Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

381

Амебе€йная кампазϒцыя (ад грэч. amoiba€ios

— узаемны) — структура вершаванага твора,

заснаваная на кампазіцыйным паралелізме:

паўтарэнні сінтаксічных радоў, асобных вобра-

заў, вершаваных радкоў і г. д. А. К. прыйшла ў

пісьмовую паэзія з народных песень, асобныя

радкі або строфы якіх выконваліся пачаргова

двума спевакамі ці двума хорамі. Не выпадкова Ф.

Багушэвіч адзін са сваіх вершаў, пабудаваны на

паслядоўным чаргаванні пытанняў і адказаў,

назваў «Песняй»:

Чаму цёмны, мужычок?

— Бо пад цёмным сяджу.

Чым бяздомны, мужычок?

— Бо чужога гляджу.

Чаму хіцёр, мужычок?

— Бо дурны, як варона.

Чаго умёр, мужычок?

— Уцякаў ад «закона»!

Дыялагічную форму мае і славуты верш Я.

Купалы «А хто там ідзе?»:

А хто там ідзе, а хто там ідзе

У агромністай такой грамадзе?

— Беларусы...

А чаго ж, чаго захацелась ім,

Пагарджаным век, ім, сляпым, глухім?

— Людзьмі звацца!

Я. Купала ўвогуле часта звяртаўся да А. К.

(«Хмары і думы», «І вецер, і сокал, і я», «Голуб і

дзяцюк», «Над ракою ў спакою», «А зязюлька

кукавала...» і інш.). А вось прыклад таго, як А. К.

арганізуе верш на аснове псіхалагічнага парале-

лізму:

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

382

Ападаюць у садзе яблыкі сопкія,

а ў думках: ці не сынавы гэта крокі?

Рыпяць незачыненыя весніцы,

а ў думках: а што калі ён, а не вецер?

У акно галіна шкрабецца глуха,

а ў думках: можа ён стукае?

(А. Наўроцкі. «Палячыце нас, доктар!»)

Анафары€чная кампазнцыя — такая будова

вершаваных твораў, пры якой у іх строфах

(частках) паўтараюцца цалкам ці ў крыху

змененым выглядзе асобныя выразы або цэлыя

радкі. Паўтор замацоўвае, развіваючы і ўдаклад-

няючы, нейкі матыў твора. Тыповы прыклад —

прыпеў у песні, рэфрэн у вершы. Вось як А. К.

(паўтор у кожнай страфе крыху змененага

вершаванага радка) вызначае сэнсавую

адметнасць верша Я. Янішчыц «Славацкі снег»,

прысвечанага памяці беларускага паэта

Змітрака Астапенкі:

Чарнела горная дарога,

А горы — неба не відаць...

Яшчэ не ведаў снег нічога,

Калі збіраўся выпадаць.

Даўно пагоня і трывога

Цясней збіраліся вакол.

Яшчэ не бачыў снег нічога,

Калі спакойна лёг на дол.

А на душы задума спела

І пракладала з ночы след.

Ды ўжо на белы снег нясмела

Хіснуўся ранены паэт.

А. К. сустракаецца і ў многіх іншых творах.

Так, у вершы-маналогу У. Дубоўкі «Голас пар-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

383

тызана» радок «І я, і шэсць маіх сяброў» паўта-

раецца ў канцы ўсіх шасці строфаў. У вершы Н.

Мацяш «Алхімія» пачатковая фраза «Маўчаць

твае словы...» затым пастаянна, праз некалькі

радкоў, «укліньваецца» ў твор. Зразумела, што ва

ўсіх выпадках радкі гэтыя ў сэнсавых адносінах

дамінантныя. Майстрам А. К. быў Я. Купала,

які выкарыстаў яе ў многіх вершаваных творах

(«Я ад вас далёка...», «Дзве таполі», «Ты

прыйдзі», «Каб я князем быў...», «Як я полем

іду...», «Бяседа», «Тутэйшы», «Выйдзі...» і інш.).

Ане€гінская страфа€ — створаная А. Пуш-

кіным чатырнаццацірадковая страфа з рыфмоў-

кай АбАбВВггДееДжж. Складаецца з трох цес-

на звязаных паміж сабой чатырохрадкоўяў з пе-

ракрыжаванай, сумежнай і апаясной рыфмоўкай

і заключнага двухрадкоўя — коды (гл.). Дзякуючы

мужчынскім рыфмам кода гучыць энергічна, мае

звычайна афарыстычны характар

і нярэдка выступае яшчэ ў функцыі пуанта (гл.). А.

С. надзвычай ёмістая і гнуткая, што дапамагае

лепшай перадачы эпічнага зместу вялікіх па

аб’ёму твораў (паэма, раман вершаваны).

А. Пушкін напісаў А. С. асноўны свой твор —

вершаваны раман «Евгений Онегин» (адсюль і

назва). Пазней ёю карыстаўся М. Лермантаў

(паэмы «Тамбовская казначейша», «Моряк»),

некаторыя іншыя рускія паэты. Вось узор А. С.

(«Евгений Онегин», у перакладзе А. Куляшова):

Мой дзядзька правіл без заганы,

Калі не жартам занямог,

Усіх прымусіў да пашаны

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

384

І лепей выдумаць не мог.

Другіх той прыклад навучае;

Ды, божа мой, нуда якая

Пры хворым дзень і ноч сядзець,

Не адыходзіцца, нудзець!

Прытворства нізкае якое

Напаўжывога забаўляць,

Яму падушкі папраўляць

І лекі падаваць з тугою,

Ды моўчкі думаць сам сабе:

Калі ўжо возьме чорт цябе!

Антыстрафа€ (грэч. antistrophe ад anti —

супраць і strophe — страфа) — другая страфа ў

харавой песні антычнай трагедыі. Звычайна

дзеянне антычнай трагедыі суправаджаў хор. У

часе рытмічнага руху хору па сцэне злева нап-

рава, з захаду на ўсход, выконвалася (спявала-

ся) А. (страфа суправаджала рух хору ў суп-

рацьлеглы бок). Такую будову харавых песняў

можна сустрэць у трагедыі «Цар Эдып» Сафок-

ла, «Праметэй прыкаваны» Эсхіла і інш.

Анты€чныя стро€фы — строфы старажыт-

на-

грэчаскай і старажытнарымскай паэзіі, у аснове

якіх ляжала чаргаванне вершаваных радкоў роз-

нага метра (гл.: лагаэды). У антычным верша-

ванні рыфмаў не было, і таму двухрадковыя ці

чатырохрадковыя строфы ўтвараліся галоўным

чынам раўнамерным паўтарэннем у пэўных па-

зіцыях радкоў пэўных памераў. Антычны верш

выкарыстоўваў шмат розных строфаў, самыя

вядомыя з іх — элегічны двуверш, алкеева,

алкманава і сапфічная строфы. У сучаснай паэ-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

385

зіі яны ўжываюцца толькі пры імітацыі антычных

узораў верша і ў перакладах твораў антычных

аўтараў.

Астрафϒчны верш — верш, напісаны без

члянення на асобныя (роўныя ці розныя) стро-

фы, які вызначаецца асаблівай звязанасцю рад-

коў дзякуючы шматлікім сінтаксічным спалучэн-

ням, перыядам, пераносам і г. д. У А. В. можна

вылучыць р ы ф м о€ в ы я п а€ р ы, часам —

чатырохрадковыя або пяцірадковыя р ы ф -

м о€ в ы я с п а л у ч э€ н н і. Аднак гэтыя па-

€ры і спалучэнні звычайна не валодаюць ні ін-

танацыйна-сінтаксічнай завершанасцю, ні сэн-

савай закончанасцю, а, наадварот, маюць вы-

разную тэндэнцыю да вольнага спалучэння з ін-

шымі радкамі. Гэта датычыцца і тых твораў, у

якіх чаргаванне рыфмовых спалучэнняў строга

ўпарадкавана, як, напрыклад, у паэме М. Танка

«Янук Сяліба»: тут дакладна вытрымана чарга-

ванне рыфмовых пар і чатырохрадковых спалу-

чэнняў: аабвбвгг... А. В. найчасцей пішуцца вя-

лікія па аб’ёму творы — паэмы, вершаваныя

аповесці: «Цыгане» і «Полтава»

А. Пушкіна, «Мцыри» М. Лермантава, «Белас-

тоцкія вітрыны» і «Нянавісць» П. Панчанкі, «Лю-

цыян Таполя» М. Танка і інш. А. В. напісана і вы-

датная паэма Я. Коласа «Новая зямля».

Бейт — двухрадковая страфа ў паэзіі наро-

даў Усходу. Часта выкарыстоўваецца як манаст-

рафа, але ўжываецца і як частка іншых страфіч-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

386

ных форм (у рубаі, газэлі, касыдзе).

Васьмірадко€ўе, або актэ€т (ад лац. octo —

восем), — страфа, якая складаецца з васьмі

вершарадоў, спалучаных адной, дзвюма, трыма

ці чатырма рыфмамі. Схема рыфмоўкі можа быць

розная: ААББВВГГ, абВгабВг, АААбВВВб (ква-

тэрна), аабвбвгг, абабаааб і інш. Выкарыстанне

разнастайных спалучэнняў рыфмаў розных ві-

даў (мужчынскіх, жаночых, дактылічных, гіпер-

дактылічных), а таксама халастых радкоў у тых

ці іншых камбінацыях дае магчымасць стварыць

звыш тысячы мадэляў В. В. — даволі пашыра-

ны ў беларускай паэзіі від страфы. Вось некато-

рыя ўзоры беларускага В.:

Я ад вас далёка, бацькаўскія гоні, —

На чужое неба ўжо гляджу сягоння.

Але думкай, сэрцам толькі вас я знаю,

Як і жыў, жыву я ў сваім родным краю.

І няма на свеце так вялікай меры,

І няма на свеце так каваных дзвераў,

Каб хоць на часіну ў будні ці ў нядзелі —

Беларусь са мною разлучыць пасмелі!

(Я. Купала. «Я ад вас далёка...»)

Дробны дождж сячэ, ліецца;

Вецер злосна ў хату рвецца,

Ў полі стогнам аддаецца,

Стукне ў дзверы і акно —

Сэрца беднае заб’ецца,

І адразу ў ім прачнецца,

І адразу скалыхнецца

Ўсё, што згінула даўно.

(М. Багдановіч. «Разрытая магіла»)

Не адна, як струна,

Сасонка расла

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

387

У бязмежным

Бары-гушчары.

А сягоння яна

Пачарнеўшы, лягла

На аснежным

Фабрычным двары.

(А. Александровіч. «Сасна»)

Часам (праўда, вельмі рэдка) у адным і тым

жа творы, напісаным В., сустракаюцца розныя

рыфмова-клаўзуальныя схемы гэтай страфы.

Так, напрыклад, у вершы С. Ліхадзіеўскага «Тры

мовы» адна страфа рыфмуецца па схеме

ААбВбВгг, другая — АААбВВВб, трэцяя — АА-

ААбВВб і г. д.

Гіперстрафa€ — страфічная канструкцыя,

якая складаецца з сямнаццаці і больш

вершарадоў і паўтараецца ў творы не менш,

чым двойчы. У Г. можна выдзеліць звычайныя

строфы (двух-, трох-, чатырохрадкоўі і інш), у

той жа час яна валодае сэнсава-інтанацыйнай

цэласнасцю і непадзельнасцю, што

падкрэсліваецца на пісьме прабеламі паміж

такімі страфічнымі комплексамі, прысваеннем

ім парадкавых нумароў і назваў і г. д. Такімі

Г. звычайна пішуцца вялікія па аб’ёму творы:

паэмы, вершаваныя апавяданні, аповесці,

раманы. Так, у Ю. Гаўрука сустракаем страфу

з 17 вершарадоў (АбААбввГдГдЕЕбЕёё), якой

напісана «Смерць Мальмгрэна». У творы пяць

аналагічных сямнаццацірадкоўяў. Да Г.

звярнуўся і аўтар найбольшай страфы —

шаснаццацірадкоўя — А. Куляшоў. Ён скарыстаў

Г. з 20 («Мой Новы год», 5 строфаў) і 24

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

388

(«Варшаўскі шлях», 15 строфаў; «Запісная

кніжка», 5 строфаў) вершарадоў. Калі ўнутры

Г. асобныя радковыя комплексы аддзелены

адзін ад аднаго толькі прабеламі, то самі Г.

яшчэ і пранумараваны, што нагадвае

нумарацыю асобных раздзелаў вялікіх мастацкіх

палотнаў. Такая архітэктоніка абумоўлена

змястоўнай сутнасцю куляшоўскіх твораў: кож-

ная з Г. — гэта своеасаблівая філасафема,

медытацыя, развага на тую ці іншую субтэму,

цесна звязаную з асноўнай тэмай твора. У паэзіі

сустракаюцца і іншыя разнавіднасці Г.

Графϒчная фо€рма ве€рша (ад грэч.

grapho — пішу) — размяшчэнне вершаваных

радкоў пры запісе ці друкаванні паэтычных тво-

раў. Агульнапрынятае друкаванне радкоў у ка-

лонку, па строфах, з прабеламі паміж строфамі,

выдзяленнем кароткіх і доўгіх радкоў. Часам

асобныя строфы і радкі ў строга ўпарадкаванай

паслядоўнасці «падаюцца» ўлева або ўправа.

Ужываецца падчас і т. зв. л е€ с в і ч к а —

разбіўка вершарадоў на асобныя радкі і запіс іх

своеасаблівымі ўступамі. Ад гэтых агульна-

прынятых Г. Ф. В. адступаюць т. зв. ф і г у€ р -

н ы я в е€ р ш ы, радкі якіх размяшчаюцца так,

што ствараюць абрысы якой-небудзь фігуры

(трохвугольніка, зоркі, ромба і г. д.). Фігурныя вер-

шы сустракаюцца, напрыклад, у С. Полацкага,

які вершаванымі радкамі «маляваў» контуры

васьмівугольнай зоркі, сэрца, крыжа і інш. Зразу-

мела, што такі запіс ці друкаванне вершаў мае

пераважна фармальны характар. Фігурныя вер-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

389

шы, як своеасаблівыя забаўкі, сустракаюцца ў

выданнях для дзяцей, радзей —

у «дарослай» паэзіі.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

390

Дванаццацірадко€ўе — страфа, якая скла-

даецца з дванаццаці вершарадоў, заверша-

ных па метрычнаму, інтанацыйна-сінтаксічна-

му малюнку і па думцы. Ужываецца даволі рэд-

ка. Часам утвараецца з трох цесна звязаных

паміж сабой (сінтаксічна, інтанацыйна, сэнсава)

катрэнаў («Свиданье» М. Лермантава). Больш

арыгінальная рыфмоўка (аабвбвггдеде) выка-

рыстана ў паэме М. Танка «Журавінавы цвет»:

Начамі месячнымі аж да дня

Бялела ў прымаразках цішыня.

Прыслухаешся: рана, ледзь чуваць

Шуміць вада на грэблі пад мастом,

Ды сонна шэпча ссохлая трава

Над верхаводкай з шэрым лазняком.

Як толькі на альховыя сукі

Навесіць дзень зару, цецерукі

Падымуць спрэчку п’яную і шум.

Часамі вецер з плёсаў прынясе,

Дзе мох, як перавернуты кажух,

Плач кнігавак, крык журавоў, гусей...

Своеасаблівым Д. з рыфмоўкай АбАбВгВг-

ДееД напісана паэма Я. Коласа «Рыбакова хата»:

Глядзіць у вокны зімні вечар.

Кладзецца мрок на цесны двор.

Мароз-мастак рукой старэчай

На шыбах піша свой узор.

Ляжыць зямля ў адзенні белым,

І дрэвы ў шэрані стаяць.

Спакой халодны, амярцвелы

Паклаў на ўсё сваю пячаць.

Але жыве старая хата.

Як сведка прадзедаўскіх дзён,

Лучнік звісае, нібы звон,

І тоіць нейкі сум зацяты.