смешна мне,

А плачацца — не плачу.

Так, мне ўсё лепей без цябе.

Жніво наспела ў часе.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

404

Ні тлуму, ні трывог цяпер.

...І ні хвіліны шчасця.

Майстрам вершаванага П. з’яўляецца М. Танк:

Уся зямля гарыць у майскай квецені.

Колькі год я па ёй вандраваў!

А сёння спыніўся:

як жа ісці

Па вуснах пякучых траў,

Па жывых, раскрытых вачах лотаці?

Дык вось чаму птушкі лётаюць!

К а н ц о€ ў к а — наогул адзін з найбольш

важных кампазіцыйных элементаў верша.

«Адным з сур’ёзных момантаў верша, асабліва

тэндэнцыйнага, дэкламацыйнага, — падкрэслі-

ваў У. Маякоўскі ў артыкуле «Как делать

стихи», — з’яўляецца канцоўка. У гэту канцоўку

звычайна ставяцца самыя ўдалыя радкі верша.

Часам увесь верш перапрацоўваем, каб толькі

была апраўдана такая перастаноўка».

Пяцірадко€ўе, або квінцϒла (ісп. quintilla,

ад лац. quintus — пяты), — страфа, якая складаец-

ца з пяці вершарадоў, злучаных дзвюма (радзей

— адной) рыфмамі або клаўзуламі. Рыфмуец-

ца найчасцей па схеме АбААб (АБААБ, аБааБ).

Такой страфой напісаны, у прыватнасці, вершы

«Сыходзіш, вёска, з яснай явы» Я. Купалы, «Ве-

дай, свет...» М. Чарота, «Ішлі сябры» А. Алек-

сандровіча, «Аб чым спяваюць салаўі» П. Глебкі

і інш.

Смешная геральдыка: мама і тата.

Дзіўная геральдыка: запылены том.

Старая геральдыка: сялянская хата.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

405

Калі мой продак і быў хвастаты,

Дык гэта не значыць, што я з хвастом.

(М. Лужанін. «Смешная геральдыка»)

Радзей сустракаюцца П. з інакшай кампаноў-

кай рыфмаў — аБББа, ААБББ, ААбАб:

Ой лес, беларускі наш лес!

Я песень за век свой злажыў табе многа,

У свет праз цябе мне ляжала дарога,

Ты песціў юнацкасць, і цешыць старога

Сягоння твой полаг-навес.

(Я Колас. «Лясам Беларусі»)

Дзёгаць і лой мае рукі раз’елі,

Шчокі ў гразі і ў духоце счарнелі,

Краска завяла,

Шчасце прапала, —

Скура забрала...

(Ц. Гартны. «Песні гарбара»)

Стукаюць цяжкія молат за молатам,

Сыплюцца іскра за іскраю золатам,

Бляскі кладуць на зямлі.

Цяжкаю працай заняты тут волаты:

Жы€цце куюць кавалі.

(А. Гурло. «У жыццёвай кузні»)

Арыгінальным П., у якім першы радок халас-

ты, напісаны верш М. Танка «У маршы»:

Жыць нам прыйшлося вялікімі днямі,

На пераломе

Жалеза і песні,

У новых маланках, у новым громе.

Свет стары людзям быў цесны.

Рэдкае П. з адной рыфмай сустракаем

у вершы А. Лойкі «Дыханне»:

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

406

Дыханне маё, дыханне —

Зорак на хвалях ваганне,

Жытнёвых ніў калыханне,

З-пад крылаў любві, кахання

Таямніцаў шуганне.

Ва ўсходняй паэзіі П. ляжаць у аснове

своеасаблівага верша — мухамаса. У першай

яго страфе адна рыфма яднае ўсе радкі

(ааааа), у наступных — толькі першыя чатыры,

пятыя ж рыфмуюцца з радкамі першай страфы

(бббба вввва гггга...).

Наогул у П. з дзвюма рыфмамі магчымыя

дзесяць варыянтаў рыфмоўкі. З іх беларускай

паэзіяй асвоены яшчэ не ўсе. Я. Колас, у прыват-

насці, П. напісаў 29 тэкстаў («Мужык», «Вусце»,

«Баяну-Кабзару», «На ўсходзе сонца», «Дзед

і ўнук» і інш.), выкарыстаўшы 7 рыфмова-

клаўзуальных схем і 23 мадэлі страфы.

Разнастро€фны верш — верш, напісаны

рознымі строфамі, аддзеленымі адна ад другой

графічна (прабеламі). Сустракаецца Р. В. не

часта. Прыкладам такога верша можа служыць

верш В. Віткі «Старавер»:

Я не пішу

Верлібрам,

Грашу

Старым калібрам.

Ніколі разабрацца

Не мог я ў новай модзе,

Шчыруючы на градцы

На ўласным агародзе.

Сярод жывых не першы,

Не лепшы між памершых,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

407

На рыфмах зубы з’еўшы,

Пісаў свае я вершы

Для дома,

Для альбома

І трохі

Для эпохі.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

408

Ранса€рава страфа€ — шасцірадковая ст-

рафа з рыфмоўкай ААбВВб. Назву атрымала ад

імя французскага паэта XVI ст. Рансара, які час-

та карыстаўся ёю. Першы ўзор Р. С. у беларус-

кай паэзіі пакінуў В. Дунін-Марцінкевіч. Гэтай ст-

рафой напісаны першы раздзел яго паэмы «Ха-

лімон на каранацыі». Р. С. нярэдка сустракаец-

ца ў Я. Купалы:

Хай званы зазвоняць з жарам,

Хай музыка ў струны ўдара!

Гэй, паўстань, народ!

За сябе сам пастаяці

І за Бацькаўшчыну-маці

Йдзі, народ, на сход!

(«Час!»)

Ёю ахвотна карыстаўся і Я. Колас:

Спета бясслаўна панская песня.

Кончана з панам, пан не ўваскрэсне,

У край наш не знойдзе дарог.

Вольным народам сталі вы сёння,

Вашы ўсе пожні, вашы ўсе гоні,

І шлях вам, як сонца, пралёг.

(«Вольнаму народу»)

Раўнастро€фны верш — верш, напісаны

аднолькавымі строфамі. Да раўнастрофных ад-

носяцца таксама вершы, у якіх у строгай пасля-

доўнасці чаргуюцца дзве ці тры розныя па ха-

рактару страфы. Так, у песні, напісанай катрэна-

мі, пасля кожнага куплета часам ідзе двухрадко-

вы прыпеў. Такі самы Р. В. ёсць у Я. Коласа

(«Над магілаю друга»):

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

409

Падбіўся ў дарозе ты, дружа,

І вочы пагаслі твае.

У шуме жыццёвае сцюжы

Байца-песняра не стае.

Спі спакойна, спачывай —

Не забудзе цябе край.

Арыгінальнае чаргаванне двухрадкоўяў і ча-

тырохрадкоўяў у вершы С. Ліхадзіеўскага «Бе-

расцянка жывых трывог»: 2—4—4—2... У Р. В.

магчыма і іншае чаргаванне пэўных строфаў:

2—4, 4—3, 5—2 і г. д.

Рэфрэ€н (франц. refrain — прыпеў) — радок

ці некалькі вершаваных радкоў, якія паўтараюц-

ца ў нязменным або некалькі змененым выгля-

дзе праз пэўную колькасць строфаў верша. Так,

у «Песні вольнага чалавека» Я. Купалы кожнаму

катрэну спадарожнічае Р.:

Душой я вольны чалавек,

І гэткім буду цэлы век!

У Р. звычайна заключана галоўная думка

твора. Паўтараючыся, Р. садзейнічае ўсведам-

ленню гэтай думкі чытачом (слухачом) твора.

Сапфϒчная страфа€ — адзін з відаў чаты-

рохрадковай антычнай страфы, якая складаец-

ца з трох адзінаццаціскладовых лагаэдычных

радкоў (гл.: лагаэд) і чацвёртага пяціскладова-

га. Названа так у гонар старажытнагрэчаскай

паэтэсы Сафо (Сапфо, V ст. да н. э.), якая вы-

найшла страфу і шырока карысталася ёю. С. С.

імкнуўся імітаваць С. Полацкі, у прыватнасці ў

вершы «Жен близость»:

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

410

Хотяй чистоту свою сохранити,

Должен есть с полом противным не жити,

Сожитие бо похоть возбуждает,

Девства лишает.

Даволі ўдалы ўзор імітацыі гэтай страфы

сустракаецца ў У. Дубоўкі:

Вечар... П’яны вечар сваволі-траўня...

Вецер косы ночы расплёў, дуронік...

Салавей пяе над ракой, як слаўна!..

Сны сніць сасоннік...

Гукі тыя, здані той цёмнай ночы

Кроў крынічаць... Млосць захапляе волю...

Спакусіцель-чорт з нас трубой рагоча:

«Дзе ж твая доля?»

(«Здані»)

Рытмічная схема С. С. тут наступная:

|—|—|——|—|—

——|—|——|—|—

|——|—

Спе€нсерава страфа€ — страфа, якая скла-

даецца з дзевяці вершарадоў з рыфмоўкай

АбАббВбВВ. Памер першых васьмі радкоў —

пяцістопны ямб, дзевяты радок напісаны шас-

цістопным ямбам. Калі твор складаецца з не-

калькіх С. С., то цотныя пачынаюцца радкамі з

жаночай клаўзулай, няцотныя — з мужчынскай

(або наадварот). Упершыню гэты від страфы

ўжыты англійскім паэтам XVII ст. Спенсерам

(адсюль і назва) у паэме «Каралева фей». Паз-

ней С. С. напісаў паэму «Паломніцтва Чайльд Га-

рольда» Байран. Вось яе пачатак (у перакладзе

Р. Барадуліна):