Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

501

выяўленчых сродкаў пяшчотная песенька, пад

якую мацi закалыхваюць сваiх дзяцей. Дзякую-

чы К. дзіця хутчэй i лягчэй авалодвае роднай мо-

вай, атрымлiвае першыя ўяўленнi пра наваколь-

ны свет, развiвае пачуццё моўнага i музычнага

рытму, знаёмiцца з асновамi паэтычнай творчасцi

(рытм, рыфма, гукапiс). Вось тыповы ўзор бела-

рускай народнай К.:

Люлі-люлi-люлi,

Прыляцелі гулі,

Селі на варотах

У чырвоных ботах.

Сталі сакатаці,

Нечага ж ім дацi.

Вынесу ім грыкi

Поўны чаравікі,

Вынесу пшаніцы

Поўны рукавіцы,

I ячменю жменю,

I гароху троху.

Асобныя беларускiя паэты (Ф. Багушэвiч, Я.

Купала, М. Танк i iнш.) выкарыстоўвалi форму

народных К., напаўняючы iх грамадзянскiм зме-

стам.

Каля€дка — адзiн з жанраў абрадавай

паэзii, народная песня, якая спяваецца пры

калядаваннi — традыцыйным абыходзе вяско-

вых хат гуртам хлопцаў i дзяўчат (каляднiкамi). У

К. выказваюцца пажаданнi шчасця, заможнага

жыцця, ураджайнага лета, услаўляецца

працавiтасць, гасцiннасць i шчодрасць

гаспадароў хаты («Дзе каза нагою — Там жыты

капою, Дзе каза рогам — Там жыта стогам...»).

Настрой у песні святочна-прыўзняты, падчас

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

502

гуллiвы, гумарыстычны.

Ка€нт (ад лац. cantus — спевы, песня) — ха-

равая песня-гiмн свецкага зместу, пашыраная

на Беларусi ў канцы ХV—ХVIII стст. Быў цесна

звязаны з духоўнай лiрыкай. К. карысталіся

рыфмаванымi адзiнаццацiскладовiкамi i тры-

наццацiскладовiкамi (з адной або дзвюма цэ-

зурамi), а таксама строфамi (часта складанымi).

Прыйшлі да нас з Чэхii i Польшчы; дзякуючы

найперш Сiмяону Полацкаму, якi ў 1680 г.

выпусцiў першы зборнiк рускiх К., сталi вядомыя

i ў Расii. Існавалi асобныя жанравыя

разнавiднасцi К.: п с а€ л ь м ы — К. на рэ-

лiгiйную тэматыку, услаўленча-вiншавальныя,

лiрычныя, жартоўныя i iнш.

Канта€та (iтал. cantata, ад лац. canto — спя-

ваю) — разлiчаны на музычнае ўвасабленне

буйны паэтычны твор (або цыкл вершаваных

твораў) узнёсла-ўрачыстага гучання. Часта кам-

пазiтары самi выбiраюць паэтычныя творы

i ствараюць на iх аснове К. — урачыстыя ва-

кальна-iнструментальныя творы з чаргаваннем

арый, рэчытатываў i хораў. Такiя К. «Босыя на

вогнiшчы» Т. Шнiтмана (паводле аднайменнай

паэмы М. Чарота), «Курган» I. Лучанка i «А хто

там iдзе?» Р. Пукста (паводле твораў Я. Купа-

лы) i інш. К. эпічнага i рэлігiйнага зместу

(у адрозненне ад лiрычных i свецкiх) падчас на-

зываюцца а р а т о€ р ы я м i.

Канцо€на (ад італ. canzone — песня) — ся-

рэдневяковы iнтымна-лiрычны страфiчны (звы-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

503

чайна на 3—7 строфаў) верш са складаным чар-

гаваннем доўгiх i кароткiх радкоў. У Дантэ,

Петраркі, Бакачыо i iнш. К. сустракаецца вы-

ключна ў інтымнай лiрыцы. У выніку сам тэрмiн

падчас ужываецца для назвы прысвечаных

жанчыне вершаў, незалежна ад самой iх формы.

Такія К. ў беларускай паэзіі ёсць у У. Клiшэвiча,

М. Кавыля, Э. Акулiна.

Караце€лька — невялікі, звычайна ад двух

да шасці вершарадоў, завершаны па форме

і думцы паэтычны твор. Абмежаванасць аб’ёму

карацелькі вядзе да лаканічнасці і падчас афа-

рыстычнасці выказвання. К. ёсць у многіх паэтаў

— М. Танка, М. Лужаніна, Э. Агняцвет, Р. Бара-

дуліна, Ю. Свіркі, А. Разанава і інш. Напрыклад:

Столькі гадоў ішла да цябе!

Памяці поле раіцца.

Няўжо не дасі ў палоннай журбе

Хоць босай вады напіцца?..

(Я. Янішчыц)

Хай славіцца наш беларускі род,

Душой з вясны, а воляю са сталі.

Каб з гнёздаў нам не пеўнікі на плот,

А горда арляняты выляталі!

(Л. Геніюш)

Жывеш —

І дзіўна так выходзіць:

Ступенькі год

Ля ног ляглі.

І колькі ты

Ні узыходзіш,

А апынаешся ў зямлі.

(А. Сербантовіч)

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

504

Да К. належаць рубаі, хоку, каламыйкі, пры-

пеўкі, надпісы, вершаваныя афарызмы, фрашкі і

г. д. К. часам называюць м і н і я ц ю€ р а й.

Касы€да — адзін з вершаваных жанраў ус-

ходняй паэзіі. У класічнай К., як і ў еўрапейскай

одзе, услаўляліся нейкія выдатныя падзеі або

асобы. Пазней з’явіліся К. павучальныя, меды-

татыўныя, нават сатырычныя. Па форме нагад-

вае газэль, аднак колькасць бейтаў у ёй не аб-

мяжоўваецца дванаццаццю, а можа дасягаць

50—70 і больш. Асаблівая ўвага звяртаецца на

сэнсава-вобразнае напаўненне, тэхнічную дас-

каналасць першага і апошняга бейта. Шырокую

вядомасць набылі касыды Рудакі, Алішэра На-

ваі і інш.

Кле€ніч — верш, напісаны ў форме праклё-

на. Па сваім грамадзянскім пафасе нагадвае

інвектыву. Вось адзін з ранніх беларускіх К. —

верш Г. Леўчыка «…Хто адрокся сваіх...» (1912):

Хто адрокся сваіх,

Хто стыдацца нас стаў

І прыліп да чужых, —

Каб ён свету не знаў!

Мову родную хто

Пазабыў, асмяяў,

Загубіў за нішто, —

Каб ён свету не знаў!..

Яскравы ўзор вострага, грамадзянскага К. па-

кінуў Я. Купала («Каб…...», 1926):

Каб вады гарачай

На таго нагрэлі

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

505

І не ўстаў ён болей

Са сваёй пасцелі…,

Хто над Беларусяй

Хоча распасцерці

Свой бізун чужацкі

І народ усмерціць.

Часам прыёмы К. выкарыстоўваюцца і ў

больш буйных вершаваных творах, як, у пры-

ватнасці, у паэме А. Куляшова «Сцяг брыгады»:

Я хачу каб вякі

Чорных асаў спалілі праклёнам,

Каб спалілі забойцу таго,

Яго сына і ўнука,

Хто з-пад крылля свайго

Бомбу першую кінуў на брук наш.

Хай загіне ўвесь род, увесь зброд,

У пакутах загіне!

Купа€льскія пе€сні — народныя абрада-

выя песні летняга цыклу, якія пачынаюць спя-

ваць на другім тыдні свята Купалля (25 чэрвеня

па новым стылі, 7 ліпеня — па старым), але

асабліва шырока — у ноч перад святам і на са-

мое свята (пры купальскім вогнішчы, падчас

пускання вянкоў на ваду, пры збіранні лекавых

траў і г. д.) У К. П. увасобіліся культы продкаў,

розныя магічныя заклінанні і інш. Асноўнае мес-

ца ў іх займае любоўная лірыка. Яны вызнача-

юцца асаблівым лірызмам, шчырасцю,

задушэўнасцю («Ой рана на Йвана...…», «Ішла

Купалка сялом, сялом...…», «Сягоння Купала,

заўтра Ян…...»). Многія ўзоры К. П. можна знайсці

ў выданні «Купальскія і пятроўскія песні»

(1985).

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

506

Леге€нда вершава€ная (лац. legenda — -

тое, што варта прачытаць) — невялікае верша-

ванае апавяданне, у аснове якога ляжыць на-

роднае паданне пра нейкую незвычайную па-

дзею або геройскі ўчынак выдатнага чалавека.

Л. В. — гэта, як правіла, літаратурныя апрацоўкі

народных паданняў. Так, паданне пра двух бра-

тоў-разбойнікаў, якія закахаліся ў адну і тую ж

дзяўчыну, лягло ў аснову Л. В. Я. Купалы «Два

браты». Арыгінальнае паданне пра тое, як уз-

ніклі Нарачанскія азёры, паэтычна пераказаў М.

Танк («Ля вогнішч начлежных»). У аснове яго Л.

В. «Іван-ды-Мар’я» — таксама народнае гераіч-

нае паданне. Часам, аднак, народныя паданні

пад пяром паэта перарастаюць межы звычай-

ных Л. В. У прыватнасці, паданне пра разбойні-

ка Машэку склала сюжэтную аснову вядомай

рамантычнай паэмы Я. Купалы «Магіла льва».

Тое ж можна сказаць і пра паэмы «Бандароў-

на», «Курган», якія, нягледзячы на іх выразны

народна-легендарны характар, нельга аднесці

да звычайных Л. В. Да легенд непасрэдна пры-

мыкаюць казкі (гл.).

Лімэ€рык, або лiмрык — пяцiрадковiк

трохстопнага анапеста з рыфмоўкай аабба;

трэцi i чацвёрты радкi, як правiла, маюць па

дзве стапы анапеста. Адносіцца да

гумарыстыкі. Шырока карыстаецца парадак-

сальнасцю, абсурднасцю, неверагоднай выдум-

кай. У першым радку, як правіла, паведамляец-

ца імя і месца жыхарства персанажа. Узнік Л. у

Iрландыi. Шырока вядомы стаў у ХIХ ст. дзякую-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

507

чы творчасцi Эдварда Лiра, якi выдаў некалькi

кнiг Л. Звычайна Л. пiшуцца з выкарыстаннем

каламбураў, неалагiзмаў, паэтыкi прымiтывiзму.

Першыя беларускія Л. надрукаваў А. Хадановіч

(некалькі цыклаў Л. пад агульнай назвай

«Землякі, альбо Беларускія лімэрыкі», 2000—

2001). Затым да гэтага віду верша звярнуліся

Жбан Няўмера («Дзесяць мяхоў беларускай

гісторыі», 2001), С. Балахонаў («Гомельскія

лімэрыкі», 2001) і інш. Вось, для прыкладу, Л. А.

Хадановіча:

Пачатковец-празаік з Нясвіжу

Пенталогію склаў для прэстыжу.

Як назваць? «Пентагон»?

Можа, «Пентамерон»?

Перавагу аддаў «Пяцікніжжу».

Партызан з Белавежскае пушчы

Смажыў бульбу на рыбіным тлушчы.

Жыў, нібы багацей,

Ды баяўся гасцей,

Бо, на жаль, быў зусім непітушчы.

Прыгажуні з далёкіх Ждановіч

Спадабаўся Андрэй Хадановіч.

Тоне ўся ў пачуцці,

Цяжка выйсце знайсці,

Ды няма безвыходных становішч.

Ліпаграматы€чны верш (ад грэч. liepo —

не хапаць і gramma — літара, запіс) — верш, ін-

струментаваны такім чынам, што ў ім адсутнічае

які-небудзь адзін ці некалькі гукаў (літар). Часам

паэты ствараюць Л. В. дзеля пэўнага эўфанічна-

га эфекту. Так, Г. Дзяржавін у вершы «Соловей

во сне», не ўжываючы гука р і, з другога боку,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

508

уводзячы алітэрацыю на с, імкнуўся перадаць

гукавое ўражанне ад спеву салаўя. Аднак час-

цей за ўсё Л. В. — гэта своеасаблівыя вершы-

забавы, якія дэманструюць версіфікатарскія

здольнасці паэта і гукавыя мажлівасці пэўнай

мовы. Яшчэ ў антычнасці, імкнучыся «пераўзыс-

ці» Гамера, асобныя грэчаскія і рымскія паэты

пісалі свае «Іліяды» і «Адысеі»,

у асобных раздзелах якіх адсутнічалі пэўныя лі-

тары (напрыклад, у першым раздзеле — а, у

другім — б і г. д.). У беларускай паэзіі Л. В. над-

звычай рэдкія. Адзін з нямногіх — «Матылёк» Р.

Барадуліна, у якім выразная алітэрацыя на л і ні

разу не ўжыты гук р:

Лілею

млявы

плёс

люляе,

З-пад злежалых

аблок

здалёк

Ляціць віхлясты і бялявы

Пялёстак лёгкі —

матылёк.

Ён кліча у блакіт лілею —

Каб не любіла больш да слёз

Бліскучы ад лускі і глею

Самлелы,

абмялелы

плёс.

Лэ (ад франц. lai — свецкі) — від дзевяці-

радковай страфы, у якую ўваходзяць тры трох-

радкоўі з рыфмоўкай ААбААбААб. Усе трэція

радкі трохрадкоўяў кароткія і часам маюць іншы

памер. Сваёй формай нагадвае віралэ,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

509

з якім вельмі цесна звязаны і паходжаннем,

і эстэтычнай функцыяй. У сярэдневяковай Фран-

цыі падчас маладзёжных вечарынак хоры юна-

коў і дзяўчат пачаргова выконвалі Л. і віралэ.

Узор падоўжанага Л. (на 22 радкi) пакiнуў

У. Жылка — верш «Развiтанне» (1928). Вось

першыя тры страфы гэтага твора:

Пара! Не моўкне хваль гамонка,

Спявае вецер свежа, гонка

I ветразь плешча — адплывай!

Цалуй ў апошні моцна, звонка —

Мой сум, як золата пярсцёнка,

На сэрца лёг i цісне ўкрай.

Але трывог не ўбачаць вонках,

Хоць вочы — светлая палонка, —

У іх адно, адно пытай...

Ляо€нінскі верш, або леанϒн, — сярэдне-

вяковы верш, у якім, у адрозненне ад нерыфма-

ванага антычнага верша, асобныя паўрадкоўі

рыфмаваліся паміж сабой. Назва паходзіць ад

імя лацінскага паэта XII ст. Лео, які шырока ка-

рыстаўся ім. У беларускай вершатворчасці тані-

заваны Л. В. спарадычна сустракаўся яшчэ ў

XVII ст. З пісьмовай літаратуры ён перайшоў у

фальклор. Фальклорны Л. В. у сваю чаргу пачаў

уплываць на творчасць некаторых паэтаў: Я.

Баршчэўскага, В. Дуніна-Марцінкевіча, М. Багда-

новіча, Я. Купалы і інш. У новай беларускай паэ-

зіі Л. В. — гэта верш з рэгулярнымі ўнутранымі

рыфмамі. Да такога верша асабліва часта звяр-

таўся Я. Купала («Касцам», «З дарогі», «За

праўду» і інш.).

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

510

Біце ж чалом тром сакалом, хлапцы, маладзіцы!

Гэта ж кветкі з свойскай веткі славянскай зямліцы.

(В. Дунін-Марцінкевіч.

«Павіншаванне войта Навума»)

К долі, к волі гэт па полі,

Як леў, пабягу;

Спаці, ждаці ў курнай хаце

Ужо больш не магу.

(Я. Купала. «Думкі»)

Магістра€л (ад лац. magistralis — кіроўца)

— пятнаццаты, заключны санет у вянку санетаў.

Ён складаецца з усіх першых радкоў папярэдніх

санетаў. Пішацца, зразумела, раней за іншыя са-

неты, але паколькі стаіць пасля іх, то ствараец-

ца ўражанне раптоўнага і ненаўмыснага самаўз-

нікнення яго. М. вызначае ідэйную задуму ўсяго

вянка санетаў, таму павінен быць выразным па

вобразна выказанай думцы, дасканалым па сваёй

мастацкай форме. У практыцы сучаснага бела-

рускага санетапісання ў асобных выпадках М.

(часам яго памылкова называюць «магістраль»)

зусім беспадстаўна ставіцца на пачатку вянка

санетаў. У гэтым выпадку знікае эфект яго неча-

канага з’яўлення.

Макаранϒчны верш (макаранічная паэзія;

італ. poesia maccheronica, ад maccheroni — ма-

кароны) — від жартоўнага ці сатырычнага вер-

ша, камізм якога ствараецца перанасычанасцю

тэксту варварызмамі, падпарадкаванымі марфа-

лагічным законам роднай мовы паэта. Такі верш

разлічаны на чытача, які ведае значэнне ўве-

дзеных у верш замежных слоў і выразаў