Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

471

Вяно€к сане€таў — вершаваны твор з пят-

наццаці санетаў. Своеасаблівасць яго ў тым,

што паўтарэннем асобных радкоў усе чатырнац-

цаць санетаў звязаны паміж сабой, а таксама з

магістра„лам — пятнаццатым, заключным сане-

там, які складаецца з першых радкоў папярэд-

ніх санетаў. Кожны наступны санет пачынаецца

радком, якім заканчваецца папярэдні. Чатыр-

наццаты санет завяршаецца радком, якім пачы-

наецца першы. Гэты ж радок пачынае і магіст-

рал. Такім чынам ствараецца арыгінальнае архі-

тэктанічнае кальцо. В. С. — складаная вершава-

ная форма, якая патрабуе глыбокай, своеасаб-

ліва выяўленай вобразнай думкі, дасканалай

мастацкай формы. Слабыя ж, анемічныя радкі

В. С. у выніку іх шматразовага паўтарэння на-

зойліва кідаюцца ў вочы, зніжаючы вартасць

усяго твора. Узнік В. С. у Італіі ў XIII ст., затым

перавандраваў у іншыя літаратуры. У Расіі пер-

шы В. С. (перакладны) з’явіўся ў 1889 г. Арыгі-

нальныя В. С. стварылі Вяч. Іванаў, В. Брусаў,

М. Валошын, I. Сяльвінскі, С. Кірсанаў, М. Ду-

дзін і іншыя рускія паэты. Пэўнае пашырэнне В.

С. набыў на Украіне (В. Бабынскі, М. Вінаграноўс-

кі, Г. Крыўда, Б. Нячэрда і інш.). Першыя бела-

рускія В. С. напісалі М. Кавыль («Цяжкія ду-

мы», 1956; «Чорны мёд», 1958), А. Салавей

(«Вянок санетаў», 1958) і Н. Гілевіч («Нарач»,

1967). Затым да гэтай вершаванай формы звярну-

ліся Хв. Жычка («Абеліск»), А. Сербантовіч («Васі-

лёк», «Курганы», «Салдат»), А. Звонак («Праў-

дзе веку»), П. Сушко («Поле»), У. Дзюба («Вы-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

472

ток»), Я. Сіпакоў («Жанчына»), Т. Бондар («Шля-

хі»), Я. Крупенька («Вянок братэрства»), П. Ма-

каль («Ворыва») В. Аколава («Аршанскі прарок

Караткевіч») і інш. З. Марозаў напісаў звыш

дзесяці В. С. («Сад», «Наканаванне», «Таем-

насць», «Вянок Беларусі» і інш.). С. Шах надру-

кавала т. зв. безгаловы, усечаны В. С. «Ноч»

(1999). У ім 8 паўсанетаў (гл.), пачынаецца ён з

аднаго тэрцэта, які выканвае ролю эпіграфа. У

2003 г. паэтэса выдала зборнік з 15 В. С. «На

ўсё дабро ў адказ». Большасць В. С. у ім

напісана традыцыйным Я4, некаторыя — Д4

(«Зорнасць», «Хатка», «Вёсачкі», «Вера») і на-

ват Ан4 («Песня»). Уяўленне пра В. С. можа

даць урывак з вершаванага твора А.

Сербантовіча «Курганы»:

У курганоў ёсць нешта ад званоў,

З якіх павырывалі языкі,

Але іх звон прарэзлівы такі,

Што я вачэй якую ноч не звёў.

Падняўся і пайшоў я напрамкі,

Затым пабег туды я стрымгалоў,

Дзе ў сорак першым клекатала кроў

І дзе — чатырохгранныя штыкі.

Пражэктары струменілі святло,

Былое ў іх праменнях ажыло,

І твар у твар нас лёс раптоўна звёў.

Здалося, што дзіцячыя гады

Звіняць, як падгалоскі курганоў —

Званоў жалобы і званоў бяды.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

473

Званоў жалобы і званоў бяды,

Што распляскалі чэрвеньскі настой.

I, ўзмахваючы вогненным хвастом,

Уздрыгвалі, як рыбы, гарады.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

474

Пайшоў баец, высокі і худы,

Рудая сажа ў некалькі пластоў

Засыпала сляды каля кустоў

І твар яго бязвусы, малады.

Не коннік ён — не будзе конь іржаць,

Не вырасце з нацельнага крыжа

Магільны крыж, каб лёс вянчаць цяжкі.

Бо крыж ён не насіў. А знакам праваты

З зямлі праб’юцца некалі штыкі.

Яны гудуць цяжэй, чым правады.

Яны гараць на ўсе чатыры грані,

Каб тут спыніць, а часам і параніць,

Ці ты сюды ішоў, ці не сюды.

Знімаюць шапкі зводдаля дзяды

Перад вялікай шапкаю баранняй,

Якую да галоў марозным раннем

Навечна прыпаялі халады.

Пагасіць неба ясную зару,

Штыкі тады ўзрываюцца ўгару

Ракетамі да месяца і зорак.

І ценямі касмічных караблёў

Вяртаюцца уранні на узгорак

І аб усім напамінаюць зноў.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Сваіх дзядоў і прадзедаў унукі,

І ўнукаў вольных вольныя сыны —

Равеснікі апошняе вайны —

Цяпер звяраюць сэрцаў перастукі.

Адна ў іх радасць і адны ў іх думкі.

Адны ім сняцца векавыя сны.

На рост уперад падалі яны

Па правілах ваеннае навукі.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

475

Над курганамі птушкі ладзяць спеў,

Над курганамі голле дужых дрэў

Гайдаецца, нібыта б’е у звон.

Яны звіняць і летам і зімой,

Звіняць трывогай векапомных дзён —

У курганоў ёсць нешта ад званоў.

У курганоў ёсць нешта ад званоў,

Званоў жалобы і званоў бяды.

Яны гудуць цяжэй, чым правады,

І аб усім напамінаюць зноў.

Наколькі помню — ўсе мае гады —

Тых, хто згубіў унукаў і сыноў,

Прыводзілі да вечных курганоў

Зарой пафарбаваныя сляды.

Акамянеў нарэзаны дзірван.

Апошняе прыстанішча — курган

Купаецца у сонечнай расе.

Яго браты стаяць, як віядукі,

Дзе ў цішыні сабраліся усе —

Сваіх дзядоў і прадзедаў унукі.

Вясе€льныя пе€сні — жанравая

разнавiднасць сямейна-абрадавай лiрыкi (гл.:

абрадавая паэзiя); народныя песнi, якiя выкон-

ваюцца ў час багатага i працяглага беларускага

вясельнага абраду: заручын, замовiн, пячэння ка-

раваю, ад’езду маладога да маладой, апранан-

ня маладой, вянчання, вясельнага застолля ў

маладой i ў маладога, пярэзваў (гл.: «Вяселле:

Абрад». 2-е выд. 2004). В. П. адрасуюцца да са-

мых розных удзельнiкаў вясельнага iгрышча

(маладой, маладога, iх бацькоў, сваякоў,

дружкоў i iнш.). У іх у гiпербалiзаванай форме

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

476

паказваюцца духоўныя якасцi i матэрыяльны

дастатак маладых, выказваюцца пажаданнi

шчаслiвага, заможнага жыцця, гучыць жаль ма-

ладой па родным доме, па раднi, якую ёй пат-

рэбна назаўсёды пакiнуць. Сямейна-бытавыя i

сацыяльна-грамадскія ўзаемаадносiны, каханне,

здрада, разлука, радасць, гора, весялосць, туга,

гумар, тонкi лiрызм — гэта i многае iншае

знайшло ўвасабленне ў беларускiх В. П.

Беларускiя В. П. — адны з самых мiлагучных,

прыгожых, мастацка дасканалых i шматлiкiх у

славянскiм свеце. У выдавецкай серыi «Белару-

ская народная творчасць» яны, без апiсання

вясельнага абраду i мелодый (а гэтаму прысве-

чаны два асобныя тамы), займаюць шэсць

вялікіх тамоў (гл. «Вяселле: Песнi». 1980—

1988. Кн. 1—6). Вось дзве тыповыя В. П., адна

лiрычна-тужлiвая, другая жартоўная:

Стукнула, грукнула на дварэ.

— Ой, паглядзi, мамачка, цi не па мяне?

— Па цябе, дачушачка, па цябе.

— Схавай мяне, мамачка, за сябе!

— Не буду, дачушачка, хаваці,

Трэба цябе сёлета аддаці.

Та-ра-ра калёсачкі, та-ра-ра,

Ой, павезлі Манечку са двара.

* * *

Прыйшоў на вяселле наш сваток,

Павязаўшы крыжам ручнічок.

А казалі, сват вельмi харош,

Аж у свата доўгі буслаў нос.

А у свата лыса галава

Ды казліна рыжа барада.

Плавае па хаце, як таран,

Лыпае вачыма, як баран.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

477

Калі, сват, гарэлкi не дасi,

Караваю трасцу ты з’ясі!

Вясня€нкі — жанравая разнавiднасць ка-

ляндарна-абрадавай лiрыкi (гл.: абрадавая

паэзiя); народныя песнi, якiя спяваюць ранняй

вясной (пачынаючы з 1 сакавiка) у час гукання

вясны, «адмыкаючы» вясну i «замыкаючы» зiму.

В. генетычна звязаны з іншымi песнямi веснаво-

га цыкла — юраўскiмi, велiкоднымi, траецкiмi, якiя

адпаведна спявалiся на Юр’я (23 красавiка, калi

першы раз выганялi жывёлу на пашу; Юрый

лiчыўся апекуном жывёлы), на Вялiкдзень (гл.:

валачобныя песнi), на Сёмуху (Тройцу; Сёмуха

прыпадае на сёмы тыдзень пасля Вялiкадня). У

В. апяваецца веснавое абуджэнне прыроды,

прылёт птушак, выказваецца надзея селянiна на

добры год, багаты ўраджай, вера дзяўчат у добрае

замужжа i г. д. Узоры В. — у выданні «Веснавыя

песнi» (1975). Вось адна з такіх песень:

Жавароначкі, прыляціце,

Цёпла лецейка прынясіце,

А зімачку прыбярыце,

Бо зімачка надаела,

Нам хлебушак пераела.

Жавароначкі, прыляціце,

Зямлю-матачку абудзіце

I дожджыкам напаіце,

Каб травачкі парасцілi,

Каб волікаў накармiлi.

Газэ€ль — адзін з відаў верша ў народаў

Сярэдняй Азіі, Блізкага Усходу, Індыі і Пакіста-

на. У Г. манарыфмай (часта з рэдыфам) спалу-

чаецца, як правіла, не менш трох, але не больш

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

478

дванаццаці двухрадкоўяў (бейтаў). Першыя два

радкі зарыфмаваны паміж сабой, а пасля тая

самая рыфма, парушаючы пэўную тэматычную

адасобленасць і страфічную замкнёнасць бей-

таў, паўтараецца праз радок на працягу ўсяго

твора (аа ба ва га...). У апошнім бейце ўпамі-

наецца імя ці псеўданім аўтара верша. Г. уз-

нікла з народнай лірычнай песні, свайго росквіту

дасягнула ў творчасці выдатных персідска-та-

джыкскіх паэтаў Саадзі, Хафіза, Джамі, азербай-

джанца Нізамі і інш. З XIX ст. гэты від верша

пранік у еўрапейскую паэзію. Ім карысталіся Гё-

тэ, А. Фет, В. Брусаў, I. Франко. У савецкі час Г.

сустракаецца ў творчасці Г. Лахуці, Г. Гуляма,

Д. Паўлычкі і іншых паэтаў. Класічная Г. была

прыналежнасцю амаль выключна інтымнай лі-

рыкі. Пазней тэматычныя межы яе некалькі па-

шырыліся. Прыкладам гэтай формы верша мо-

жа служыць «Кактэбель-

ская газель» С. Ліхадзіеўскага:

Ад спякоты я не ведаў супакою па начах.

Ад рэцэнзій, перакладаў ледзь зусім я не зачах,

А лекцыйная работа адымала мне язык...

Літасць маюць у Літфондзе — і пуцёўка у руках.

Падхваціў мяне з сынамі рэактыўны самалёт,

Мора Чорнае вітаем, слёзы радасці ў вачах.

Кактэбель мой, Кактэбель мой, меладычны пошум

хваль...

Хочаш — плавай, загарай тут ці адольвай Карадаг.

З Домам творчасці, аднак, нам не прыстала жартаваць:

Ёсць у кожным тут пакоі аўтаручкі на сталах,

Кожны тут пісаць павінен, з дзесяці гадзін да двух,

Вершы, п’есы ці раманы, дысцыпліна проста страх!

З гэтым жорсткім распарадкам азнаёміў я сыноў:

— Я не буду! — рэжа Толік без сумненняў і разваг.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

479

Юрка шлях да кампрамісу вынаходзіць пакрысе:

— Казак мы навыдумляем, ты запішаш на лістах.

Згодзен, хлопцы, у дадатак вам каменьчыкі збіраць,

Зіхаценне іх напомніць нам аб гэтых слаўных днях!

Так сямейнага разладу быў прытушаны касцёр,

Тут і ўсё апавяданне аб Сцяпане і сынах.

Гашма€ — верш у цюркскай паэзіі, што ск-

ладаецца звычайна з пяці чатырохрадковых ст-

рофаў, у першай з якіх рыфмоўка (або рэдыф)

перакрыжаваная, у астатніх — тры першыя рад-

кі рыфмуюцца паміж сабой, а чацвёртыя звяза-

ны рыфмай з апошнім радком першага чатырох-

радкоўя. Прыклад Г. з рэдыфам (праўда, укаро-

чанай, трохстрофнай) — верш С. Панізніка «На

ўсе вякі»:

Яшчэ адна вясна яго знайшла!

І вылятаюць салаўі са слоў Забэйды,

і выяўляецца Радзіма з-пад крыла

ашчадных і цярплівых сноў Забэйды.

Трымае сэрца бой, пакуль імчаць вятры,

вятрам жа не зблудзіць, пакуль жывуць сябры:

у сэрцы іх, як у азёры і бары,

ўрастуцца песні салаўёў Забэйды.

На ўсе вякі Зямлі — Радзіме песні жыць!

І будзе нашу памяць варушыць,

і снамі, салаўямі даражыць,

вянком купальскіх траў з палёў Забэйды.

Гімн (ад грэч. hy€mnos — урачыстая песня) —

урачыстая песня ў гонар якога-небудзь героя,

выдатнай падзеі або дзяржавы. Для Г. характэр-

ны ўзвышанасць і эмацыянальная насычанасць

стылю, урачыстасць лексікі, наяўнасць шматлі-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

480

кіх паўтораў, рытарычных фігур і г. д. Узніклі Г. у

старажытным Егіпце, затым шырокае развіццё

атрымалі ў антычнай Грэцыі, дзе складаліся ў

гонар багоў (к у€ л ь т а в ы я Г.) і герояў (в а й

с к о€ в ы я Г.). У сярэднія вякі, у эпоху бурных

рэлігійных змаганняў, пашырыліся р э л і г ϒ й н

ы я Г. (гусіцкія Г. у Чэхіі XVI ст., лютэранскі ха-

рал XVI ст. у немцаў і г. д.). Развіццё капіталіс-

тычных вытворчых адносін і звязанае з гэтым

станаўленне нацый і нацыянальных дзяржаў

выклікалі да жыцця д з я р ж а€ ў н ы я Г. як

музычныя эмблемы пэўных дзяржаў. Рэвалю-

цыйная барацьба працоўных прадвызначыла

з’яўленне

р э в а л ю ц ы€ й н ы х Г., такіх, як «Мар-

сельеза», «Інтэрнацыянал», «Варшавянка», «Ад-

веку мы спалі». Гісторыя сусветнай паэзіі ве-

дае

жанравую разнавіднасць с а т ы р ы€ ч н а -

п а р а д ы€ й н ы х Г. («Гімн золату» П. Рансара,

«Гімн барадзе» М. Ламаносава, «Гімн абеду» У.

Маякоўскага і інш.). На пачатку ХХ ст. верш Я.

Купалы «А хто там ідзе?», пакладзены на музы-

ку Л. Рагоўскім, стаў, па слушнай заўвазе М.

Горкага, «народным гімнам беларусаў». Ролю

беларускіх Г. выконвалі і іншыя песні, напісаныя

на словы Я. Купалы («Не згаснуць зоркі ў не-

бе…»), К. Каганца («О Божа, спасе наш!»), М.

Краўцова («Мы выйдзем шчыльнымі радамі») і

інш. Функцыю беларускага рэлігійнага Г. выкон-

вае песня «Магутны Божа» (словы Н. Арсенне-

вай, музыка М. Равенскага). Свой першы