Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

461

заядуць вошы» i г. д.). В. П. — спецыфiчны

жанр беларускага фальклору, зусiм цi амаль

невядомы iншым славянскiм народам. Iх най-

больш поўную публiкацыю гл. ў выданнi «Вала-

чобныя песнi» (1980).

Васьмірадко€вік — верш з васьмі верша-

радоў, за„вершаных па метрычнаму, інтанацый-

на-сінтаксічнаму малюнку і па думцы. Рыфмоў-

ка В. можа быць такой жа разнастайнай, як і

рыфмоўка васьмірадковай страфы. Аднак най-

часцей ён складаецца з двух катрэнаў (падчас

нават аддзеленых графічна) або з шасцірадкоўя

і двухрадкоўя, цесна звязаных інтанацыйна і сін-

таксічна, што яшчэ больш падкрэслівае сэнса-

вае адзінства твора. В. звычайна мае характар

медытацыі, філасофскай развагі. Першая пало-

ва В., як правіла, — гэта вобразная канстатацыя

факта, нейкае сцвярджэнне, тэзіс, другая — аба-

гульненне, выснова, антытэзіс і вывад. Гэтым

вершам шырока карыстаўся аварскі паэт Р. Гам-

затаў (кніга «Восьмистишия»). Да яго нярэдка

звярталіся і беларускія вершатворцы — М.

Танк, П. Броўка, А. Пысін і інш. Н. Гілевіч, у пры-

ватнасці, выдаў кніжку вершаў, цалкам напіса-

ную В. («Актавы»). Вось узоры сучасных васьмі-

радковікаў:

Калі каханне абвянчае

Жаданай згодай маладых,

Свайго сумлення не хавае

Яно ад позіркаў чужых.

А звяжа шлюбам маладая

Сябе з нялюбым і старым,

Свайго сумлення не схавае

Яна за прозвішчам чужым.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

462

(А. Куляшоў)

А страціць годнасць — невыносна,

Які б ні быў там дабрадзей...

Глядзіце знізу ўверх на сосны,

На воблакі.

Не на людзей.

А калі вас уздыме слава,

Аб гэтым думайце радзей...

Глядзіце зверху ўніз на травы

Ці на ваду.

Не на людзей.

(П. Панчанка)

Жыццё маё ў двухколерным свячэнні,

Як доўгі фільм. Я — аўтар і глядач.

Перада мною пошукі, здзяйсненні

І кіламетры сумныя няўдач.

І ў чымсьці каешся пасля аглядкі,

І знойдзеш чым сумленне суцяшаць.

Відаць, не першы ты, хто ўсе выдаткі

Хацеў бы на мінулае спісаць.

(А. Пысін)

Версэ€т — напісаны прозай невялікі лірыч-

ны твор, які сваёй вобразнасцю, павышанай

эмацыянальнасцю і своеасаблівай рытмічнасцю

набліжаецца да паэзіі. В. — гэта, па сутнасці,

твор паэтычны па змесце і празаічны па форме

выяўлення гэтага зместу. У ім няма вершавана-

га рытму, метра і рыфмы. У той жа час яму ха-

рактэрныя многія іншыя прыметы паэтычнага

выказвання — у змесце (матывы, ідэі тыя ж, што

і ў паэзіі адпаведнага перыяду), агульнай лірыч-

на-суб’ектыўнай танальнасці, паэтычнай вобраз-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

463

насці (канцэнтрацыя тропаў, павышэнне аса-

цыятыўнай сувязі паміж асобнымі паняццямі),

сінтаксісе (разнастайныя паўторы, звароты,

умаўчанні і г. д.), кампазіцыі (невялікі аб’ём, па-

дзел твора на дробныя абзацы, што нагадваюць

строфы ў звычайным вершы, адсутнасць сюжэ-

та). Упершыню В. з’явіўся ў першай палове XIX

ст. у творчасці французскага рамантыка Бертра-

на. Сам жа тэрмін быў уведзены ва ўжытак не-

калькі пазней Бадлерам (цыкл «Вершы ў прозе» з

кнігі «Парыжскі сплін», 1869). У беларускай літа-

ратуры В. узнік на пачатку XX ст. і адразу набыў

рэфлексійнасць, філасофскую заглыбленасць і

сацыяльную скіраванасць. У артыкуле «Белару-

ская літара-

тура ў 1909 г.» («Наша Ніва». 1910. 11 лют.) С.

Палуян, супастаўляючы творчасць М. Ба-

гдановіча і Власта (В. Ластоўскага), пісаў: «У

абодвух ёсць нешта супольнае, хоць адзін піша

вершы, а другі — прозу. Але абодва яны паэты,

бо абразкі Власта — гэта паэзія прозай». Лепш

В. і не назавеш, як «паэзія прозай». Першы такі

твор — «Думкі ў дарозе» Я. Коласа (1906). Ус-

лед за Якубам Коласам да В. звярнуліся Ядвігін

Ш. («Васількі», «Раны»), В. Ластоўскі («Слёзы»,

«Краскі», «Баяну»), М. Гарэцкі («Стогны душы»,

«Максімава зязюля»), З. Бядуля («Плач прале-

сак», «Пяюць начлежнікі», «Прытуліся ка мне»).

З сучасных беларускіх пісьменнікаў В. ёсць у Я.

Брыля, С. Яновіча, А. Мінкіна, У. Арлова (у кн.

«Там, за дзвярыма»), С. Адамовіча, Ю. Пацюпы,

І. Бабкова і інш. Вось як гучыць, напрыклад, В.

Ядвігіна Ш. «Раны», прысвечаны памяці С. Па-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

464

луяна:

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

465

Бываюць раны большыя і меншыя. Меншыя —

гояцца, і па іх знаку няма. Большыя — гояцца, але

па іх астаюцца рубцы.

Гэтак на целе.

Бываюць раны большыя і меншыя. Меншыя — гояцца;

па іх астаюцца рубцы. Большыя — заўсёды крывавяцца.

Гэтак на сэрцы.

Бываюць раны большыя і меншыя. Меншыя заўсёды

крывавяцца. Большыя — залечвае толькі... смерць.

Гэтак на душы.

Звычайна В. называюць в е€ р ш а м у п р

о€-з е. Аднак двухзначнасць беларускага слова

«верш» («стих» і «стихотворение») часта пры-

водзіць да непаразумення (верш у значэнні

«стих» і проза — гэтыя два паняцці ўзаемна вы-

ключаюць адно другое; у І. Тургенева, заўва-

жым, не «Стихи в прозе», а «Стихотворения

в прозе»).

Вершака€з — напiсаная ў форме версэта

паэтычная медытацыя, у аснове якой — роздум

пра сутнасць нейкай рэчы, прадмета, з’явы. Га-

лоўны мастацкi сродак, што арганiзуе В., — па-

этычная этымалогiя. Па сутнасцi, В. уяўляе са-

бой разгорнуты этымалагiзм паэтычны, у якiм

выяўляюцца падчас самыя нечаканыя асацыя-

тыўныя сувязi памiж асобнымi словамi-паняцця-

мi на аснове iх гукавога падабенства. Тэрмiн

уведзены ў лiтаратурную практыку А. Разана-

вым, якi напiсаў некалькi цыклаў В. Вось адзiн з

яго В. — «Кудзеля»:

Кудзеля кудлатая, нiбы завея-кудаса.

Яна iснуе не сама па сабе, не сама для сябе, а — куды i

дзеля: дзеля наступных радзюжак, дзяружак, абрусоў, ручнiкоў,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

466

перацякаючы з праснiц на верацёны i матавiлы, дзелячыся на

ручаi прадзiва.

Кудзеля — работа пасля работы, дзень пасля дня, яна не

нядзеля i не панядзелак, а «паслядзелак», i на яе збiраюцца,

як на пасядзелкi.

Калi дзiда — удзел мужчыны, то кудзеля — жанчыны, i,

прадучы кудзелю, жанчына, услухоўваючыся ў гудзенне вера-

цяна, перажывае ўсе згiбы, змены, падзеi, «цудзеi» свайго

жыцця i прадзе сваю «дзелю» — долю.

Віланэ€ля, або віланэ€ль (італ. villanella,

ад лац. villanus — сялянскі, вясковы), — лірыч-

ны верш, які складаецца звычайна з шасці тэр-

цэтаў, цесна звязаных паўтарэннем асобных

радкоў і скразной рыфмай. Сярэднія радкі ўсіх

трохрадкоўяў В. рыфмуюцца паміж сабой. Па-

чатковы і заключны радкі першага трохрад-

коўя (дарэчы, таксама звязаныя рыфмай) папе-

раменна паўтараюцца ва ўсіх наступных тэрцэ-

тах (на месцы трэцяга радка). Завяршае В. трэці

радок першага тэрцэта. Узнік гэты верш у XV ст.

у італьянскай народнай паэзіі, затым пашырыў-

ся ў Францыі, з XIX ст. — у Англіі

і некаторых іншых краінах. Прыклад В. у рускай

паэзіі пакінуў В. Брусаў («Всё это было сон мг-

новенный»). Першую беларускую В. напісаў

Мiхась Кавыль («Вiлянэль», 1957). Удалая В.

належыць Р. Крушыну («Вiланэля» — у зб.

«Сны i мары», 1975):

Цёплы спеў віяланчэлi,

Струнаў ціхі перазвон...

Ласкі-пешчы загучэлi.

Вобраз твой — у акварэлі.

Перадаў мне патэфон

Цёплы спеў віяланчэлi.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

467

Гукі ў стройнасці мякчэлі,

Віўся з альтам барытон —

Ласкі-пешчы загучэлi.

Мае вочы заблiшчэлi,

Як пачуў я дзіўны звон,

Цёплы спеў віяланчэлi.

А ў душы маёй ярчэлі

I валошка, i рамон.

Ласкі-пешчы загучэлi.

Можа, у гэтай віланэлі

Звяжа нас з табою кон —

Цёплы спеў віяланчэлi.

Ласкі-пешчы загучэлi.

Ужо ў наш час В. напісалі С. Панізнік

(«Дзень развітання»), С. Кавалёў («Віланела»),

Э. Акулін («Віланэль») і інш.

Віралэ€ (франц. virelai, ад virer — кружыц-

ца) — дзевяцірадковы верш, які складаецца з

трох трохрадкоўяў з рыфмоўкай аБааБааБа. Ся-

рэднія радкі трохрадкоўяў кароткія. Узнікла В.,

як і лэ, у сярэднія вякі ў французскай паэзіі, ат-

рымала ў ёй шырокае распаўсюджанне ў

XIV—XV стст. У рускай паэзіі В. сустракаецца ў

Г. Шэнгелі:

Полон каждый взгляд

Опаски:

Выбор — наугад.

Хоть сквозь шелк сквозят

Подвязки,

Вряд ли сыщешь клад.

Все ж — идем: манят

Арасски

Скрыться в темный сад.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

468

Вядома і больш простая форма В. — шасці-

радкоўе з рыфмоўкай ААбААб. Тут кароткія трэ-

ці і шосты радкі.

Во€сеньскія пе€сні — жанравая

разнавіднасць беларускай каляндарна-

абрадавай лірыкі (гл.: абрадавая паэзія); песнi,

што суправаджаюць восеньскую працу селянiна,

пачынаючы з асенняга жнiва (другая палавiна

жнiўня) i да пiлiпаўкi (канец лiстапада). У iх па-

этызуецца чалавек працы i сама праца (жнiво

ярыны, копка бульбы, уборка лёну, нарыхтоўка

грыбоў, ягад, арэхаў i г. д.), апяваецца восень-

ская прырода, выяўляюцца жаночыя i дзявочыя

перажываннi, звязаныя з цяперашнiм цi буду-

чым замужжам. Матыў замужжа асабліва часты

ў В. П., паколькі восенню, пасля ўборкi ўраджаю

i да каляднага посту, калiсьцi звычайна

ладзiлiся вяселлi. Адна з характэрнейшых

асаблівасцяў В. П. — разгорнуты псіхалагiчны

малюнак: вобразы прыроды суадносяцца з

жыццёвым лёсам чалавека, найперш — мала-

дой дзяўчыны. Вось тыповы ўзор В. П.:

— Чаго ты, лосю, чаго сівенькі

К сялу прылягаеш?

А ці ты, лосю, ці ты, сiвенькi,

Цяжкую зіму чуеш?

— Ды хоць цяжкую, хоць не цяжкую, —

Не будзе, як лецечка,

Ды хоць цяжкую, хоць не цяжкую, —

Не будзе, як цёплае.

— Чаго, дзевачка, чаго, маладая,

Ты к сталу прылягаеш?

Ці ты, дзевачка, ці ты, маладая,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

469

Ліхую свякроў чуеш?

— Ды хоць ліхую, хоць не ліхую,

Не будзе, як мамачка.

Я ў мамы жыла, як ружа цвіла,

А ў свякроўкі не буду.

В. П. — арыгінальная з’ява беларускага

фальклору. Публікацыю iх гл. ў выданнi «Во-

сеньскiя i талочныя песнi» (1981).

Высло€ўі — лаканiчныя трапныя i дасцiп-

ныя ўстойлiвыя народныя выразы, часта гума-

рыстычнага характару, што ўжываюцца ў роз-

ных выпадках на працы i ў час адпачынку.

У адрозненне ад прыказак, яны не валодаюць

завершанасцю выказвання i афарыстычнасцю.

Да В. адносяцца жарты i каламбуры, тосты

і вясельныя прыгаворкі (У гасцях усяго было,

толькi прымусу не было; Хлеб на стале, рукi

свае; Чарачка-каток, кацiся ў раток; З’еш ак-

райчык, каб быў сын Мiкалайчык), вітанні i зы-

чанні (Здароў! — Жыў, здароў, хаджу без шта-

ноў, чаго i табе жадаю; Бадай табе палепша-

ла!; Памагай Бог! — Казаў Бог, каб i ты памог;

Умалотна вам!), прысяганні і кленічы (Каб я з

гэтага месца не сышоў!; Няхай язык мой ад-

сохне!; Каб на гэты род прыйшоў звод!; Няхай

цябе качкi затопчуць!), дражнілкі (Валодзя,

свiннi ў гародзе, парасяты ў грэчцы. Як твая

жонка завецца?; Цярпi, Грышка, карчма блiзка!)

i iнш. Да В. адносяць таксама ўстойлівыя

параўнанні (Жыву як гарох пры дарозе: хто

iдзе, той ушчыкне; Зямлi як бабе сесцi;

Маладзiца як бруснiца; Патрэбны як леташнi

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

470

снег; Як карова языком злiзала), скорагаворкі

(Iван рэпу жрэ, Марыя лён трэ; Iшоў поп каля

коп, а капа каля папа; Карл у Клары ўкраў

каралi). В. нярэдка змяшчаюцца ў розных

фразеалагiчных зборнiках («Беларуская

фразеалогiя» Ф. Янкоўскага, 1968;

«Фразеалагiчны слоўнiк беларускай мовы: У 2-х

тамах» I. Лепешава, 1993), выхо-

дзяць асобнымi выданнямi («Выслоўi», 1979). А.

Міхневіч склаў зборнік аўтарскіх В., афарызмаў і

крылатых слоў «Якуб Колас разважае, радзіць,

смяецца: Выбраныя выслоўі народнага песня-

ра» (2002), а таксама арыгінальную кнігу «Алтар

стала» (2003), куды ўвайшлі В. — застольныя

тосты.

Вяно€к вянко€ў сане€таў — самая скла-

даная, вышуканая санетная структура. Склада-

ецца з пятнаццаці вянкоў санетаў (гл.). Апошні,

пятнаццаты, вянок санетаў уключае ў сябе магіст-

ралы ўсіх папярэднiх. Першыя славянскiя В. В.

С. «Апакалiпсiс душы» і «Благовест»

надрукавалі ў 1991 г. беларускі паэт З.

Марозаў і рускі А. Мартынаў. У 1999 г. да іх

далучыўся М. Вiняцкі В. В. С. «Загойвай боль,

сiнь яснавокай зоркi...». Пяць В. В. С.

(«Адухаўленне», «Прысвячэнне», «Прызначэнне»,

«Спасціжэнне», «Увасабленне») у 2000—2003 гг.

выдала С. Шах. У 1994 г. рускі паэт С. Мінтаіраў

стварыў д ы я д э€ м у с а н е€ т а ў —

архітэктанічную канструкцыю з 15 В. В. С. Ён жа

— аўтар звыш 250 вянкоў санетаў, вянка

віланэляў і вянка трыялетаў.