Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

411

Ты і ў элінаў старажытнай Спарты

Служанкай не лічылася зямной,

А на зямлі, о Муза, нашы барды

Аганьбілі паклёпам і маной

Цябе, дачку нябёс! Ды твой спакой

Не патурбую, хоць і я, бывала,

У Дэльфах быў і храм разглядваў твой

І піў з крыніцы. Без тваёй ухвалы

Аповесць простую пачну пісаць памалу.

Страфо€ід — група радкоў вершаванага

твора з вольнай рыфмоўкай або без рыфмоўкі,

завершаных па інтанацыйна-сінтаксічнаму ма-

люнку і па думцы. На С. дзеляцца астрафічныя

вершы. С. у большай ступені, чым строфы, ва-

лодаюць унутранай сэнсавай цэльнасцю і за-

вершанасцю, бо вызначае характар С. не коль-

касць радкоў або парадак рыфмоўкі (як у стро-

фах), а логіка разгортвання вобразна-паэтычнай

думкі. Найбольш часта С. сустракаюцца ў паза-

метрычных формах верша (дольнік, тактавік,

свабодны верш). Вось невялікі верш М. Танка

з двух С.:

О, як лёгка ісці,

Адчуваючы матчыны рукі,

Адчуваючы крылы юнацтва,

Адчуваючы плечы каханай!

І як цяжка цягнуцца,

Ў далонях трымаючы толькі

Кульбаку ўспамінаў.

Сюжэ€т (франц. sujet, ад лац. sujectus —

прадмет) — сістэма ўзаемазвязаных падзей,

паступовае разгортванне якіх раскрывае харак-

тары персанажаў і ўвесь змест эпічнага, ліра-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

412

эпічнага або драматычнага твора. Паводле М.

Горкага, сюжэт — гэта «сувязі, супярэчнасці,

сімпатыі, антыпатыі і ўвогуле ўзаемаадносіны

людзей — гісторыі росту і арганізацыі таго ці ін-

шага характару, тыпу». У аснове С. заўсёды ля-

жыць пэўны жыццёвы канфлікт. З’яўляючыся

важным сродкам даследавання з’яў рэчаіснасці

ў іх узаемасувязях, прычынна-выніковых адно-

сінах і супярэчнасцях, С. мае канкрэтна-гіста-

рычны характар; у С. выяўляюцца канфлікты,

уласцівыя пэўнай нацыі, класу, эпосе. Вылу-

чаюцца такія элементы С.: экспазіцыя, завязка,

развіццё дзеяння, кульмінацыя, развязка і эпілог

(экспазіцыі і эпілога ў творы можа і не быць). С.

цесна звязаны

з кампазіцыяй твора, хаця па аб’ёму за яе

вузейшы (апрача С., кампазіцыя аб’ядноўвае

т. зв. пазасюжэтныя элементы твора: разгорну-

тыя апісанні малюнкаў прыроды і быту, аўтарс-

кія развагі, лірычныя адступленні і інш.) Творы

лірычныя С. не маюць. Замест логікі разгортван-

ня падзей у іх назіраецца своеасаблівая логіка

выяўлення пачуццяў. Аднак С. прысутнічае ў

ліра-эпічных творах (паэмах, баладах, байках), у

вершаваных раманах, аповесцях,

апавяданнях. Нярэдка ў паэзіі сустракаюцца

і сюжэтныя вершы («Лён» Я. Купалы, «У вёсцы»,

«Страцім — лебедзь» М. Багдановіча,

«Самсон» А. Гаруна, «На начлезе» А. Паўло-

віча, «Машэка» У. Караткевіча, «Дзень наро-

дзін» А. Лойкі, «Куля» С. Законнікава і інш.).

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

413

Сямірадко€ўе, або септы€ма (ад лац.

septima — сёмая), — сямірадковая страфа на

адну, дзве або тры рыфмы з рознай схемай

рыфмоўкі: ааБввБв, аБаБввБ, ааБвваБ,

ААББВВБ і інш. У паэзіі сустракаецца даволі

рэдка. С. карысталіся М. Лермантаў («Бороди-

но»), А. К. Талстой («Волки»), I. Франко («Semper

tiro»), Л. Первамайскі («Іван-горад») і некаторыя

іншыя рускія і ўкраінскія паэты. С. пісаў Я. Ко-

лас:

Пануй, Мікалае,

Часіна такая,

Трымайся прастола,

А будзе вас гола.

Закончан малебен,

Ты нам не патрэбен,

Другі і апошні Мікола!

(«Малебен»)

С. з арыгінальнай рыфмоўкай (АББАААБ)

напісаны верш В. Зуёнка «...У грымотах ашале-

лых веку»:

У грымотах ашалелых веку

Вы не чулі, што гэта такое —

Зона абсалютнага спакою,

Аб якой лясы, палі і рэкі

Б’юць чалом штодзённа чалавеку,

Б’юць чалом, каб адпусціў на лекі

Цішыні хоць зернейка скупое?

Да С. звярнуліся А. Салавей («Раманс»),

Х. Жычка («Наш дзень»), А. Бадак («Каторы

дзень»), Ю. Бармута («Што нашу я ў руках?)

і некаторыя іншыя беларускія паэты. Н. Гілевіч

напісаў С. вялікі цыкл вершаў, выкарыстаўшы

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

414

некалькі іх рыфмова-клаўзуальных схем.

Трохрадко€ўе, або тэрцэ€т (італ. terzetto,

ад лац. tertius — трэці), — страфа, якая скла-

даецца з трох радкоў. Існуе некалькі яе разна-

віднасцей: рыфмуюцца ўсе радкі (ааа), два рад-

кі рыфмуюцца, адзін застаецца халастым (ааб,

абб ці, як у рытурнэлі, аба), радкі зусім не рыф-

муюцца (абв). Прыклады гэтых відаў Т.:

Я — кропля вялікага творчага мора,

Я — іскра квяцістага полымя зораў,

Я — водблеск нябёсных адвечных прастораў...

Памру — не памрэ безупынная сіла,

Што думы пад неба да зорак насіла,

Што кіне вянок на нямую магілу.

(З. Бядуля)

Я не лічыў бы салдатам сябе,

Каб не гатоў быў прайсці

Праз няўдачы.

Я не лічыў бы аратым сябе,

Каб першы град

Мог скасіць маю веру ў калоссе,

І не лічыў бы паэтам сябе,

Каб кожны мой дзень

Не быў днём нараджэння.

(М. Танк)

У кожнага свае лясы і ластаўкі,

І песні, і жаночы голас ласкавы —

Яны мне найраднейшыя заўсёды.

І зоркі нашы, і сцягі гарачыя

Вялікай перамогаю адзначаны —

Адданы ім я ўсюды і заўсёды.

(П. Панчанка. «...Зямля мая

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

415

то мяккая, то мулкая»)

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

416

Здараецца, у вершы асобныя Т. спалучаюц-

ца рыфмай:

Журавель дон-н ды дон-н

У студні дно

Па€ліцай.

Неба слупамі-дымамі

Дамы падтрымалі —

Не зва€ліцца.

Ружавашчокай бяглянкаю

Просіцца ў хату клямкаю

Раніца.

(А. Шушко. «Студзень»)

Часам у вершы, напісаным Т., ужываюцца

адначасова розныя яго віды («...У ноч такую не

выходзіць звер» С. Панізніка). У выглядзе ма-

настрафы Т. сустракаюцца не часта (гл.: трохрад-

ковік). Часцей яны ўваходзяць у склад больш буй-

ной вершаванай формы (напрыклад, санета)

або звязваюцца адно з другім ланцужковымі

рыфмамі (у тэрцынах, віланэлі). Арыгінальнымі

верлібравымі Т. напісана паэма Я. Гучка «Га-

ліна з дрэва Кастуся». У беларускай паэзіі ня-

рэдкія творы, у якіх два Т., графічна аддзеле-

ныя, аб’ядноўваюцца рыфмай у своеасаблівыя

па€ры:

Ціха па мяккай траве

Сінявокая ноч прахадзіла;

Ціха з заснуўшых палян

Плыў у гару і знікаў,

Быццам дым сіняваты з кадзіла,

Рэдкі, прывідны туман.

(М. Багдановіч)

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

417

Непадкупны, светлы, чысты,

Ты прайшоў свой шлях цярністы,

Не схіліўшы галавы,

І удумным, смелым словам

Ты нёс смерць ліхім намовам,

Брэд развейваў векавы.

(Я. Колас. «Памяці Караленкі»)

Трыпцнх — твор, які складаецца з трох час-

так, аб’яднаных адной аўтарскай задумай. Да

такіх твораў адносяцца «Крым» і «Вёска» Я. Ку-

палы, «Трыпціх да паэтэс» і «Трыпціх калы-

ханкі» В. Коўтун, «Трыпціх Слова» Э. Акуліна і

інш. У Т. аб’ядналі санеты Я. Колас («На-

перад!») і А. Салавей («Гуманізм»).

Тэтрапцнх — твор, які складаецца з чаты-

рох частак, аб’яднаных адной аўтарскай заду-

май. Такі Т. Р. Барадуліна «Год», які складаец-

ца з чатырох санетаў. «Чатырохгранная ваза»

— Т. А. Наўроцкага (часткі: «І. Зіма», «ІІ.

Вясна»; ІІІ. Лета»; ІV. Восень»).

Чатырнаццацірадкo€ўе — страфа з

чатырнаццаці вершарадоў. Да Ч. адносіцца

анегінская страфа. Санет таксама мае

чатырнаццаць вершарадоў. Такой страфой, якая

сваёй архітэктонікай нагадвае санет, толькі не

падзелены на катрэны і тэрцэты, А. Салавей

напісаў паэму «На хуткіх крыллях вольнага

Пегаса». Вось адзін з гэтых 25-і Ч. з

рыфмоўкай АбАбАбАбВггВгВ:

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

418

Мінаюць дваццаць першыя угодкі

майго жыцця. Пакуль яшчэ не стар —

усё, што я набыў за час кароткі,

што маю — пакладу на свай алтар.

Для вас, сябры мае і аднагодкі,

народзе мой, крывіцкі мой абшар,

нашчадкі прышлага, былога продкі,

я прысвячаю слоў сардэчных дар.

Дармо, што вас не бачу гэтым часам,

дармо, што есць мяне чужыны золь,

грызе душу цяжкой разлукі моль, —

знясу усё — і зло, і перагасы,

да вас прымчу слоў гэтых хлеб і соль

на хуткіх крыллях вольнага Пегаса.

Чатырохрадко€ўе, або катрэ€н (франц.

quatrain, ад лац. quattuor — чатыры), — найболь-

ш распаўсюджаная ў сусветнай, у тым ліку бе-

ларускай, паэзіі страфа з чатырох вершарадоў.

Рыфмоўка можа быць разнастайная: найчас-

цей — абаб, радзей — аабб, абба, часам — аааа,

аааб, ааба, абаа, бааа. Напрыклад:

Ты — вясною аквечаны луг,

шум дубровы магутны, пявучы,

непадайны сталёвы ланцуг,

што нам сэрцы нязломныя лучыць!

(Л. Геніюш. «Родная мова»)

Дае прырода зноў урокі нам:

Не верце цішыні, салодкім снам,

Бяда і радасць ходзяць побач вечна,

Людзей ратуе толькі чалавечнасць.

(П. Панчанка. «...На Брэстчыне

карыбскі ураган»)

Пахадзі над ракой

З камарынай талакой,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

419

Калі месяц зойдзе ў хмару,

Памахай мне рукой...

(М. Лужанін. «Пад цымбалы»)

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

420

Дзе пачынаюцца догмы?

Дзе прыжываюцца догмы?..

Там, дзе, як гончыя догі,

Прэм да гатовых дарог мы!..

(А. Лойка. «Догмы»)

Ч. разнастайныя і паводле метрычнай, сін-

таксічнай структуры, чаргавання клаўзул. Усё гэ-

та надае ім надзвычайнае рытмічнае, сінтаксіч-

на-інтанацыйнае багацце, здольнасць выяўляць

самыя патаемныя зрухі лірычнага перажывання.

Таму Ч. і сталі пануючай формай беларускай ст-

рофікі. Яны могуць ужывацца як самастойна

(гл.: чатырохрадковік), так і ў складзе больш

буйных страфічных форм (санет, васьмірадко-

вік), як у невялікіх вершах, так і ў буйных паэ-

мах. Першыя па часе напісання Ч. сустракаюцца

яшчэ ў старажытнай беларускай літаратуры, у

прыватнасці ў «Дыярыушы» А. Філіповіча (1647):

Даруй покой церкви своёй, Христе боже,

Терпети больш, не вем, если хто з нас зможе.

Дай помощ от печали,

Абысмы вцели зостали.

В вери святой непорочной в милы лета,

Гды ж приходят страшные дни в конец света!

Вылучаеш, хто з нас, пане,

По правици твоей стане.

Ч. напісаны верш П. Багрыма «Зайграй,

зайграй, хлопча малы», некаторыя ананімныя

творы XVIII—XX стст., асобныя творы В. Дуніна-

Марцінкевіча, А. Гурыновіча, Я. Лучыны і інш.

Катрэнамі напісаны ледзь не ўсе паэмы Я. Купа-

лы, паэма П. Панчанкі «Патрыятычная песня».