Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

481

афіцыйны дзяржаўны Г. Беларусь атрымала

толькі ў 1955 г. Ім стала песня «Мы — белару-

сы» (словы М. Клімковіча, музыка Н.

Сакалоўскага). Новая жыццёвая рэальнасць па-

чатку 90-х гадоў ХХ ст. (ліквідацыя манаполіі

КПСС, распад СССР, абвяшчэнне незалежнасці

Рэспублікі Беларусь) запатрабавала і новага

дзяржаўнага Г. Беларусі. 2 ліпеня 2002 г. быў

зацверджаны Дзяржаўны гімн Рэспублікі Бе-

ларусь (словы М. Клімковіча

і У. Карызны, музыка Н. Сакалоўскага).

Гло€са (ад грэч. gl∩ssa — цяжкае, рэдкае

слова) — своеасаблівы від верша, напісанага

дзесяцірадкоўямі. Г. заўсёды пачынаецца з эпіг-

рафа (часцей за ўсё чатырохрадковага). У дэцы-

мах развіваецца і паглыбляецца думка, закла-

дзеная ў эпіграфе. Колькасць дзесяцірадкоўяў

Г. непасрэдна залежыць ад колькасці радкоў

эпіграфа: імі паслядоўна заканчваецца кожная з

дэцым. Спачатку Г. (яшчэ ў антычнасці) азнача-

ла ўстарэлае ці незразумелае слова, што суст-

ракалася ў тэксце і патрабавала тлумачэння.

Ствараліся спецыяльныя г л а с а€ р ы і —

слоўнікі, у якіх збіраліся і тлумачыліся такія сло-

вы. Дарэчы, у мовазнаўчай літаратуры прыбліз-

на ў такім значэнні тэрміны «глоса» і «гласа-

рый» ужываюцца і зараз. Г. як від верша ўпер-

шыню ўзнікла ў стараіспанскай паэзіі і затым на-

была пэўнае пашырэнне ў іншых еўрапейскіх лі-

таратурах. Узор класічнай Г. ёсць у XVIII раздзе-

ле другой часткі вядомага рамана Сервантэса

«Дон-Кіхот». Г. напісаў украінскі паэт М. Ткач. З

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

482

беларускіх паэтаў першую арыгінальную Г.

стварыў Ф. Баторын (у кн. «Зялёны тралейбус»,

1986). Твор яго своеасаблівы: строфы маюць не

па дзесяць, як звычайна, а па восем радкоў; па-

чынаецца Г. васьмірадковым эпіграфам, радка-

мі якога (толькі ўжо запісанымі ў адваротным

парадку) яна і заканчваецца. Класічную форму

выкарыстаў для сваёй «Глосы» С. Кавалёў:

Колькі мужнасці і сілы

Трэба кожнаму ў жыцці,

Каб з калыскі да магілы

Вартым годнасці прайсці!

Шлях пачнецца з першым крыкам,

З першым рухам не ў сабе.

Свет застыне ў варажбе, —

Што ў табе: бяда ці ліха,

Радасць млявым парадзіхам,

Жар паходні неастылы

Ці над продкам крыж пахілы?..

Вырываеш крык, бы птаху:

Колькі ў ім сляпога жаху!

Колькі мужнасці і сілы!

Падрасцеш ты — і Сусвет

Выявіць тваё аблічча,

Быццам люстра, арганічна

Створыць вобраз неўпрыкмет:

Недапісаны партрэт,

Што заўсёды ў развіцці.

Глянь у люстра — і расці

З белым светам вочы ў вочы.

У сябе зірнуць аднойчы

Трэба кожнаму ў жыцці!

Будзе праца і натхненне,

Шчасце незямной удачы,

Будзе плач глухі бядачы

На руінах летуцення

Без суцехі, без збавення.

А дзявочы тварык мілы

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

483

Зноў надасць узмах і крылы...

Аб адным папросіш Бога:

Не спынялася дарога

Каб з калыскі да магілы!

Пекла зведаеш і рай,

Зразумееш: жыць — цудоўна.

Дзе б ні быў, але ўсё роўна

Аднаго не забывай:

Свой далёкі родны край.

Той сябе асіраціў,

У каго кліч продкаў сціх,

Зніч знібеў у стылым сэрцы,

Той не зможа ў лапы смерці

Вартым годнасці прыйсці!

Гу€тарка — адзін з жанраў фальклорнай і

ананімнай беларускай літаратуры XIX ст.; вер-

шаваны маналог або дыялог, у якім у форме не-

паспешлівай, доказнай гаворкі асвятляліся вост-

рыя сацыяльна-палітычныя (зямля, воля, адмена

прыгоннага права) і маральныя (праўда і крыў-

да, п’янства) праблемы. Г. патрабавала зацікаў-

ленага слухача, субяседніка. У ёй пераважалі

інтанацыі жывога народнага маўлення, што

выяўляліся ў лексіцы, сінтаксісе, рытмічным ла-

дзе. Пісаліся Г. раёшнікам, сілабічным, акцэнт-

на-складовым, сілаба-танічным вершам (чаты-

рохстопны харэй). Асаблівае распаўсюджанне

набылі «Гутарка Данілы са Сцяпанам», «Гутарка

ў карчме», «Гутарка старога дзеда», «Вось ця-

пер які люд стаў», «Сход», «Гутарка Паўлюка» і

інш. Г. аказалі пэўнае ўздзеянне на асобныя лі-

таратурныя жанры — паэму, апавяданне. Пад

уплывам вершаваных Г. узніклі празаічныя

мастацка-публіцыстычныя Г. («Перадсмяротны

разгавор пустэльніка Пятра», «Дзядзька Антон,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

484

або Гутарка аб усім чыста, што баліць, а чаму

баліць — не ведаем» і інш.).

Да€йна — літоўская i латышская народная

песня. Лiтоўскiя Д. — накшталт беларускiх лi-

рычных песень розных жанраў каляндарна-

абрадавага i сямейна-абрадавага цыклаў (гл.: аб-

радавая паэзiя). Латышскія Д. нагадваюць нашы

прыпеўкі: чатырохскладовікі, напiсаныя Х4 з цэ-

зурай пасярэдзiне. Фалькларыст К. Барон

у свой час запiсаў амаль 218 тысяч латышскiх

Д. i выдаў iх у шасцi тамах (1894—1915). Асоб-

ныя з іх у перакладзе П. Масальскага на бела-

рускую мову ўвайшлi ў зборнiк «Дайны» (1987).

Двуры€м — верш, усе радкі якога спалуча-

ны дзвюма рыфмамі. Вось, для прыкладу, гума-

рыстычны Д. «Размова ў адным замежным рэс-

таране» Н. Гілевіча:

— Скажы ты мне, афіцыянт,

Які ў вас каэфіцыент

Калорый мае правіянт,

Што з’еў я зараз як кліент?

Мне трэба ехаць па цэмент,

Што прадае негацыянт,

Дык добра б знаць ка’фіцыент,

Каб не сказалі: сімулянт.

І адказаў афіцыянт:

— Ты не кліент, а пацыент,

Калі б я быў паліцыянт,

Ты б не паехаў па цэмент!

Двухрадко€вік — манастрафічны двухрад-

ковы верш. У паэзіі ўжываецца перш за ўсё ў такіх

жанрах, як надпіс, афарызм, эпітафія, эпіграма:

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

485

Выбіўся з рытму часу —

Падаю ў бездань часу.

(А. Разанаў)

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

486

Зайздрасць непакоіла свінню:

За што хамут павесілі каню?

(П. Шыбут. «Зайздрасць»)

Драматы€чная паэ€ма — вершаваны твор

значнага аб’ёму, у якім спалучаюцца драматыч-

ныя i лiрычныя сродкi раскрыцця тэмы. У ад-

розненне ад звычайных драматычных твораў

(п’ес), Д. П. разлiчана найперш не на сцэнiчнае

ўвасабленне, а на чытацкае ўспрыманне. Для

яе характэрныя сцісласць i лаканiзм (у параў-

наннi з п’есамi ў некалькi актаў), адсутнасць

знешняй iнтрыгi, раскрыццё iдэйнага канфлiкту

памiж асноўнымi дзейнымi асобамi. Такія

«маленькiя трагедыi» А. Пушкiна («Скупой ры-

царь», «Моцарт и Сальери», «Каменный

гость»), Д. П. Я. Чачота «У дзень iмянiн», Г.

Марцiнкевiча «Адвячорак», Я. Купалы «Адвеч-

ная песня», «Сон на кургане» i «На папасе» i

iнш. Д. П. знаходзіцца на памежжы драмы i па-

эмы. Яе патрэбна адрознiваць ад уласна дра-

матычных твораў (п’ес), напiсаных вершам

(звычайна белым; напрыклад, п’есы У.

Шэкспiра, Ф. Шылера i iнш.).

Ду€ма — украінская народная эпічная песня

гістарычнага або сацыяльна-бытавога характа-

ру, што выконвалася рэчытатывам пад акампа-

немент кобзы, бандуры ці ліры. Д. па сваім змесце

і асноўных мастацкіх асаблівасцях (кампазіцый-

ных, сінтаксічных, слоўна-вобразных) блізкая да

рускай быліны. У пісьмовай літаратуры Д. часам

называюць верш-медытацыю, у якім паэт разва-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

487

жае над нейкай сацыяльна-філасофскай праб-

лемай («Думы» К. Рылеева, «Дума» М. Лерманта-

ва) або апявае гераічны ўчынак асобнага чала-

века («Дума про Опанаса» Э. Багрыцкага, «Дума

пра Веру Харужую» М. Танка, «Дума пра бесс-

мяротнасць» П. Броўкі).

Ду€мка — невялікі лірычны верш элегічнага

ці баладнага зместу, у якім выяўляецца глыбокі

роздум паэта аб праблемах грамадскага ці аса-

бістага жыцця. Форму Д. шырока выкарыстоўваў

геніяльны ўкраінскі паэт Т. Шаўчэнка. Першая Д.

у беларускай паэзіі належыць Ф. Багушэвічу

(«Думка»). Д. пісалі Я. Купала («Мае думкі», «Да

сваіх думак», «Думка», «Думкі маркотныя»,

«Думкі перад вясной»), Я. Колас («Думкі», «Ду-

мы», «...Думкі ўюцца, томяць грудзі»). Да гэтай

формы верша звяртаўся М. Танк («Эх вы, пес-

ні...»). У сённяшняй паэзіі Д. ужываецца вельмі

рэдка.

Духо€ўная лнрыка — фальклорныя i

аўтарскія вершы i песні на рэлігiйную тэматыку.

Яшчэ ў перыяд Кiеўскай Русi на Беларусi ванд-

роўныя лiрнiкi, жабракi-старцы выконвалi д у -

х о€ ў н ы я п е€ с н i, у аснове якiх былi сюжэ-

ты агiяграфiчных i апакрыфiчных твораў, ста-

разапаветных i евангельскiх паданняў i мiфаў.

Духоўныя песнi на беларускай мове вы-

конвалiся ва унiяцкiх храмах у 1596—1839 гг. (у

перыяд iснавання унiяцтва як асобнай канфесii),

часам уключалiся i ўключаюцца дагэтуль

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

488

(асаблiва ў ХХ ст., у перыяд нацыянальнага ад-

раджэння) у багаслужбу ў касцёлах, цэрквах,

пратэстанцкiх малiтоўнях (побач з песнямi на

польскай, рускай i стараславянскай мовах).

Сярод іх вылучаюцца д у х о€ ў н ы я г Ρ м н ы,

як, у прыватнасцi, гiмн «Магутны Божа» (словы

Н. Арсенневай, музыка М. Равенскага):

Магутны Божа! Ўладар сусветаў,

вялікіх сонцаў i сэрц малых,

над Беларусяй ціхай i ветлай

рассып праменне Свае хвалы.

Дай спор у працы будзённай, шэрай,

на хлеб штодзённы, на родны край,

павагу, сілу i велiч веры

у нашу праўду, у прышласць — дай!

Дай урадлівасць жытнёвым нівам,

учынкам нашым пашлі ўмалот.

Зрабі свабоднай, зрабi шчаслiвай

краiну нашу i наш народ!

Першыя з вядомых аўтарскiх д у х о€ ў н ы

х в е€ р ш а ў напiсаў Ф. Скарына i змясцiў

у некаторых сваiх прадмовах i пасляслоўях да

перакладу Бiблii («Богу в Троици единому ко чти

и ко славе», «Веруй в Бога единого», «Помни

дни святые святити»). Шырокую вядомасць у

свой час атрымалi напiсаная па-беларуску

ў элегiчным стылi лiрычная ананiмная паэма

«Лямант на смерць Лявонцiя Карповiча» (1620),

верш А. Фiлiповiча «Даруй пакой царкве сваёй,

Хрысце Божа» (1646). Свайго найвышэйшага

ўздыму Д. Л. знайшла ў асобе Сiмяона Полацка-

га, якi i ў беларускi перыяд творчасцi, i пасля

пераезду ў Маскву (1664) неаднаразова звяр-

таўся да рэлiгiйнай тэматыкi, у прыватнасцi,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

489

выдаў «Псалтирь рифмованную» — пераклад рыф-

маваным вершам старажытных псальмаў. Да-

рэчы, гэты своеасаблівы творчы подзвіг нядаўна

паўтарыла вінніцкая паэтэса Т. Якавенка, якая

перастварыла па-ўкраінску (і таксама рыфмава-

ным вершам) усе 150 псальмаў («Книга псалмів у

переспівах». Вінніца, 2003). Д. Л. у пэўнай

ступені знайшла пашырэнне ў новай, а таксама ў

сучаснай беларускай лiтаратуры (Я. Купала, К.

Каганец, А. Гарун, З. Бядуля, Янук Д., Стары

Улас, Н. Арсеннева, Л. Геніюш, М. Сяднёў, В.

Швед i iнш.). З’явілiся прафесiйныя аўтары Д.

Л., пераважна святары, — К. Сваяк, В. Адважны,

А. Зязюля, Зьніч (Бембель) i iнш. Рэлігiйную

тэматыку ў сучаснай паэзii Беларусi

распрацоўваюць Р. Барадулін, І. Багдановіч, Т.

Бондар, Н. Загорская, Г. Каржанеўская, Х. Ляль-

ко, Г. Тварановіч і інш. Узоры беларускай Д. Л.

увайшлі ў зборнікі «Храм

і верш» (Уклаў М. Гайдук; Беласток, 1993) і «На-

сустрач духу: Анталогія беларускай хрысціян-

скай паэзіі» (Уклаў І. Чарота; Мінск, 2001).

Дыфіра€мб (грэч. dithyrambos) — жанр ан-

тычнай лірыкі, блізкі да оды ці гімна, урачыстая

песня ў гонар багоў, найперш Вакха. Вы-

конваўся звычайна падчас збору вінаграду.

Майстрам Д. быў старажытнагрэчаскі паэт

Піндар (VІ—V стст. да н. э.). У еўрапейскай паэзіі

Д. набыў адзнакі твора ўсхваленчага, хвалебна-

га. Менавіта такімі пачуццямі прасякнуты верш

М. Танка «Дыфірамб» (1950):

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

490

Табе складаю дыфірамб,

Пяро маё — таварыш верны,

Калі сягоння ў час вячэрні

Звіняць лісты, як гулкі ямб.

Сёння гэты тэрмін часцей ужываецца ў іра-

нічным сэнсе — як выяўленне залішняй, не-

апраўданай пахвальбы.

Дыяло€г (ад грэч. dialogos — гутарка, раз-

мова памiж двума чалавекамi) — 1) гутарка

памiж двума цi больш персанажамi

лiтаратурнага твора ў форме простай мовы.

Выкарыстоўваецца найперш у драматычных

творах (яны i пішуцца ў форме Д.), але сустра-

каецца ў эпiчных (размова персанажаў), лiрыка-

эпiчных (напрыклад, у «Сымоне-музыку» i

«Рыбаковай хаце» Я. Коласа) i нават лiрычных.

Iснуюць свое-

асаблiвыя вершы-Д., цалкам пабудаваныя ў фор-

ме Д. («Чаго бяжыш, мужычок?» Ф. Багушэвiча,

«Стары ляснiк» Я. Лучыны, «А хто там iдзе?» Я.

Купалы, «Помнiк» В. Зуёнка i iнш.). Вось верш-Д.

А. Вярцiнскага «Размова з Ду Фу»:

Чытаю кнігу, за страфой страфу.

Пытаюся — адказвае Ду Фу.

— Скажы, Ду Фу, навошта п’еш вiно?

— Забыцца памагае мне яно.

Душа мая пакутуе, рыдае,

не знойдзеш зараз радасці ў Кiтаi...

— Чаму, Ду Фу, пакутуе народ?

— А хіба можа быць наадварот,

калі яго правiцелi — тыраны,

як барсы, жорсткія, тупыя, як бараны...

— А ты прыдворным мог бы быць, Ду Фу?

— Каб дагаджаць, каб гнуцца у дугу?!