Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

491

Я з голаду памру, але не буду

ліслiўцам, баязлiўцам, лiзаблюдам.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

492

2) асобны жанр публiцыстыкi, у якiм у форме

размовы звычайна двух персанажаў, што стаяць

на розных пазiцыях, высвятляецца сутнасць

нейкай грамадска-палiтычнай цi фiласофскай

праблемы, сцвярджаюцца пэўныя думкi, iдэi

(«Банкет» i «Дзяржава» Платона, «Парадокс пра

актора» Д. Дзiдро, «Пры сконе веку» I. Франка i

iнш.). У беларускай лiтаратуры такiя Д. не

прыжылiся.

Жа€нры класϒчныя — лірычныя вершава-

ныя жанры, якія ўжываліся ў класічнай (перш за

ўсё антычнай) паэзіі і перайшлі пазней у новыя

літаратуры розных народаў свету. Асобныя з Ж.

К., некалькі, а то і значна відазмяніўшыся,

дайшлі да сённяшняга дня (эпіграма, песня, ра-

манс, гімн, ода, эпітафія, элегія, пасланне, па-

родыя), іншыя зніклі зусім або ўжываюцца надз-

вычай рэдка (ідылія, эпіталама, эклога, дыфі-

рамб, панегірык, мадрыгал, канцона, пастараль,

псальм, серэнада, альба, стансы, ямбы, апа-

лог). Ж. К. — інтэрнацыянальны набытак верша-

ванага слова. Яны пасадзейнічалі ўзбагачэнню

жанравай палітры еўрапейскай паэзіі, пашырэн-

ню кола тэм і матываў у вершатворчасці розных

нацый і народнасцей.

Зага€дка — фальклорная мініяцюра, якая

ў форме пытання падае іншасказальнае вобраз-

нае апісанне пэўных прадметаў ці з’яў. Іншаска-

зальнасць у З. звычайна ствараецца з дапамо-

гай розных тропаў: метафар, увасабленняў, ме-

танімій, алегорый, параўнанняў і інш. (Поўна бо-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

493

чачка віна, нідзе дзірачкі няма. — Яйка; Круг-

ленькае, чорненькае, да неба дакінеш. — Вока;

Без рук, без ног, без чэрава, узлезе сам на дзе-

рава. — Хмель; Ляжыць — з ягня, устане — вы-

шэй каня. — Дуга). З. развіваюць назіральнасць,

лагічнае мысленне, вобразнае ўяўленне, кемлі-

васць чалавека, вучаць яго разумець паэтычнае

іншасказанне. Як слушна падкрэслівае аўтар

кнігі «Паэтыка беларускіх загадак» Н. Гілевіч, З.

«ёсць паэтычны вобраз, можна сказаць — паэ-

зія ў «чыстым» выглядзе, адзін з яе важнейшых

першаэлементаў, без чаго яна перастае быць

сама сабою, перастае быць мастацтвам». У на-

родных З. (найбольш поўная іх публікацыя ў кн.

«Загадкі» / Укл. М. Грынблат і А. Гурскі. 2-е выд.

Мн., 2004) увасоблены шырокі і арыгінальны

погляд народа на прыроду, грамадства, нава-

кольны свет. Што да формы, то карыстаюцца

яны як празаічнай, так і вершаванай мовай

(раёшнік, верш сілабатанічны і танічны), вер-

шам белым і рыфмаваным. Па ўзору народных

некаторыя паэты (В. Жуковіч, М. Чарняўскі і

інш.) пішуць літаратурныя З. Кніжку дзіцячых

літаратурных З. выпусціў Н. Гілевіч. У форме

З. і адгадкі напісаны лірычны верш М. Федзюко-

віча «...Што гэта лётае без крылаў?».

Што гэта лётае без крылаў,

Гуляе вольна па ўсім свеце?

Вецер...

А што без ног насустрач крочыць

так грозна і самаахвярна?

Хмара...

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

494

Што без агню гарыць-палае,

ліе святло ў маё аконца?

Сонца...

А што баліць-шчыміць без раны,

Жадаючы з табой сустрэцца?

Сэрца...

Замо€ва — старажытны жанр народнай паэ-

зіі, слоўная формула, якой надавалася магічнае

значэнне. На думку Б. Рыбакова, З. узніклі ў

час палеаліту, 20—40 тысяч гадоў таму назад.

З. імкнуліся ўплываць на розныя стыхійныя сілы

прыроды, узаемаадносіны ў грамадстве. З. як

жанр валодаюць вялікай сілай вобразнай эксп-

рэсіі, у іх мноства паўтораў, асобных рытарыч-

ных фігур. Пісаліся З. звычайна рыфмаванай

прозай («На сінім моры, на беражочку, на жоў-

тым пясочку стаіць дуб зялёны, да зямлі нахілё-

ны. А з таго дуба як узняліся шуры ды буры,

ветры кавуры...» — з «Замовы на стрэльбу»).

Некаторыя асаблівасці паэтыкі народных З. вы-

карыстоўваюцца падчас у сучаснай лірычнай

паэзіі («Замова» С. Панізніка). Н. Гілевіч паклаў

пачатак З. як асобаму віду сатырычнай паэзіі,

стварыўшы цыкл «Сучасных замоў-загавораў»

(у кн. «Да новых венікаў»). Вершы, напісаныя ў

форме З., востра высмейваюць заганныя звычкі

людзей, асобныя з’явы грамадскага парадку (за-

мовы Н. Гілевіча, «Замова ад прагнасці» В. Віт-

кі і інш.). Вось, для прыкладу, верш Н. Гілевіча

«Замова ад тупасці, каб не страціць пасаду»:

Цябе, Божа, заву,

І прашу, і малю:

Укладзі ў галаву

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

495

Мне глуздоў хоць крышку —

Хоць адзін шуфель,

Хоць адну лапату,

Хоць адзін чарпак,

Хоць адну лыжку!

Бо ў мяне іх мала,

І мне цяжка стала

На такой пасадзе,

На такім акладзе.

Ужо трыццаць гадоў

Крэсла я займаю,

А ў чаропцы глуздоў

Грам пятнаццаць маю.

Ды і тыя, можа,

Зацвілі, заплеснелі...

Памажы ж мне, божа,

Дацягнуць да пенсіі!

Амін!

Іды€лія (ад грэч. eidyllion — малюнак, невя-

лікі паэтычны твор) — жанравая разнавіднасць

букалічнай паэзіі; невялікі лірычны твор, у якім

падаецца малюнак чароўнай прыроды, што

супрацьпастаўляецца цяжкаму чалавечаму

жыццю, або малюецца шчаслівае і мірнае жыц-

цё простых людзей на лоне прыроды. Узнікла I.,

як і пастараль, у антычнай літаратуры, пашырыла-

ся ў еўрапейскай літаратуры XVII—XVIII стст. I. пі-

салі рускія паэты XVIII — пачатку XIX ст. А. Су-

марокаў, Я. Княжнін, В. Жукоўскі і інш. З развіц-

цём рэалізму I. як жанр знікае. Сёння слова іды-

лія часам ужываецца ў пераносным сэнсе. Ім

называюць любы твор, у якім ідэалізавана, г. зн.

прыхарошана, паказана жыццё чалавека, заўва-

жаецца адыход пісьменніка ад надзённых тур-

бот часу. Менавіта супраць такой I. выступае М.

Танк у адным са сваіх вершаў («...Каб дзень аб-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

496

рыдай не пачаць»).

Імпрэ€сія (ад франц. impression — уражанне)

— невялiкi верш цi празаiчны абразок, у аснове

якога — першаснае, iмгненнае, зменлiвае ўра-

жанне ад сузiрання нейкага прадмета цi з’явы.

Такiя некаторыя вершы Я. Купалы («Адцвi-

танне», «Паязджане»), М. Багдановiча («...На-

бягае яно», «...Прывет табе, жыццё на волi!»,

творы з цыкла «Места»), Н. Арсенневай (верша-

ваныя цыклы «Малюнкi», «Настроi i мары»), Г.

Бураўкiна («Снежная iмпрэсiя»), Я. Сiпакова

(«Iмпрэсiя»), I. Бабкова («Iмпрэсiя») i iнш. Вось

як выяўляецца ўражанне ад завеi ў аднаймен-

ным вершы-I. Н. Арсенневай:

Мкне у месце,

мкне у полі,

беліць вочы белай беляй

гнеўна-спеўная завея,

б’ецца,

ўецца,

скача,

плача,

сыпкім снегам сее, вее,

не лякаецца няўдачай

гнеўна-спеўная завея!

Iнвекты€ва (ад лац. invehor — накiдвацца,

нападаць) — твор, часцей вершаваны, у якiм

востра i адкрыта асуджаецца нейкая рэальная

асоба цi грамадская з’ява. I. ёсць у М. Танка

(«Адказ»), В. Таўлая («Апошняе слова»), П. Пан-

чанкi («Прыстасаванцы») i iнш. Разнавіднасцю I.

з’яўляецца востра-асуджальная эпіграма. Ха-

рактар I. можа мець палемічны артыкул, пам-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

497

флет, прамова i г. д. Па-майстэрску выкары-

стоўваў I. Я. Купала — «Ворагам Беларушчыны»,

«Слугам алтарным», «Каб...», «Акоў паломаных

жандар (На палемiку ў «Сав. Беларусi» аб бе-

ларускай мове)» i iнш.

Інты€мная лΡрыка, або любо€ўная — су-

купнасць лiрычных твораў пра каханне. Адным

з самых старажытных i знакамiтых майстроў I.

Л. была старажытнагрэчаская паэтэса Сапфо, або

Сафо (канец VII — першая палова VI ст. да н. э.).

Значны ўклад у развіццё сусветнай I. Л. унеслі

Авiдзiй, Ф. Петрарка, П. Рансар, У. Шэкспiр, А.

Пушкiн, А. Мiцкевiч, Р. Гамзатаў i iнш. Паэзія

выпрацавала нямала жанраў i жанравых

разнавiднасцей I. Л.: альбы, баркаролы, серэ-

нады, эпіталамы, рамансы... У беларускім

фальклоры iснуе асобны вялiкi i багаты жанр

песень пра каханне. На iх аснове i з выкары-

станнем сусветнага паэтычнага вопыту бела-

рускiя паэты XVII—XVIII стст. напiсалi нямала

вершаў, што ўзбагацiлi тагачасную I. Л.

У новай беларускай лiтаратуры, што нараджа-

лася i развiвалася ў XIX ст. амаль што ў кан-

спiратыўных умовах, было не да I. Л. — у ёй

выразна пераважалi грамадзянскiя матывы. I

толькі ХХ ст. прынесла сапраўдны росквіт I. Л.

Выдатныя ўзоры яе ёсць у Я. Купалы, М.

Багдановіча, А. Куляшова, М. Танка, П. Броўкі, Е.

Лось, Я. Пфляўмбаўм, Я. Янiшчыц,

М. Федзюковіча, Н. Гiлевiча, Р. Барадулiна, Я.

Сiпакова, Р. Баравіковай, Л. Дранько-Майсюка i

iнш. Часам выходзяць зборнікі, цалкам складзе-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

498

ныя з твораў I. Л. («Ave Maria» М. Танка, «Ты —

мая пчолка» П. Броўкі, «Гняздо для птушкi

радасцi» Г. Бураўкiна, «Каханне» Р. Баравiковай

i iнш.). Лепшыя творы народнай беларускай I. Л.

ўвайшлі ў грунтоўнае выданне «Песнi пра ка-

ханне» (1978), творы паэзii пiсьмовай — у

анталогiю «Зорка Венера» (1972).

Ка€зка — займальны па сюжэце фальклор-

ны твор пра неймаверныя цi фантастычныя

прыгоды. Народныя К. паводле свайго зместу

дзеляцца на героіка-фантастычныя, сацыяльна-

бытавыя i казкi пра жывёл. Пісьменнiкi (Я. Ко-

лас, А. Якiмовiч i iнш.) нярэдка апрацоўвалi на-

родныя К. або па ўзоры народных пiсалi свае,

лiтаратурныя К. («Казкi жыцця» Я. Коласа,

«Казкi» У. Караткевiча). Паэты часта вершаванай

мовай перадаюць вядомыя казачныя сюжэты

або ствараюць уласныя вершаваныя К. Вядо-

масць набылi вершаваныя К. «Рак-вусач» Я.

Коласа, «Мурашка-Палашка» З. Бядулi,

«Дзiвосныя прыгоды» У. Дубоўкi, «Казка пра му-

зыку» М. Танка, «Вавёрчына гора» В. Вiткi, «Звя-

рыны баль» С. Шушкевiча, «Мех шэрых, мех

белых» Р. Барадуліна i iнш.

Каламбу€р — невялікі (часцей у два ці ча-

тыры радкі) гумарыстычны верш, пабудаваны

на каламбурных, аманімічных ці амаграфічных

рыфмах (або на тых і другіх адначасова). Вось

два каламбуры Н. Гілевіча:

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

499

Неяк раз са дна ракϒ

Падняліся ў неба ра€кі.

Вецер здзёр андаракн—

І памерзлі небара€кі.

Барсукі у глыб нары€,

Баючыся ка€ры,

Нацягалі шмат кары€

І зрабілі на€ры.

У апошні час пачаў развівацца жанр т. зв. лі-

таратурнага К.:

З недапісаным раманам

Лез у класікі Раман.

Кажуць, і сыны Рамана

Пішуць той жа ўсё раман.

(Хв. Жычка)

Стараўся браць на мушку

Малюсенькую мушку.

(П. Шыбут. «Крытык»)

Кнігу цікавых К. «Абы здароўе» (Мн., 1979)

выдаў I. Курбека. Вось некалькі твораў з гэтага

выдання:

У адным сумленнасць:

Кожны дзень сум, ленасць...

(«Гультай»)

Трапіць у застолле —

Ну, дальбог, за сто лье!

(«П’яніца-асілак»)

Як на шэфа петушыўся,

То душой у пяты шыўся.

Калі ўжыў хвалебны выраз —

У вачах начальства вырас.

(«Метамарфоза»)

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

500

Каламы€йка (ад назвы горада і рэчкі Кала-

мыі на захадзе Украіны) — жанр украінскай на-

роднай паэзіі, двухрадковая прыпеўка пераваж-

на лірычнага ці жартоўнага характару. Пішацца

К. чатырнаццаціскладовым каламыйкавым вер-

шам, радкі якога спалучаны сумежнымі рыфма-

мі. К. увайшлі і ў беларускую народную твор-

часць. У запісе фалькларыстаў, як пазней і ў

арыгінальнай творчасці паэтаў, яны часта набы-

валі форму чатырохрадковікаў:

Чые пчолы лятуць ў поле,

А мае ў садочку.

А хто любіць далёкую,

А я сусядочку.

Па ўзору ўкраінскіх М. Багдановіч стварыў

свае, беларускія К.:

Стаў хлапчына ля дзяўчыны, каламыйку грае,

На дзяўчыніны істужкі нешта пазірае.

Ды не так ён на істужкі, як на тыя вочы,

Як на тыя, браце, вочы, што цямней ад ночы.

Гэтую форму мае верш М. Танка «Каламый-

ка»:

Сонца свеціць, сонца грэе,

Ў маім сэрцы радасць:

Граюць пушчы, скалы, горы,

Граюць вадаспады.

З песняй я іду на бераг,

Дзе шуміць Дунаец,

Макі польныя ў вянок я

З кветкамі ўплятаю.

Калыха€нка — адзін з жанраў дзiцячай

лiтаратуры; простая паводле зместу i