Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

451

1978).

Бе€лы верш (франц. vers blanc — белы верш)

— нерыфмаваны верш у сілабічнай, сілаба-та-

нічнай і танічнай сістэмах вершавання. У адносі-

нах да антычнага, а таксама старарускага на-

роднага верша назва гэта не ўжываецца, паколькі

для іх рыфмаваны верш, як і для верлібра, уво-

гуле не характэрны. Паходжанне тэрміна звяза-

на з практыкай ранняга кнігадрукавання, дзе

рыфмаваныя радкі пазначаліся чырвонай фар-

бай, а нерыфмаваныя — звычайнай. Калі ва

ўсім вершы не было рыфмаў, то ён друкаваўся

звычайнай фарбай і называўся «белым». У Б. В.

арганізуючую ролю бярэ на сябе клаўзула. У ім

павышаецца сэнсавыяўленчая і інтанацыйная

роля рытму, адкрываюцца шырокія магчымасці

натуральнай пабудовы моўнай фразы, перада-

чы жывога маўлення. Менавіта таму ў драма-

тургіі часта выкарыстоўваецца белы пяцістопны

ямб, які добра перадае жывую гаворку. Гэтым

вершам пісалі свае трагедыі, камедыі, драматы-

заваныя паэмы Шэкспір («Гамлет», «Кароль Лір»),

Байран («Манфрэд»), Шылер («Вільгельм Тэль»),

А. Пушкін («Борис Годунов»), Л. Украінка («У ка-

такомбах»). У Беларусі Б. В. сустракаецца ўпер-

шыню ў С. Полацкага (у вершах на лацінскай

мове). Асаблівае пашырэнне атрымаў на пачат-

ку XX ст. Б. В. пісалі Я. Купала, М. Багдановіч,

У. Дубоўка, А. Куляшоў і іншыя паэты. Такія буй-

ныя творы, як драматызаваныя паэмы П. Глебкі

«Над Бярозай-ракой» і «Святло з Усходу», паэ-

мы П. Панчанкі «Маладосць у паходзе», М. Тан-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

452

ка «Люцыян Таполя» і іншыя, таксама напісаны

Б. В. Вершы, у якіх адны радкі зарыфмаваны, а

другія не, называюцца п а ў б е€ л ы м і («Банда-

роўна», «Што ты спіш?» Я. Купалы, «Салодкая

лячэбніца» П. Панчанкі і інш.). Вось прыклады

Б. В. і паўбелага верша:

Хто вы такія? Як назваць вас, людзі?

Куды краіна з вамі забрыдзе?

Сляпыя! Мёртвыя! Яны ідуць,

Паклаўшы рукі на плячо пярэдніх,

І іх вядзе сляпы. І проста ў яму

Ён падае.

А заднія не бачаць,

І, як раней, застыў на іхніх тварах

Самаздаволены па-свінску гонар.

(У. Караткевіч. «Трызненне

мужыцкага Брэйгеля»)

О сэрца матулі,

жывая крыніца,

дазволь мне сягоння

ля куфра срыніцца.

Над працай тваёй

у паклоне сагнуцца,

ўспамінам мазольнай

рукі дакрануцца.

(Л. Геніюш. «Куфар»)

Асаблівы мастацкі эфект дасягаецца пры

ўвядзенні Б. В. у сістэму рыфмаванага, як гэта

назіраецца ў паэме Я. Купалы «Яна і я» (раз-

дзел «Вяснянка»).

Брахϒкалан (ад грэч. brachy€s — кароткі і kolon —

радок) —верш (частка верша), напісаны карот-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

453

кім„і — у адзін склад ці адну стапу — радкамі.

Гэта стварае надзвычай адметны рытмічны ма-

люнак. Першы беларускі Б. напісаў Я. Купала

(«Устань», 1907). Вось яго пачатак:

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

454

Устань!

Ўсе, глянь,

Пайшлі...

І вот —

Свабод!

Зямлі!

А ты —

Святы —

Закіс, —

Звёў хлеб,

Аслеп,

Азыз.

Б. — вельмі рэдкі ў беларускай паэзіі від

верша. Унікальнай яго формай з’яўляецца

верш, пабудаваны з аднаскладовых слоў. Узор

яго ёсць у С. Панізніка («Галасы з-пад карэнняў

травы»):

Хто

Там

Стаў?

Свет

Ніц

Паў.

Стрэл,

Крык,

Мох...

Нас

Хто

Змог?

Своеасаблівы Б., у якім з аднаскладовых

слоў зарыфмаваныя толькі цотныя радкі, на-

пісаў А. Салавей («Тысяча дзевяцьсот»).

Букалϒчная паэ€зія, або буко€ліка (ад

грэч. bouko€los — пастух), — жанр антычнай

паэзіі, якая апявала жыццё вясковых жыхароў

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

455

(пастухоў, рыбакоў, аратых), паказваючы яго

вольным, бестурботным. Пачынальнікам Б. П.

з’яўляецца старажытнагрэчаскі паэт Феакрыт (III

ст. да н. э.). У сваіх асобных жанравых разнавід-

насцях — ідылія, эклога, пастараль — Б. разві-

валася ў многіх народаў Еўропы. Для букаліч-

ных твораў характэрна залішняя ідэалізацыя

вясковага жыцця, супрацьпастаўленне вёскі го-

раду, паказ добрых, задаволеных усім людзей,

для якіх найбольшае гора — адсутнасць узаем-

насці ў каханні. Гэтая ідэалізацыя жыцця наро-

да ў Б. урэшце прывяла да адмірання самога

жанру. Сёння слова буколіка азначае ціхамірную

заспакоенасць чалавека, злітнасць яго з прыро-

дай, шчаслівае каханне на фоне гэтай прыроды.

Менавіта так успрымаецца назва верша Я. Сіпа-

кова «Амаль буколіка»:

Я зноў, каханая, з табою.

Мы ў красках вязнем лугавых —

Не бачым неба над сабою,

Не чуем пад сабой травы.

Турбуе нас адзіны клопат,

Адзіны клопат нас вядзе.

І мы ідзём, прыроды вопыт,

Абняўшыся, як ноч і дзень...

Бурымэ€ (ад франц. bouts — заканчэнні і ri-

me€s — рыфмаваныя) — верш, напісаны на за-

гадзя вядомыя рыфмы. Б. узнікла ў Францыі ў

першай палове XVII ст. як чыста літаратурная

забава. Часам нават аб’яўляліся спецыяльныя

конкурсы на напісанне вершаў на зададзеныя

рыфмы. Так, А. Дзюма правёў у Францыі спа-

борніцтва на лепшае Б. і апублікаваў

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

456

у 1864 г. кнігу, у якую ўвайшлі вершы 350 удзель-

нікаў спаборніцтва. У 1914 г. падобны конкурс

арганізаваў пецярбургскі часопіс «Весна». З XX ст.

Б. становіцца пераважна эстрадным жанрам:

гледачы называюць рыфмы, а артыст-верша-

складальнік экспромтам прыдумвае на гэтыя рыф-

мы вершаваны тэкст. У наш час Б. — жартоўны,

пацяшальны верш. Такім, у прыватнасці, з’яў-

ляецца верш Н. Гілевіча «Кулінарна-музычная

залежнасць (Парада для музыкаў)», у якім за-

рыфмаваны назвы асобных музычных інстру-

ментаў:

Пад’еўшы кашы картаплянай,

Прыемна граць на фартэп’яна,

А насадзіўшыся каўбас,

Прыемней стаць за кантрабас!

Схапаўшы скварку за губой,

Прыемна ў губы ўзяць габой,

Але калі ўжо з’еў філей ты —

То лепш прыгубіцца да флейты.

Калі ты дробную еў рыбку,

То вельмі добра ўцяць у скрыпку,

Калі ж аддаў пашану карпу —

То лепш, вядома, стаць за арфу.

Умяўшы мяса кавал добры,

Прыемна вельмі граць на домры,

Калі ж ты груцы ўпёр саган —

То лепш загрукаць у арган!

У беларускай народнай паэзіі Б. вядома

з самых даўніх часоў, і тут яно, у адрозненне ад

літаратурнага Б., не з’яўляецца вершам-забаў-

кай. Словы, да якіх падбіраюцца рыфмы, не вы-

падковыя, яны арганізаваны ў пэўную сістэму,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

457

«вядуць» за сабой змест. Такі верш Б. лёг у ас-

нову вядомай песні «Ой хацела ж мяне маці за-

муж аддаць», дзе рыфмы падабраны па-

слядоўна да сямі парадкавых лічэбнікаў: первы —

няверны, другі — ходзіць да падругі, трэці — як

у полі вецер, чацвёрты — ні жывы ні мёртвы,

пяты — п’яніца пракляты, шосты — малы, не-

дарослы, сёмы — прыгожы і вясёлы. Назвы ўсіх

дзён тыдня прадвызначылі рыфмы, а разам з

тым і арганізавалі вершаваныя радкі другой

жартоўнай беларускай народнай песні — «Ад

панядзелка да панядзелка»:

Ад панядзелка да панядзелка

Смачна п’ецца нам гарэлка.

Прадамо пшаніцы ворак —

Яшчэ вып’ем і ў аўторак.

Прадамо валоў чароду —

Яшчэ вып’ем і ў сяроду.

І ў сяроду, і цяпер —

Яшчэ вып’ем і ў чацвер.

Прадамо бочку пшаніцы,

Яшчэ вып’ем і ў пятніцу.

I, закончыўшы работу,

Яшчэ вып’ем і ў суботу.

Маем добрую надзею,

Што пахмелімся ў нядзелю.

Былϒна — адзін з эпічных жанраў даўняй

народнай паэзіі. Узніклі Б. у Старажытнай Русі,

шырока бытавалі на працягу XI—XVI стст., але

запісвацца пачалі толькі з XVII ст. У Б., якія вы-

конваліся рэчытатывам, услаўляліся народныя

героі — асілкі-волаты, абаронцы рускай зямлі

ад нашэсця ворагаў, увасабляліся ідэі патрыя-

тызму і дэмакратызму. Для Б. характэрныя

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

458

своеасаблівыя моўна-выяўленчыя сродкі (час-

тае выкарыстанне пастаянных эпітэтаў, паўтораў),

кампазіцыя (наяўнасць зачыну, апавядальнай

часткі і канцоўкі), рытміка (т. зв. былінны верш) і

інш. Існуе цэлы шэраг жанравых разнавіднасцей

Б.: гераічныя, казачныя, сацыяльна-бытавыя,

сатырычныя і інш. Б. ствараліся, бытавалі ка-

лісьці і на тэрыторыі Беларусі, аднак як жанр у

выніку пэўных гістарычных прычын зніклі тут

вельмі рана. Сляды быліннага эпасу захаваліся

толькі ў казках на былінныя сюжэты, песнях бы-

ліннага складу, асобных фрагментах беларускіх

Б. Спроба адрадзіць гэты жанр у ХХ стагоддзі

(напрыклад, у творчасці рускага паэта I. Сяль-

вінскага) поспеху не мела.

Былϒца — жанравая разнавіднасць верша-

ванага апавядання, у аснову якога пакладзены

расказ пра нейкі цікавы жыццёвы выпадак. Так,

«Быліцы, расказы Навума» В. Дуніна-Марцінке-

віча складаюцца з дзвюх Б.— сямейна-бытавой

(узаемаадносіны ў патрыярхальнай сям’і) і гіста-

рычнай (каранацыя маскоўскага цара). У сучас-

ным літаратуразнаўстве гэты тэрмін не ўжы-

ваецца, а творы тыпу Б. называюцца н а€ -

р ы с а м в е р ш а в а€ н ы м ці р э п а р -

т а€ ж а м в е р ш а в а€ н ы м.

Вайско€выя пе€сні — жанравая

разнавiднасць песнi, тэматычна звязаная з вай-

сковым жыццём. Калiсьцi ў беларускiм фальк-

лоры шырока бытавалi казацкiя, рэкруцкiя,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

459

жаўнерскiя песнi, у якiх выяўлялiся розныя

настроi казакоў, рэкрутаў, салдат, звязаныя з

воiнскай службай, тугой па роднай хаце i каха-

най дзяўчыне, змаганнем з ворагамi i г. д. Паз-

ней узнiклi аўтарскiя В. П., разлiчаныя на спяван-

не ў вайсковых шыхтах, на прывале, у канцэрце

салдацкай сама-

дзейнасцi i iнш. У 1920 г., падчас першых

спробаў стварэння беларускага нацыянальнага

войска, Я. Купала напiсаў цыкл «Песень на

ваяцкi лад», разлiчаных на спяванне паводле

народных мелодый («Будзь здарова, мацi

мiла...», «Гэй, паехаў сын Данiла..., «Габруся ў

жаўнерку ўзялi...», «Едзе Янка ў поле...» i iнш.).

Вось урывак адной з такiх песень:

Гэй, выходзь, бяда,

Гэй, выходзь, хто нам

Непрыяцель-вораг, —

Пачастуем так,

Што папомнiш век,

Ды сатром на порах.

Знай, жаўнеры мы,

Выйшлi не на жарт

Бiцца, ваявацi;

Знай, хавалi нас

Поле, бор i лог

Беларусi-мацi!

(«Ой, вяду бяду...»)

Валачо€бныя пе€сні (ад бел. валачыцца)

— жанравая разнавiднасць беларускай калян-

дарна-абрадавай паэзii (гл.: абрадавая паэзiя);

велiчальныя песнi, якiя спяваюць у першую ноч

Вялiкадня (Уваскрэсення Хрыстова) валачобнiкi

— самадзейныя гурты спевакоў, што хо-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

460

дзяць (часам разам з музыкамi) ад хаты да ха-

ты, песнямi славяць Бога, гаспадароў i ўсiх

сямейнiкаў, атрымлiваючы за гэта ўзнагароду

грашыма цi прадуктамi. У В. П., як нi ў якiх iншых,

услаўляецца земляробчая праца, выказваюцца

пажаданнi ўраджайнага лета, прыплоду, пры-

бытку ў хаце i iнш. Паколькi Вялiкдзень заўсёды

прыпадае на вясну, у В. П. пануюць настроi абу-

джэння, ажыўлення, уваскрэсення, надзеi i веры

ў лепшае будучае. Выяўленню гэтых настрояў

падпарадкаваны ўвесь мастацка-вобразны лад

В. П., iх сiмволiка, нават характар i сутнасць

рэфрэнаў, што паўтараюцца пасля кожнага рад-

ка песнi («Вясна красна на ўвесь свет!», «Сад

зялёны вiшнёвы», «Зялёны явар, зялёны»,

«Жаркае сонца ў ваконца!» i iнш.).

Добры вечар, пане гаспадару!

Вясна красна на ўвесь свет!

Заспяваем песню вяльможнаму пану,

Як i для пана, таксама для панi.

У панскiм дварочку, як у вяночку,

Садам абсаджоны, тынам гараджоны.

Панская нiва будзе ўрадлiва.

Панскiя дзеткi, як у садзе кветкi,

Да навукi кемны, у размове прыемны.

Палажыце кладку, пазавiце ў хатку,

Сыр на талерку закусiць гарэлку.

Пасля спявання В. П. звычайна iшлi верша-

ваныя пажаданнi ўсiм сямейнiкам (гаспадынi,

гаспадару, бабцы, дзеду, дзецям). Калi ж гас-

падары аказвалiся скупымi i не выносiлi ўзна-

гароду за вiншаванне, з гурту валачобнiкаў маглi

раздавацца вершаваныя кленiчы-пагрозы («Не

дасi яечка — здохне авечка, Не дасi грошы —