Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

521

Няўжо і яны таксама

Будуць зайздросціць зямлянам?

(М. Танк. «Надпіс на камені»)

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

522

Уда (грэч. ∩id

∋

— песня) — урачысты, патэ-

тычны верш у гонар нейкай гістарычнай падзеі

або выдатнай асобы. У старажытнай Грэцыі, дзе

ўзнік гэты жанр, О. называлі любую лірычную

песню, вясёлую ці сумную, якая выконвалася

хорам падчас танцаў. Свой усхваленчы пафас

яна ўпершыню атрымала ў творчасці Піндара

(IV ст. да н. э.), які праслаўляў багоў, герояў, пе-

раможцаў алімпійскіх гульняў. У такім выглядзе

жанр адрадзіўся ў Заходняй Еўропе ў перыяд

класіцызму (Рансар, Малерб, Русо). Першую

рускую О. напісаў В. Традзьякоўскі («Ода о сда-

че города Гданьска», 1734). Ён жа, грунтуючыся

на «Развагах пра оду» (раз-

дзел «Паэтычнага мастацтва») французскага

тэарэтыка мастацтва Буало, стварыў свае «Раз-

вагі пра оду». Вядомым рускім одапісцам быў

М. Ламаносаў («Ода на взятие Хотина» і інш.).

Дасканаласць набыла О. у творчасці Г. Дзяржа-

віна, які надаваў ёй часам і сатырычнае гучанне

(«Вельможа»). З цягам часу, аднак, О. ператва-

рыліся ў творы, у якіх у высакапарнай форме

неабгрунтавана ўсхваляліся цары, пры-

дворныя вяльможы, розныя ахоўнікі самадзяр-

жаўя. Гэта прывяло ў канцы XVIII — пачатку XIX

ст. да выраджэння О., да замацавання за ёй ня-

добрай славы твора, што выяўляе нізкапак-

лонства перад кім-небудзь. У такім адмоўным

сэнсе слова ода часам ужываецца і зараз («На

караністай дарозе вазак Цябе растрасе, таўста-

задая ода» — Р. Барадулін, «У вянок Мацею Бу-

рачку»). Тым не менш з пачатку XX ст., калі ад-

бываецца дэмакратызацыя ўсёй паэзіі, наблі-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

523

жэнне яе да жыцця, патрэб сучаснасці, павы-

шаецца цікавасць і да О. («Ода революции» У.

Маякоўскага, «Хвала человеку» В. Брусава).

Паглыбленне лірычнага пачатку, даступнасць

выяўленчых сродкаў, агульнанародная прызна-

насць аб’екта апявання прыводзяць да своеа-

саблівай мастацкай рэабілітацыі жанру. Менаві-

та ў гэты час О., паяднаўшы патэтыку і лірыку,

увайшла і ў беларускую ўслаўленчую паэзію.

Праўда, часцей за ўсё паэты не ўжываюць

у назвах твораў слова ода, аднак нярэдка яно

і тут набывае правы грамадзянства («Ода пеша-

ходу» П. Панчанкі, «Ода Еве» П. Макаля, «Ода

прозе» М. Стральцова «Ода трактарнаму заво-

ду» Хв. Жычкі і інш.). Пачала сваё існаванне і

асобая жанравая форма — с а т ы р ы€ ч- н а я

О. («Ода футбольнаму мячу» Н. Гілевіча).

Своеасаблівай разнавіднацю О. з’яўляецца р

э€ к в і е м — урачыста-жалобны верш у гонар

загінуўшых герояў («Рэквіем» М. Танка, «Рэк-

віем» А. Вярцінскага). I. Ласкоў напісаў

п а э€ м у - р э€ к в і е м «Трыццаць».

Паліндро€м (ад грэч. palindromos — той,

што вяртаецца, бяжыць назад) — твор, радкi

якога могуць чытацца, захоўваючы той самы

сэнс, не толькi злева направа, але i справа на-

лева. Нягледзячы на тое, што ў форме П. пісалi

даволi доўгiя вершы (В. Брусаў) i нават цэлыя

паэмы («Уструг Разина» В. Хлебнiкава), у еўра-

пейскай паэзii ён — з’ява надзвычай рэдкая. У

той час у кітайскай паэзii дзякуючы спецы-

фiчным якасцям кiтайскай мовы П. прыжыўся

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

524

даўно i iм шырока карыстаюцца паэты. П. —

своеасаблiвая лiтаратурная гульня, якая выяў-

ляе магчымасцi пэўнай нацыянальнай мовы

i ступень валодання гэтай мовай самiм лiта-

ратарам. У беларускай паэзіі быў пашыраны

асабліва ў часы барока, у тым лiку ў творчасцi

Сiмяона Полацкага. У ХХ ст. адрадзiўся ў паэзii

Р. Крушыны: «Я — i лаза i азалiя» (1968):

Горад. Там шмат дарог.

Гонар. Атара ног.

Маса. А сам

Я аматар. Трата мая —

Сачу час.

I марамі

Я сунуся:

Я — i лаза i азалія.

В. Жыбуль напісаў першую беларускую па-

эму-П. «Рогі гор» i апавяданне-П. «Хам у дум-

ках». Іншыя назвы П.: п е р а в е€ р ц е н ь,

р а к.

Панегϒрык (ад грэч. pangyrico€s lo€gos —

усенароднае слова) — даўні літаратурны жанр,

які ўяўляе сабой хвалебную прамову ў гонар

нейкага старажытнагрэчаскага бога, героя, гора-

да і г. д. Пазней П. сталі называць любы літара-

турны твор хвалебнага характару (у адрозненне

ад супрацьлеглай сатыры). Такі, напрыклад, П.

князям Радзівілам С. Буднага, надрукаваны ў

пачатку яго «Катэхізіса» (1562) з прычыны таго,

што ў Нясвіжскай друкарні пачалі выдавацца бе-

ларускія кнігі. Як П. роднаму слову гучыць верш

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

525

беларуса Я. К. Пашкевіча «Польша квитнеть

лациною» (1621). У старажытнай беларускай лі-

таратуры найбольш распаўсюджаным відам П.

была эпікграма (гл.: эпіграма). Вядомыя эпікгра-

мы А. Рымшы на гербы Л. Сапегі і Ф. Скуміна,

Л. Мамоніча — на герб

Л. Сапегі, невядомага аўтара — на герб Б. Агін-

cкага і інш. Вось адзін з тых даўніх П.:

Што две стрелы, што врубы, што лелеи значать,

То вси люди мудрые вельми горазд бачать.

Который зацный тот дом за герб уживаеть,

Вер мне, иж там господу цнота свою маеть.

(А. Рымша. «На герб яснавяльможнага пана

Астафея Валовіча, пана Віленскага і прочых», 1585)

З сярэдзіны XVII ст. на Беларусі і Украіне па-

шыраецца д э к л а м а€ ц ы я — рытарычны

хвалебны твор, што ўслаўляў нейкую падзею ці

асобу і выконваўся публічна адным або некаль-

кімі чытальнікамі. Асаблівага росквіту дэклама-

цыя дасягнула ў творчасці Ф. Утчыцкага, I. Іяў-

левіча і С. Полацкага («Метры», «Вершы на

шчаслівы зварот літасцівага цара з-пад Рыгі»,

«Віншаванне з выпадку ўзяцця Дэрпта»). У XIX

ст. у выніку дэмакратызацыі літаратуры П. як

асобны паэтычны жанр знікае. З гэтага часу і да

сёння слова «панегірык» выкарыстоўваецца

толькі ў іранічным сэнсе, як абазначэнне неап-

раўданага ўсхвалення каго- або чаго-небудзь у

вуснай ці пісьмовай (мастацкая літаратура, пуб-

ліцыстыка) форме:

Адышлі ў нябыт панегірыкі

Спелай ніве і малацьбе.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

526

Сэрцу хочацца цёплай лірыкі

Не пра вінцікі — пра сябе.

(Г. Бураўкін)

У такім жа значэнні ўжываецца часам і тэр-

мін дыфірамб (гл.).

Пантары€м (ад грэч. panta — усё і rhythmо€s

— рыфма) — верш, усе радкі якога спалучаны

пантарыфмай (гл.). Звычайна пантарыфма яд-

нае ўсе словы суседніх радкоў, як, напрыклад, у

вершы В. Брусава «Мгновения мгновенней»:

Черный и упрямый локон вьется нежно близ меня,

Но упорно в рамы окон льется снежный отблеск дня.

Тайны ночи побледнели, дали грубы, груб их свет...

Не случайно очи млели! ждали губы губ в ответ!

Ты невольно грудь склонила... Как тревожно

дышишь ты!..

О, как больно! Будь, что было! Можно все, — услышь

мечты!

Внемлешь? нет? Упрямый локон с плеч скатился,

соскользнул...

Иль ты дремлешь? В рамы окон, словно меч,

вонзился гул!

Арыгінальны прыклад перакрыжаванага П.

(рыфмуюцца першы і трэці, другі і чацвёрты

радкі) знаходзім у М. Ціханава:

Телом смуглый и тощий,

Бредит во сне калиф,

Опустелые круглые площади

Из меди дней проросли.

У беларускай паэзіі П. сустракаецца рэдка.

Яго ўзор ёсць у Я. Сіпакова («Рыфма пра кахан-

не»):

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

527

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

528

Знай, дужы вецер, абы не зла дзея, —

Знайду — жывеце, рабыня, ў зладзея!

Некалькі П. — двухрадковікаў у сваёй кніжцы

«Фільтры сноў» (2003) падала Г. Ціханава. Вось

два з іх:

Лету канец. Святы Ян знік. Пас звужаны.

Лету канец — святаяннік пасушаны.

Былі агонь і я —

Былая агонія.

Панту€м — від верша, у якiм другi i чацвёр-

ты радкi папярэдняга катрэна паўтараюцца як

першы i трэцi радкi кожнага наступнага чаты-

рохрадкоўя. Заканчваецца П. звычайна першым

радком першага катрэна. У еўрапейскую верша-

творчасць П. прыйшоў з малайскай паэзіі. Iм

карысталiся Ш. Бадлер, М. Гумiлёў. Спробу

ўвесцi П. у беларускую паэзiю зрабiў У. Клiшэвiч

(«Трыпцiх», 1944):

Устала сонца рана над ракою,

П’юць срэбра водаў ціха прамяні.

Зямля прачнулася ад соннага спакою,

Высока ў небе жаўранак звiнiць.

П’юць срэбра водаў ціха прамяні,

Гарыць рака агністым пералівам,

Высока ў небе жаўранак звiнiць

Сваёю ранняй песняю шчаслівай.

Гарыць рака агністым пералівам,

I новы дзень — жыцця святы прыход —

Сваёю дзіўнай песняю шчаслiвай

Зямля спаткала сонечны усход.

Паро€дыя (грэч. par∩idia — супрацьспеў,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

529

песня навыварат; ад para — супраць і ∩d

∋

—

песня) — жанр сатырычнай літаратуры, засна-

ваны на карыкатурным перайманні асаблівасцей

нейкага твора, творчай манеры асобнага аўтара

ці літаратурнага напрамку. П. абавязкова падра-

зумявае арыгінал, кантрастуе з ім, часам пераў-

зыходзіць яго па сваёй мастацкай вартасці

(«Дон-Кіхот» Сервантэса, «Падарожжы Гуліве-

ра» Свіфта, «Арлеанская цнатліўка» Вальтэра).

Камічны эфект у П. ствараецца неадпаведнас-

цю формы твора, які парадыруецца, новаму,

процілегламу яму зместу, паказам асобных ха-

рактэрных рыс парадыруемага твора ў шаржы-

раваным, часта гіпербалізавана-абсурдным вы-

глядзе. Падчас П. дыскрэдытуе не літаратурны

твор, а саму рэчаіснасць («Гісторыя аднаго го-

рада» М. Салтыкова-Шчадрына), розныя стылі

дзелавой пісьменнасці («Лісты да вучонага су-

седа» А. Чэхава), царкоўную літаратуру («Ма-

літва па-беларуску» К. Крапівы). Як жанр П.

сфарміравалася ў старажытнай Грэцыі (Гіпа-

накт, Арыстафан). У Расіі П. стваралі А. Сума-

рокаў, I. Крылоў, А. Пушкін, Дз. Мінаеў,

В. Курачкін, Казьма Пруткоў, М. Ломан і іншыя

пісьменнікі. У савецкай літаратуры да П. звярта-

ліся У. Маякоўскі, Дз. Бедны, А. Вішня, А. Ар-

хангельскі і інш. Адзін з першых беларускіх тво-

раў гэтага жанру — славутая ананімная «Прамо-

ва Мялешкі» (пачатак XVII ст.), пародыя на сей-

мавую прамову, яскравая палітычн„ая сатыра,

скіраваная супраць парадкаў тагачаснай Рэчы

Паспалітай, у склад якой уваходзіла і Беларусь.

У парадыйных паэмах XIX ст. «Энеіда навыва-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

530

рат» і «Тарас на Парнасе» востра высмейвалі-

ся, у прыватнасці, творчыя прынцыпы класіцыс-

таў. С а ц ы я€ л ь н а - б ы т а- в у€ ю і п а л і

т ы€ ч н у ю П. распрацоўвалі Ф. Багушэвіч

(«Калыханка»), Я. Купала («Ісцінна чорнае

трыо»), Я. Колас («Верныя сябры»), Ядвігін Ш.,

А. Паўловіч і інш. Прыкметны след у а н т ы к л

е р ы к а€ л ь н а й П. пакінуў К. Крапіва сваёй

паэмай «Біблія», што стала значнай з’явай ва

ўсёй савецкай сатырычнай літаратуры. У апошні

час асаблівае пашырэнне набыла л і т а р а т

у€ р н а я П.,

у якой высмейваюцца асобныя заганы чыста

творчага парадку. Сярод беларускіх пісьменні-

каў-парадыстаў вылучаюцца В. Вітка, Р. Бараду-

лін, Г. Юрчанка, М. Скобла, П. Саковіч, М. Ша-

бовіч і інш. Для прыкладу прывядзём пародыю

Г. Юрчанкі «Перашкоды», пабудаваную на пе-

райманні некаторых вобразных і рытмічных

асаблівасцей верлібра М. Танка:

На ранку

за спеў жаўрука зачапіўся,

у поўдзень

ублытаўся ў клёкат бусліны,

пад вечар

аб звон камара спатыкнуўся, —

вось і не здолеў

дайсці да суседкі.

Адзiн з самых яркiх парадыйных твораў су-

часнай беларускай лiтаратуры — паэма Н. Гі-

левіча «Сказ пра Лысую Гару», у якой дасцiпна

высмеяны асобныя пiсьменнiкi i парадкi, што

iснавалi ў Саюзе беларускiх пiсьменнiкаў (і ў