Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

441

Р. Барадулін у назвах паасобных раздзелаў «рас-

шыфраваў» назву ўсёй сваёй кнігі «Неруш»

(Начныя азярыны; Еўразія; Рута-мята; Угама-

ніўся бор; Шчыравала пчала), а Э. Акулін ства-

рыў своеасаблівую а к р а п а э€ м у «Шлях да

Радзімы». Кожны з яе 14 раздзелаў, напісаных

санетамі (падчас нетрадыцыйнымі), пачынаецца

адпаведным па парадку радком вядомага

«Санета» М. Багдановіча («…Паміж пяскоў Егі-

пецкай зямлі»).

Акта€ва (ад лац. octava — восьмая) — вась-

мірадковы верш, радкі якога часцей за ўсё пі-

шуцца пяцістопным або шасцістопным ямбам і

рыфмуюцца па схеме АбАбАбвв. У першых

шасці радках павінна вытрымлівацца чаргаван-

не розных па націску рыфмаў (мужчынскіх і жа-

ночых, мужчынскіх і дактылічных і г. д.), завяр-

шаюць жа А. два радкі, звязаныя сумежнай

рыфмоўкай. А. узнікла ў італьянскай народнай

паэзіі, а ў эпоху Адраджэння распаўсюдзілася ў

многіх еўрапейскіх літаратурах. А. пісалі італ-

ьянцы Бакачыо і Таса, англійскі паэт Байран, па-

ляк Ю. Славацкі і многія іншыя. У рускай паэзіі

А. з’явілася ў першай палове XIX ст. Карысталі-

ся ёй В. Жукоўскі («Опять ты здесь, мой благо-

родный гений»), А. Пушкін («Домик в Коломне»),

М. Лермантаў («Аул Бастунджин»), А. Майкаў

(«Октава») і інш. У беларускую паэзію А. увёў Я.

Купала («Спроба актавы», 1906):

Удар, душа, удар ты, сэрца,

Па струнах думак-весялух!

Збудзіце ўспаны ў паняверцы

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

442

Жыцця змянлівага мой дух.

Хай думкі лягуць на паперцы

І цешаць братні погляд, слух,

Народу прыйдзе хай пара

Успомніць часам песняра!

Верш Я. Купалы «Валачобнікі» складаецца з

пяці А. Да гэтай страфы зрэдку звяртаюцца і су-

часныя беларускія паэты. Цыкл з шасці А. напі-

саў А. Грачанікаў («Начная змена»). Каля дзеся-

ці А. уключыў у свой зборнік вершаў «Актавы»

Н. Гілевіч. Вось адна з іх:

Дружа, не будзь да аблудных бязлітасна

строгі:

То не віна, а бяда іх; бяду — не карай.

Крыўдна, вядома, што збіліся людзі з дарогі

І не шануюць, як трэба, бацькоўскі свой край,

Хоць гаварылі яшчэ мудрацы-скамарохі:

«Помні: на роднай зямлі — і пад елкаю рай».

Простыя ісціны часам так цяжка даюцца:

Покуль адолееш — слёз ручаіны пральюцца.

Найбольш пладавiты беларускi актавапiсец —

Алесь Салавей, на рахунку якога некалькiх

дзесяткаў А. Iм, у прыватнасцi, напiсана А.

паэма «Звiняць званы святой Сафii». Гэтай фор-

май верша не грэбуюць i некаторыя маладзей-

шыя аўтары (Э. Акулiн, У. Сцяпан i iнш.). Бела-

рускія паэты часам адступаюць ад кананічнага

тыпу А. Прыведзеная актава Я. Купалы напісана

чатырохстопным ямбам, Н. Гілевіча — пяцістоп-

ным дактылем. Аднак асноўнае, што надае ёй

непаўторны воблік — рыфмоўка, — застаецца

нязменным. А. найчасцей пішуць вялікія цыклы

вершаў, паэмы (напрыклад, «Дон-Жуан» Байра-

на, «Домик в Коломне» А. Пушкіна і інш.). У гэ-

тым выпадку захоўваецца правіла альтэрнанса:

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

443

калі папярэдняя страфа заканчваецца жаночай

рыфмай, то наступная пачынаецца мужчынскай,

і наадварот. У заключным жа двухрадкоўі А. —

кодзе — павінна быць зарыфмавана само слова

актава.

Александры€йскі верш — верш з аб’ядна-

ных папарна рыфмай вершаваных радкоў, напі-

саных шасцістопным ямбам з цэзурай пасля

трэцяй стапы. Пры паўтарэнні ў творы некалькіх

двухрадкоўяў А. В. абавязковым з’яўляецца

чаргаванне мужчынскіх і жаночых рыфмаў. Узнік

гэты верш у французскай паэзіі XI ст. Назву яго

звязваюць з «Раманам пр Аляксандра Маке-

донскага» (XII ст.), які напісаны такім вершам. У

рускую паэзію А. В. увёў В. Традзьякоўскі (XVIII

ст.). Асаблівае пашырэнне набыў у творчасці А.

Пушкіна (больш за дзве тысячы вершаваных

радкоў). У другой палове XIX ст. сустракаецца

радзей, а ў XX ст. — зусім рэдка. Сярод бела-

рускіх паэтаў да А. В. часта звяртаўся М. Багда-

новіч, ужываючы яго ў творах, стылізаваных пад

старыну («Перапісчык», «Летапісец»), а таксама

ў лірычных роздумах («У вёсцы»). Услед за ім і

пад ягоным уплывам А. В. выкарыстоўваў А.

Салавей («На чыстым аркушы», «Адзіноцтва»,

«Максім Багдановіч» і інш. — усяго 21 верш). У

сучаснай беларускай лірыцы. А. В. амаль забы-

ты. Вось узор А. В. у М. Багдановіча («Летапі-

сец»):

Душой стаміўшыся ў жыццёвых цяжкіх бурах,

Свой век канчае ён у манастырскіх мурах.

Тут ціша, тут спакой, — ні шуму, ні клапот.

Ён пільна летапіс чацвёрты піша год

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

444

І спісвае усё ад слова і да слова

З даўнейшых граматак пра долю Магілёва.

І добрыя яго і кепскія дзяла

Апавядае тут. Так рупная пчала

Умее ў соты мёд сабраць і з горкіх кветак.

І бачанаму ім — ён годны веры сведак.

Альбо€мная лϒрыка — жанр інтымнай паэ-

зіі XVIII—XIX стст., прызначанай для прыватнага

карыстання. Альбомныя вершы вызначаліся ка-

мернасцю гучання, драбнатэм’ем, невысокім мас-

тацкім узроўнем. Зрэдку сярод іх сустракаліся і

творы выдатных майстроў слова — А. Пушкіна,

М. Лермантава, М. Някрасава

і інш. Адной з жанравых разнавіднасцей А. Л.

з’яўляецца м а д р ы г а€ л, невялікі верш-

камплімент, прысвечаны жанчыне. У беларускай

паэзіі А. Л. не атрымала пашырэння. Нават у

адзіным вядомым «Альбоме» (1858—1863) А.

Вярыгі-Дарэўскага змешчаны не ўласна альбом-

ныя вершы, а творы з больш або менш выраз-

ным грамадзянскім гучаннем. Сёння тэрмін

«альбомная лірыка» ўжываецца для характа-

рыстыкі вузка інтымнай паэзіі, пазбаўленай гра-

мадзянскага гучання.

Апавяда€нне вершава€нае, або апавяда€н-

не ве€ршам, — адзін з жанраў паэтычнага эпа-

су; апавяданне, напісанае ў вершаванай форме.

Тэрмін гэты даволі ўмоўны. Ён звычайна ўжы-

ваецца для абазначэння невялікага па аб’ёму

сюжэтнага твора, у аснову якога пакладзены

расказ пра адзін эпізод (драматычны, трагічны

або камічны) з жыцця чалавека. Вершаваная

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

445

форма надае такому твору павышаную эмацыя-

нальнасць, экспрэсіўнасць. У А. В. маюцца лі-

рычныя адступленні, аўтарскія развагі пра тыя

ці іншыя падзеі. Аднак гэта не парушае агуль-

най эпічна-спакойнай манеры аповеду, пасля-

доўнасці ў разгортванні падзей. Беларускае А.

В. у значнай ступені вырасла з народнай верша-

ванай гутаркі, разнавіднасцю яго з’яўляецца бы-

ліца. Упершыню яно сустракаецца ў В. Дуніна-

Марцінкевіча ў некалькіх жанравых разнавіднас-

цях: гістарычнае («Славяне

ў XIX стагоддзі», «Люцынка, альбо Шведы на

Літве»), сацыяльна-бытавое («Травіца брат-сяст-

рыца»), гісторыка-літаратурнае («Літаратурныя

клопаты»). Асабліва пашырылася А. В. на па-

чатку XX ст. Менавіта гэтым тэрмінам вызначыў

жанр твора «Вераніка» М. Багдановіч. Сатырыч-

нае і гумарыстычнае А. В. распрацоўваў Я. Ко-

лас («Зяць», «Доктар памог», «Святы Ян», «Як

поп зрабіўся авіятарам»). Дарэчы, ён напісаў і

ф е л ь е т о€ н в е р ш а в а€ н ы («Змаганне з

п’янствам»). Да А. В. часта звяртаўся Я. Купала

(«Сват», «Страх», «У шынку», «У піліпаўку»),

творы гэтага жанру нават склалі два зборнікі

паэта «Апавяданні вершам» (1926). Сёння паэ-

ты вершаваныя апавяданні і аповесці звычайна

неапраўдана называюць паэмамі. Выключэнне

— «Недзяленя» Н. Гілевіча, твор, жанр якога аў-

тар вызначыў як вершаванае апавяданне.

Апо€весць вершава€ная — адзін з жанраў

паэтычнага эпасу; аповесць, напісаная ў верша-

ванай форме. Яна паядноўвае некаторыя асаб-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

446

лівасці сярэдняй формы эпічнай прозы (уста-

ноўка на апавядальнасць; мае звычайна адну

сюжэтную лінію; па аб’ёму, за рэдкім выключэн-

нем, знаходзіцца паміж раманам і апавяданнем)

і паэмы (шматлікія лірычныя адступленні, воб-

раз лірычнага героя, павышаная эмацыяналь-

насць). Тэрмін гэты недастаткова акрэслены,

часам нельга правесці выразнай мяжы паміж

паэмай і А. В. (напрыклад, як паэмы ўспры-

маюцца «пецярбургская аповесць» А. Пушкіна

«Медный всадник», «усходнія аповесці» М. Лер-

мантава «Демон» і «Измаил-бей» і г. д.). Апо-

весцямі назваў В. Дунін-Марцінкевіч свае

вершаваныя творы «Гапон», «Вечарніцы», «Ку-

пала» і «Шчароўскія дажынкі». Вершаваная хро-

ніка А. Куляшова «Грозная пушча» складаецца,

згодна з аўтарскім вызначэннем, з дзвюх А. В.

— «Стрэчны агонь» і «Грозная пушча». Жанр А.

В. сустракаецца ў паэзіі рэдка.

Афары€зм (грэч. aphorismo€s — выказванне)

— выслоўе, у якім у трапнай, лаканічнай і звы-

чайна вобразнай форме выказана арыгінальная

думка. Як дасціпна заўважыў Я. Колас, «А. — гэта

разумна выказаная думка, якая жыла ў галаве

філосафа, а цяпер будзе вісець на кручку

мудраца». Найбольш удалыя А. становяцца

агульнавядомымі і могуць перайсці ў фальклор,

зрабіцца прыказкамі. Крыніцай А. з’яўляюцца

творы навуковыя, публіцыстычныя, але най-

больш часта — мастацкія, у тым ліку паэтычныя.

Вось некалькі А. з твораў беларускіх паэтаў:

«Дум не скуеш ланцугамі» (Я. Купала), «Хваро-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

447

бы лечаць і атрутамі» (М. Багдановіч), «Лес не

сякуць языкамі» (К. Крапіва), «Неспакой не ле-

чыць адзінота, адзіноту лечыць неспакой» (А.

Куляшоў). Да А. блізкія к р ы л а€ т ы я

с л о€ в ы, якія вобразна вызначаюць нейкую

жыццёвую з’яву, даюць ёй эмацыянальна-экспрэсіў-

ную ацэнку. Аднак калі А. — гэта цэлае мерка-

ванне пра што-небудзь, крылатае слова — толь-

кі частка меркавання: «Будзем сеяць, белару-

сы!» (П. Броўка), «Плячысты на жывот» (К. Кра-

піва) і г. д. А. выступаюць часам і як самастойны

літаратурны жанр. Сярод аўтараў, што пра-

цуюць у гэтым жанры, вядомы А. Разанаў (цыкл

«Зномы»), П. Шыбут, М. Коўзкі, Г. Марчук і інш.

Частка А. беларускіх паэтаў сабрана ў кнізе Ф.

Янкоўскага «Крылатыя словы і афарызмы» (Мн.,

1960).

Ба€йка — невялікі, звычайна вершаваны, але-

гарычны твор павучальна-гумарыстычнага ці са-

тырычнага характару. Жыццё чалавека адлюст-

роўвае ў вобразах жывёл, раслін, рэчаў або

зводзіць да ўмоўных адносін. Іншасказальнасць

Б. заўсёды шматзначная. Гэтым яна, дарэчы,

адрозніваецца ад п р ы€ т ч ы, у якой увасоб-

лена адна нейкая ідэя (гл., напрыклад, «Прытчу

пра хлеб» М. Танка). Часта Б. мае дыялагічную

форму, што надае дзеянню драматычную нап-

ружанасць, дапамагае моўнай індывідуалізацыі

персанажаў. Шырока карыстаецца вольным (баеч-

ным) вершам. Генетычна звязана з народным

раслінным і жывёльным эпасам, прытчай і апа-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

448

логам. У гісторыі сусветнай Б. вядомы стара-

жытнагрэчаскі байкапісец Эзоп (VI—V стст. да н.

э.), старажытнарымскі Федр (I ст. н. э.).

У французскай літаратуры жанр Б. распрацоў-

ваў Лафантэн, у рускай — I. Крылоў, ва ўкраінс-

кай — Г. Скаварада. Першыя беларускія байкі

Ф. Багушэвіча («Воўк і авечка», «Свіння і жалу-

ды»), А. Абуховіча («Ваўкалак», «Старшына»),

А. Гурыновіча («Казельчык») часта былі прамым

або апасродкаваным наследаваннем I. Крылову.

Наследаванне асабліва выразна выяўляецца ў т-

ворчасці М. Косіч, якая выдала цэлую кніжку Б.

(«Пералажэнне некаторых баек Крылова на бе-

ларускую гаворку». Чарнігаў, 1903). У творчасці

Я. Купалы («Ігнат і п’яўкі», «Мікіта і валы»,

«Асёл і яго цень» і інш.), Я. Коласа («Пастух і

авечкі», «Пан і рэчка», «Конь і сабака» і інш.), М.

Багдановіча («Варона і чыж») і некаторых іншых

беларускіх пісьменнікаў Б. яшчэ да рэвалюцыі

наблізілася да сацыяльных і нацыянальных пат-

рэб народа, выразна акрэслілася ў жанравых

адносінах. На новую вышыню Б. узняў К. Крапі-

ва творам якога характэрна высокае грама-

дзянскае гучанне і мастацкая дасканаласць

(«Сава, Асёл ды Сонца», «Жаба ў каляіне»,

«Дыпламаваны баран» «Махальнік Іваноў» і

інш.). Байкі К. Крапівы — гэта значнае дасяг-

ненне ўсёй беларускай літаратуры. З беларус-

кіх байкапісцаў пасляваеннага часу вылучаюцца

У. Корбан, Э. Валасевіч, М. Скрыпка. Найбольш

пашыраны Б. на маральна-этычныя і

палітычныя тэмы. У Б. закранаюцца пытанні

літаратуры, мастацтва, рэлігіі, права і інш. З бо-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

449

ку мастацкай структуры сустракаюцца Б. у форме

казкі, пародыі, алегорыі, фельетона, анекдота,

маналога, дыялога і інш. Узоры беларускай Б.

гл. у зборніку «Беларуская байка» (1986), «Анта-

логіі беларускай байкі» (2001).

Бала€да (праванс. balada, ад ballar — танца-

ваць) — драматычна напружаны, сюжэтны ліра-

эпічны верш казачна-фантастычнага, легендар-

на-гістарычнага ці гераічнага зместу. Існуюць два

віды Б. — народныя і літаратурныя. Народныя

Б. — больш раннія па часе ўзнікнення. У аснове

іх — незвычайныя, нярэдка трагічныя падзеі ў

асабістым ці сямейным жыцці чалавека, гераіч-

ныя моманты ў жыцці грамадства, пэўнага са-

цыяльнага асяроддзя. У беларускай фалькла-

рыстыцы вылучаюцца наступныя жанравыя раз-

навіднасці Б.: Б. з міфалагічнымі матывамі; Б.

казачныя і легендарныя; Б., якія змяшчаюць за-

гадкі; Б. гульнёва-карагодныя; Б. навелістыч-

ныя. Літаратурныя Б. узніклі на аснове народ-

ных яшчэ ў сярэднія вякі. Асаблівае пашырэнне

набыла героіка-фантастычная Б. у паэзіі сенты-

менталістаў і рамантыкаў (Бёрнс, Колрыдж — у

Шатландыі і Англіі, Гётэ, Шылер, Гейнэ — у Гер-

маніі, Гюго —

у Францыі, В. Жукоўскі, А. Пушкін, М. Лермантаў

— у Расіі, П. Гулак-Арцямоўскі, Л. Баравікоўскі

— на Украіне і інш.). На матэрыяле беларускага

фальклору цыкл цудоўных Б. напісаў польскі

паэт, ураджэнец Беларусі А. Міцкевіч — «Свіця-

зянка», «Рыбка», «Пані Твардоўская», «Тры

Будрысы» і інш. Ад фальклору ішлі А. Рыпінскі і

Ф. Багушэвіч, якія ў XIX ст. па-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

450

клалі пачатак беларускай літаратурнай Б. У ба-

ладах Я. Купалы («Забытая карчма», «Страшны

вір»), Я. Коласа («Няшчасная маці», «На адзіно-

це»), А. Гаруна («Варажба»), P. Бядулі («У ка-

лядную ноч», «Балада») таксама звычайна вы-

карыстоўваліся фальклорныя сюжэты. Беларус-

кая Б. ХХ ст. адлюстроўвала рэальнае жыццё

чалавека, яна стала важным сродкам паказу яго

гераічных учынкаў («Астрожнік» П. Труса, «Машы-

ніст» А. Дудара і інш.). Асаблівага росквіту да-

сягнула Б. падчас Вялікай Айчыннай вайны ў

творчасці А. Куляшова («Балада аб чатырох за-

ложніках», «Маці», «Камсамоль-

скі білет»). Вядомыя Б. Танка («Балада пра пар-

тызана Дубягу», «Антон Нябаба»), А. Вялюгіна

(«Балада аб уральскім танку»), Н. Гілевіча («Ба-

лада пра чырвоны каснічок»), А. Лойкі («Балада

пра беленькія чаравічкі») і інш. Плённа разві-

ваюцца розныя жанравыя разнавіднасці Б. Цэ-

лую кніжку своеасаблівых гістарычных Б. напі-

саў Я. Сіпакоў («Веча славянскіх балад»). А.

Лойка надрукаваў кніжку «Балады вайны

і міру», В. Вітка — «Мінскія балады», Р. Бара-

дулін — вершаваны цыкл «Біблейскія балады».

Асобныя нізкі Б. публікуе В. Шніп. Існуюць ска-

завыя Б. («Кастусь Каліноўскі» П. Броўкі), Б. пе-

сеннага тыпу («Надзя-Надзейка» П. Броўкі),

партрэтныя («Герой» П. Панчанкі), псіхалагіч-

ныя («Юнак быў з-пад Слоніма родам» А. Лойкі)

і інш. Значная колькасць беларускіх народных і

літаратурных Б. увайшла ў выданні: «Балады»

(Уклала Л. Салавей. 1977—1978. Кн. 1—2.) і

«Беларуская балада» (Уклаў Я. Саламевіч.