Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

511

і можа ў поўнай меры спасцігнуць камічны

эфект ад іх перайначвання, ад суседства з інша-

моўнай лексікай. М. В. узніклі

ў глыбокай стара-

жытнасці, калі асобныя рымскія паэты перамя-

жалі сваю мову грэчаскімі словамі. У Расіі

XVIII—XIX стст., у перыяд франкаманіі, асобныя

паэты (напрыклад, I. Мятляеў) высмейвалі ў М.

В. сумесь «французскага з ніжагародскім» у мо-

ве пануючых класаў. У паэме I. Катлярэўскага

«Энеіда» сатырычнае гучанне набыло ўвядзен-

не лацінскай лексікі ва ўкраінскі моўны кантэкст.

Аснова для з’яўлення М. В. у беларускай паэзіі

была яшчэ ў часы сярэдневякоўя, калі на Бела-

русі шырока ўжываліся лацінская, старасла-

вянская і польская мовы. Аднак найбольш ран-

нія з такіх твораў — вершы «Плач пакінутага ка-

ханай» і «За пенкнай паненкай аж душа сумуе»

— датуюцца толькі канцом XVIII — пачаткам XIX

ст. У іх вы-

смейвалася «пальшчызна» засцянковай шлях-

ты:

Яко ценцерук у лесе балбоча,

Так мое сэрцэ — да цябе сакоча!

Ні верашчака, кілбаса, сялянка —

Ніц мі не міло — без цябе, каханка!

Рве се мэ сэрцэ — як тая атоса,

Кеды торгаё пшэклентэ калёса!..

Рве се мэ сэрцэ — як гуж у хамуце!..

Калі пшыядэ і сядэ на куце.

Ды ўжо ж насохся! — як лапаць на печы!

Горкая доля!.. А кту ж мі полечы?!

(«Плач пакінутага каханай»)

М. В. зрэдку сустракаецца і ў сучаснай паэ-

зіі. Напрыклад, незадоўга да сваёй смерці

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

512

Я. Маўр напісаў на сябе эпіграму ў форме М. В. У

гэтай эпіграме жартоўны эфект дасягаецца вы-

карыстаннем трох моў — беларускай, рускай і

ўкраінскай:

То не Эзоп, філосаф грэцкі,

И не француз — бунтарь Вольтер,

То белорусский автор детский,

Который покы щэ нэ вмэр.

Малнтва — верш звычайна грамадзянскага

зместу, напісаны ў форме звароту да Бога ці

іншых надпрыродных сіл; тым самым нагадвае

чыста літургічны жанр — малітву, у развіццё

якога вялікі ўклад унёс наш зямляк Кірыла Ту-

раўскі (ХІ ст.). М. напісалі многія беларускія па-

эты — Я. Купала, Н. Арсеннева, Л. Геніюш, Я.

Золак, М. Сяднёў, А. Салавей, Зьніч, Э. Акулін і

інш. М. валодае інтанацыяй асаблівай шчырасці,

адкрытасці, даверлівасці. Вось прыклады з двух

М. Я. Купалы, напісаных у розны час, але на-

званых аднолькава:

Я буду маліцца і сэрцам, і думамі,

Распетаю буду маліцца душой,

Каб чорныя долі з мяцеліцаў шумамі

Ўжо больш не шалелі над роднай зямлёй.

(«Мая малітва», 1906)

Малюся я небу, зямлі і прастору,

Магутнаму Богу — ўсясвету малюся,

Ва ўсякай прыгодзе, ва ўсякую пору

За родны загон Беларусі.

(«Мая малітва», 1912)

Славуты гімн Н. Арсенневай, які мы ведаем

пад назвай «Магутны Божа», таксама названы

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

513

паэтэсай «Малітва».

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

514

Манары€м (ад франц. monorime — адна

рыфма) — верш, радкі якога яднаюцца адной

рыфмай. Шырока распаўсюджаны ва ўсходняй

паэзіі, дзе адна рыфма нярэдка паўтараецца ці

ва ўсім творы, ці ў асобных строфах (шаіры, му-

саба, мусаман і інш.) Ва ўсходнеславянскай паэзіі

М. найбольш вядомы як сатырычны і гумарыс-

тычны верш («Чаго баіцца немец?» П. Панчанкі,

«Лірычны жарт» С. Ліхадзіеўскага), але сустра-

каецца і як лірычны:

Хоць, здаецца, той лясок невысок,

А які бруіць бярозавы сок,

Пад крушынавым кустом муражок

І лагодны духмяны цянёк,

Як зязюленькі звініць галасок,

Як тут добра сустракацца у змрок —

Хоць, здаецца, той лясок невысок.

(М. Танк. «Лясок»)

М. часам з’яўляецца асобная частка буйнога

твора. Так, даволі рэдкім відам М. (з рэдыфам)

пачынаецца «Паэма мора» А. Вярцінскага:

Што будзем рабіць з табой, мая змора?

Да мора!

Адкуль жураўліная гэта пакора?

Да мора!

Душа захацела марскога прастору...

Да мора!

Лета прайшло, а другое не скора...

Да мора!

Сябры і сям’яне, не трэба дакору!

Да мора!

Як быццам там іншыя шчасце і гора...

Да мора!

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

515

Медыта€цыя (ад лац. meditatio — развага,

роздум) — жанр філасофскай лірыкі, у якім пе-

радаецца глыбокі роздум паэта аб некаторых

важных праблемах (жыццё і смерць, дружба і

каханне, чалавек і прырода і г. д.). Асаблівае

пашырэнне набыў гэты жанр у паэзіі сентымен-

талістаў і рамантыкаў. М. пісалі Я. Баратынскі,

А. Пушкін, М. Лермантаў, Ф. Цютчаў, у савецкі

час — А. Блок, М. Забалоцкі,

М. Рыльскі, А. Малышка, Л. Мартынаў, Д. Ку-

гульцінаў, Э. Межэлайціс і інш. У беларускай

паэзіі медытатыўная лірыка заняла значнае месца

ў творчасці М. Багдановіча. Аўтар «Вянка» раз-

важаў пра сутнасць жыцця і смерці, пра сацы-

яльную няроўнасць у грамадстве, пра ўзаемаад-

носіны паміж людзьмі («...Шмат у нашым жыцці

ёсць дарог», «Мяжы», «...Я хацеў бы спаткацца

з Вамі на вуліцы»). М. сустракаюцца ў Я. Купа-

лы («...Пакіньма напуста на лёс свой наракаць»,

«Мая навука»), А. Куляшова (вершаваны цыкл

«Маналог»), М. Танка («Мне здаецца», «...Божа

паэзіі»), С. Дзяргая («Сапраўднае», «Мысль і

слова»), П. Макаля («...Век з рэактыўнай хуткас-

цю імкне»), А. Вярцінскага («Дзівак чалавек»,

«...Абрастаем») і інш. Вось адна з медытацый А.

Куляшова:

Сцвярджае час: заўжды жыццю на змену

Прыходзіць смерць, для ўсіх — адзін закон,

І некалі жыццёвую арэну

Пакіне род людскі на схіле дзён.

Ты клічнік ставіш, час! А я — пытальнік:

А што, калі закон парушыць той

Мой слаўны род і вынайдзе — стваральнік —

Жывы бялок, што злучыцца з вадой

І дзікаватым племем неўміручым

Расселіцца па ўсіх мацерыках?

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

516

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

517

А што, калі мы жыць яго навучым,

Свет разумець, хадзіць на дзвюх нагах,

Перададзім сякеру — з рук у рукі,

Перададзім падручнік, а затым

Усе здабыткі працы і навукі?

...Час, паспрабуй тады спрачацца з ім!

Мнеманϒчны верш (ад грэч. mnmonikon —

запамінанне) — невялікі твор павучальнага ха-

рактару, у якім у лёгкай для запамінання верша-

ванай форме падаюцца розныя звесткі (грама-

тычныя ці матэматычныя правілы, правілы па-

водзін і г. д.). Такі верш асноўваецца на мне-

манічных уласцівасцях вершаванага рытму і

рыфмы. Так, у дарэвалюцыйных школьных пад-

ручніках па матэматыцы змяшчаўся такі двух-

радковы верш:

Кто и шутя и скоро пожелаетъ

Пи узнать число, ужъ знаетъ.

Калі паслядоўна запісаць колькасць літар у

кожным яго слове (улічваючы, згодна са старой

арфаграфіяй, і цвёрдыя знакі), атрымаецца лік

π, што выражае адносіны даўжыні акружнасці да

яе дыяметра з дакладнасцю да адной дзесяці-

мільярднай (3,1415926536). Зразумела, запом-

ніць гэты лік без дапамогі М. В. (ці іншых срод-

каў, што аблягчаюць запамінанне) амаль немаг-

чыма. М. В. шырока выкарыстоўваюцца ў роз-

ных надпісах рэкламнага характару. Да М. В.

адносяцца, па сутнасці, такія творы дзіцячага

фальклору, як лічылкі, скорагаворкі, дражнілкі,

заклічкі і прыгаворы.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

518

Мураба€ — від страфічнай арганізацыі верша,

напісанага чатырохрадкоўямі, ва ўсходняй паэзіі.

Схема рыфмоўкі М. наступная: аааа, ббба, ввва...

Мусаба€ — від страфічнай арганізацыі вер-

ша, напісанага манарыфменнымі сямірадкоўямі,

ва ўсходняй паэзіі: ааааааа, ббббббб, ввввввв...

Мусада€с — від страфічнай арганізацыі

верша, напісанага шасцірадкоўямі, ва ўсходняй

паэзіі. У М. звычайна бывае 4—10 строфаў, рад-

кі якіх рыфмуюцца па схеме: аааааа, ббббба, вввв-

ва... Гэтай вершаванай формай карыстаюцца

пераважна ў жанры філасофскай лірыкі.

Мусама€н — від страфічнай арганізацыі

верша, напісанага манарыфменнымі васьмірад-

коўямі, ва ўсходняй паэзіі. Своеасаблівасцю М.

з’яўляецца тое, што ва ўсіх строфах верша паў-

тараюцца два апошнія радкі першай страфы.

Мусама€т — від страфічнай арганізацыі

верша, напісанага шасцірадкоўямі, ва ўсходняй

паэзіі. У М. радкі рыфмуюцца па схеме: аааааб,

вввввб, гггггб...

Мухама€с — від страфічнай арганізацыі

верша, напісанага пяцірадкоўямі, ва ўсходняй

паэзіі. Радкі ў М. рыфмуюцца па схеме: ааааа,

бббба, вввва....

Навуко€вая паэзія — жанравая разнавід-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

519

насць медытатыўнай лірыкі (медытацыі), аб’ектам

якой з’яўляюцца навуковыя тэорыі, адкрыцці, гі-

потэзы. Тэрмін «навуковая паэзія» ўпершыню

ўвёў у літаратуразнаўства французскі пісь-

меннік Р. Гіль («Трактат пра слова», 1896). Та-

кую паэзію актыўна развіваў і прапагандаваў

рускі паэт В. Брусаў — як у тэарэтычных выказ-

ваннях, так і ў творчасці («Мир измерений»,

«Мир электрона» і інш.). Тэрмін гэты даволі

ўмоўны. З большымі падставамі ён можа ўжы-

вацца

ў дачыненні да старажытнай і сярэдневяковай

літаратуры, дзе вершаванай мовай карысталіся

ў гістарычных, філасофскіх, мастацтвазнаўчых і

нават прыродазнаўчых трактатах (паэмы Лукрэ-

цыя «Аб прыродзе рэчаў», Вергілія «Георгікі»,

Н. Буало «Паэтычнае мастацтва»). Аднак

заўсёды існуе шэраг паэтаў, узброеных су-

часным навуковым светапоглядам, для якіх

навуковыя дасягненні не толькі гуманітарных,

але і прыродазнаўчых навук маюць асаблівую

цікавасць, становяцца аб’ектам паэтычнага разг-

ляду, роздуму (Л. Мартынаў, Э. Межэлайціс, А.

Суляйменаў, I. Драч і інш.). Першым з беларус-

кіх пісьменнікаў цікавасць да Н. П. выявіў М.

Багдановіч. У незакончаным артыкуле «Паэзія

геніяльнага вучонага» (1911) ён разважаў пра

тое, «чаму б паэзіі і навуцы не ісці рука ў руку»,

паколькі ў іх «адна і тая ж агульная мэта: зада-

вальненне пазнавальных патрэб чалавека». Бе-

ларускі паэт спасылаўся пры гэтым на аўтары-

тэт Гётэ, «вялікага паэта і буйнога вучонага,

паміж паэтычнымі адкрыццямі якога і яго наву-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

520

ковым светапоглядам існуе несумненная су-

вязь», а таксама — і перш за ўсё — на творы М.

Ламаносава, да некаторых з якіх

«упаўне можна прымяніць назву «навуковай

паэзіі». У сваёй уласнай творчасці аўтар «Вян-

ка» заўсёды ўлічваў поспехі розных навук — ар-

хеалогіі, гісторыі, біялогіі, фізікі і г. д. Асобныя

яго вобразы і нават цалкам вершы ўзнікалі ў вы-

ніку знаёмства з тымі ці іншымі навуковымі адк-

рыццямі (санеты «Паміж пяскоў Егіпецкай зям-

лі», «Что из того, что стих в душе кипит?», верш

«Усплыла грамада сіфанафора» і інш.). У бела-

рускай паэзіі пафас навуковых адкрыццяў ля-

жыць у аснове асобных твораў М. Танка, А. Ку-

ляшова, А. Русецкага, С. Дзяргая, А. Разанава і

некаторых іншых аўтараў.

На€дпіс — лірычны верш малой формы

(гл.: карацелька), які ў выглядзе ўмоўнага надпі-

су на партрэце, статуі, кнізе, камені і г. д. афа-

рыстычна выяўляе нейкую думку, адносіны аў-

тара да пэўнай асобы ці падзеі. Вядомыя надпі-

сы М. Ламаносава, А. Пушкіна, Дз. Беднага і ін-

шых паэтаў. Вось верш-Н. Шылера «Навука» ў

перакладзе з нямецкай мовы Ю. Гаўрука:

Бачаць адны ў ёй багіню, пасланую небам, другія ж

Як на карову глядзяць — ім абы больш малака.

У аварскай паэзіі гэты жанр найбольш плённа

распрацоўваў Р. Гамзатаў (цыкл «Надпісы»). Да

Н. часам звяртаюцца і беларускія паэты:

Мы, пахаваныя на зямлі,

Вечна будзем зайздросціць тым,

Што — на зорах.