Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

551

Перамагла і смерці жах!

Спачніце ж! Вечна на старожы

Амур і сумны і прыгожы.

Украінскі паэт П. Тычына гэту даволі вышу-

каную форму верша напоўніў важкім сацыяльным

зместам. Вось яго Р. (пераклад наш. — В. Р.):

Іду з работы я, з завода

маніфестацыю страчаць.

У кветках вуліцы крычаць:

няхай, няхай жыве свабода!

Плыве у небе сонца горда,

хмурынкі конна дзесь імчаць...

Іду з работы я, з завода

маніфестацыю страчаць.

Што за вясна! Што за прырода!

Праменні ў сэрцы так гучаць!..

Зямлю й галоту павянчаць! —

тады навек настане згода.

Іду з работы я, з завода.

Зрэдку Р. сустракаецца і ў сучаснай белару-

скай паэзіі (Э. Акулін і інш.).

Рубаϒ — чатырохрадковік у паэзіі народаў

Блізкага і Сярэдняга Усходу з рыфмоўкай ааба

(радзей — аааа). Нярэдка сустракаецца з рэды-

фам. Вершаваны памер рубаі разнастайны, мо-

жа мець больш за 20 варыянтаў. Вершы гэтыя

вызначаюцца паглыбленай філасофскай разва-

гай, лірычным роздумам. Лепшым майстрам Р.

лічыцца персідска-таджыкскі паэт Умар Хаям (XI

ст.). Славяцца Р. таджыка Рудакі, азербайджан-

ца Насімі і інш. Першыя беларускія Р. з’явіліся ў

творчасці М. Багдановіча. Вось рубаі Насімі ў

перакладзе П. Броўкі:

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

552

Мой доктар, хворы я, цяпер тваё ўладарства,

Я стаў тваім рабом, а ўсё ў цябе лякарства.

О мудры доктар мой, зноў дасць здароўе мне

Дабро тваёй душы, а не тваё махлярства.

Р. зрэдку сустракаюцца і ў арыгінальнай бе-

ларускай паэзіі:

Зялёны край. Знаёмы кут.

Мне б назаўжды застацца тут,

Каб не было на свеце іншых

Дарог, шуканняў і пакут.

(Я. Янішчыц. «Рубаі»)

Часамі Р. выступаюць у форме не мана-

страфы, а звычайнай страфы, якой пішуцца

асобныя творы. Так, у прыватнасці, напісаны

вершы М. Танка «На радзіме Абая» і М. Лужані-

на «Пад цымбалы».

Ру€ны — эпічныя народныя песнi фiнаў,

карэлаў, эстонцаў. Выконвалiся рэчытатывам,

часам у суправаджэннi музычнага iнструмента.

З Р. складаюцца народныя карэла-фінскi эпас

«Калевала» i эстонскi «Калевiпоэг».

Рытурнэ€ль, або рытарнэ€ль (франц.

ritournelle, ад італ. ritornello — прыпеў), — від

невялікага (звычайна з трох ці чатырох строфаў)

верша, напісанага трохрадкоўямі. Своеасаблі-

васць Р. у тым, што тут рыфмуюцца толькі пер-

шыя і трэція радкі строфаў, другія застаюцца

халастымі. Да таго ж першыя радкі вельмі кароткія

— складаюцца, як правіла, з аднаго слова. У

наступных радках тэрцэтаў развіваецца думка,

за-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

553

кладзеная ў гэтых першых словах-радках. Узнік

Р. у італьянскай паэзіі. У рускай вершатворчасці

сустракаецца толькі як эксперыментальны ўзор

(верш. В. Брусава «Три символа»). Першы

беларускі Р. (чатырохстрофны) напісаў А. Са-

лавей («Вітай», 1943). Затым да Р. звярнуліся В.

Вабішчэвіч («Рытурнель Бараці», «Вежы —

войнаў сведкі»), С. Сокалаў-Воюш («Запа-

ветнае»), Э. Акулін («Рытурнэль», «Асенні ры-

турнэль») і інш. Вось трохстрофны Р. С. Ка-

валёва:

Вочы

Полымем пякучым працінаюць цела,

Розум абуджаюць полымем прарочым.

Слова

Шмат яшчэ ў сабе хавае небяспекі,

Толькі вочы праўду кажуць іншай мовай.

Замець,

Сцюжы ўсталі паміж намі і каханнем.

Словы зніклі, вочы — захавала памяць.

Рэхаве€рш — від верша, у якім сумежныя

радкі зарыфмаваны рэхарыфмай. Няцотныя

радкі Р. звычайна доўгія, у той час як цотныя —

кароткія, з аднаскладовых ці двухскладовых

слоў. Вось пачатак жартоўнага рэхаверша А. Ру-

сака «Цімох» (ён стаў папулярнай песняй):.

Як правёў мяне Цімох,

Ох, ох!

Было цёмна на дварох,

Ох, ох!

«Ну, Цімошка, дык бывай»,

Ай, ай!

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

554

А ён кажа: «Пачакай»,

Ай, ай!

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

555

Са€га (старажытнасканд. saga — паданне)

— старажытныя (IV—XII стст.) ісландскiя, iрланд-

скiя i нарвежскiя легендарна-гераiчныя апо-

весцi з вершаванымi ўстаўкамi. Захоўвалiся

ў вусных пераказах, пакуль у ХII—XIV стст. не

былi запiсаны («Сага пра Волсунгаў», «Сага пра

Ньяла», «Сага пра Эгiла» i iнш.). Дзякуючы вя-

домаму англiйскаму пiсьменнiку Дж. Голсуорсi, якi

стварыў манументальную серыю сацыяльных

раманаў («Сага пра Фарсайтаў»), гэты тэрмiн

набыў агульналiтаратурнае гучанне.

Сане€т (італ. sonetto, ад sonare — гучаць,

звінець) — від верша, які складаецца з чатыр-

наццаці радкоў пяці-, радзей чатырох- ці шасціс-

топнага ямба. Аб’ядноўвае два чатырохрадкоўі і

два трохрадкоўі. Дзве рыфмы спалучаюць кат-

рэны (абба абба ці абаб абаб), тры рыфмы тэр-

цэтаў размяшчаюцца ў залежнасці ад характару

папярэдняй рыфмоўкі: ввг дгд ці ввг ддг. Такая

будова С. цесна звязана з разгортваннем змес-

ту. У катрэнах падаецца развіццё тэмы, у тэр-

цэтах — кульмінацыя і развязка. Як ад-

значаў М. Багдановіч, у першых васьмі радках

«развіваецца тэма санета, а ў астатніх — заклю-

чэнне да яе; ставіцца пытанне і даецца адказ;

малюецца абразок і даецца паясненне да яго».

Асаблівая нагрузка падае на апошні тэрцэт, на-

ват на апошні радок тэрцэта (с а н е€ т н ы

з а м о€ к), які па думцы і вобразнасці павінен

быць самым моцным у С. Больш таго, па зако-

нах класічнага С. апошняе слова ў ім павінна

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

556

быць своеасаблівым сэнсавым «ключом» усяго

твора. У той жа час ніводнае слова, выключаю-

чы хіба службовыя, не павінна паўтарацца. С.

узнік у Італіі (XIII ст.), потым пашырыўся ў іс-

панскай, партугальскай, французскай, ан-

глійскай і іншых літаратурах. Карысталіся ім

Дантэ, Петрарка, Рансар, Шэкспір, Гётэ, А. Міцке-

віч, А. Пушкін, I. Франко, Ё. Бэхер, М. Рыльскі

і інш. Паступова тэматычныя і жанравыя рамкі

С. пашыраліся. Напачатку ён быў прыналежнас-

цю выключна інтымнай лірыкі. У Шэкспіра С. на-

поўніўся філасофскім зместам. Калі ж

I. Франко стварыў т. зв. «вольныя» і «турэмныя»

С., якія-небудзь тэматычныя абмежаванні для

гэтай формы верша перасталі існаваць. З часам

паэты рабілі больш разнастайнай форму С.

Шэкспір, напрыклад, пісаў С. у форме трох чаты-

рохрадкоўяў і аднаго заключнага двухрадкоўя

(абаб вгвг деде жж) — С. ш э к с п ϒ- р а ў с к а

г а т ы€ п у. У С. прыходзіў акцэнтны

верш, знікала раўнастопнасць чацвёртага радка

кожнага катрэна (х р а м ы€ С.), сталі ўжывац-

ца толькі дзве рыфмы на ўвесь санет (с у -ц э€

л ь н ы С.) або імі зусім не карысталіся (б е€ л

ы С.), катрэны і тэрцэты мяняліся месцамі (п е

р а в е€ р н у т ы С.), не ставала аднаго катрэна

(б е з г а л о€ в ы С.) або катрэна і тэрцэта ад-

начасова (п а ў с а н е€ т), колькасць тэрцэтаў

даходзіла да трох ці нават чатырох (х в а с т а€

т ы С.) і інш. Узоры многіх гэтых форм С. даў

украінскі паэт С. Крыжаніўскі. Аднак усе «ўдаска-

наленыя» С. не выйшлі за межы эксперыментаў,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

557

прыжыўся, бадай, толькі С. шэкспіраўскага ты-

пу. Першыя беларускія С. апублікаваў Я. Ку-

пала («Жніво», «Па межах родных і разорах»,

«Запушчаны палац», 1910; усяго ж ён напісаў 22

С.). Услед за ім да С. звярнуўся М. Багдановіч

(«...Паміж пяскоў Егіпецкай зямлі», «...Замёрзла

ноччу шпаркая крыніца», «...Прынадна вочы

ззяюць да мяне»; напісаў 11 С.). Паэт пераклаў

на беларускую мову санеты Верлена («Шынок»,

«Маладосць»), Арвера («...Я тайну ў глыбіні ду-

шы хаваю»), даследаваў гэтую вершаваную

форму як літаратуразнавец (гісторыка-тэарэтыч-

ны нарыс «Санет»). Санеты М. Багдановіча з’яў-

ляюцца ўзорнымі ў нашай літаратуры:

Паміж пяскоў Егіпецкай зямлі,

Над хвалямі сінеючага Ніла

Ўжо колькі тысяч год стаіць магіла:

Ў гаршку насення жменю там знайшлі.

Хоць зернейкі засохшымі былі,

Усё ж такі жыццёвая іх сіла

Збудзілася і буйна ўскаласіла

Парой вясенняй збожжа на раллі.

Вось сімвал твой, забыты краю родны!

Зварушаны нарэшце дух народны,

Я верую, бясплодна не засне,

А ўперад рынецца, маўляў крыніца,

Каторая магутна, гучна мкне,

Здалеўшы з глебы на прастор прабіцца.

Я. Колас напісаў пяць С., у тым ліку санетны

трыпціх «Наперад!» і першы ў беларускай паэзіі

С.-акраверш «Зорка» (1943):

Свеціць мне зорка з бяздонных глыбінь,

Вечнае неба таемна-прыгожа.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

558

Есць нейкая сувязь, няспынная плынь,

Толькі ім назвы, імя не знаходжу.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

559

Ласкава кажа мне зорка: спачынь!

Ах, мой вандроўнік, суцішся, нябожа!

Носіш ты ў сэрцы жальбу далячынь,

Атам журботны ў святым падарожжы.

Светлая зорка! Ты ярка гарыш,

Одум мой горкі ўзнясі ты на крыж,

Мне ж падары ты радасць спакою.

О, не: ты далёка, халодны твой жар.

Вечар мой нікне пад полагам хмар.

Арфа разбіта — чыею рукою?

С. пісалі і пішуць многія беларускія паэты.

Вядомыя санеты З. Бядулі («...Тут неба — даль

бязбрэжная, як мора»), П. Труса («Над кубкам

возера»), У. Жылкі («Меч», «Каханне», «Хараст-

во»), У. Дубоўкі («...Прамерыць гоні шмат разоў

араты», «...Ля Мядзела ёсць возера адно»), М.

Танка («...Заснула казка на акне маім астрожным»,

«Санет», «Антысанет»), Е. Лось («Роднай мо-

ве»), М. Каваль («Сакавік», «Жыццё»). С. карыс-

таліся К. Кірэенка, С. Грахоўскі, Э. Валасевіч, Хв.

Жычка, М. Федзюковіч і інш. Р. Барадулін напісаў

нізку С. «Год». Некалькі дзесяткаў С., у тым ліку

с а т ы р ы€ ч н ы я, стварыў А. Звонак (гл. яго

зб. «Санеты». Мн., 1982). Цыкл з 13 разнастай-

ных па форме С. (С.-газэль-туюг, С. -цэнтон, С. -

брахікалан, аплікаваны С. і інш.) надрукаваў Ю.

Пацюпа («Мезальянсы, або Юрлівыя санеты»,

2001). Адштурхоўваючыся ад «Крымскіх

санетаў» А. Міцкевіча, вялікі цыкл «Менскіх

санетаў» стварыў С. Мінскевіч. Сучасны беларускі

С. выкарыстоўвае не толькі ямб, але харэй і

двухскладовыя памеры, эксперыментуе ў галіне

рыфмоўкі. Узоры беларускага С. можна знайсці

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

560

ў зборніку

Я. Купалы «Санеты» (Уклалі Ж. Дапкюнас, В.

Рагойша; Мн., 2002) і ў «Анталогіі беларускага

санета» (Уклаў Я. Хвалей; Мн., 2002). Узоры

сусветнага С. — у арыгінальнай, укла-

дзенай і перакладзенай Д. Паўлычкам украін-

скай анталогіі «Світовий сонет» (Кіеў, 1983).

Сатыры€чны верш — твор, у якім у здзек-

лівай, саркастычнай форме выкрываюцца най-

больш небяспечныя заганы грамадства і асобных

людзей. Такія С. В. у свой час пісалі Я. Купала

(«Ворагам Беларушчыны», «Слугам алтарным»)

і Я. Колас («Мікалаю II», «Канстытуцыя»). Яны

сустракаюцца і ў іншых беларускіх паэтаў — К.

Крапівы («Добра насабачыўся»), П. Броўкі («Зва-

дыяш») і інш. Вось урывак з твора П. Панчанкі

«Мастадонт»:

Выбівае п’едэстал з-пад Ніцшэ,

Шпенглера лупцуе, аж касее,

А на кожнай вузенькай спаднічцы

Вочы сее.

Цёмны ідал, кнырысты і дужы,

Што яму да ісціны жывой!

Ён стагоддзяў мудрасць тупа душыць,

І бяднееш ты, сучаснік мой.

Сексты€на (італ. sestina, ад лац. sex — шэсць)

— від шасцірадковага верша, а таксама стра-

фа з чатырохрадкоўя з перакрыжаванай рыфмоў-

кай і двухрадкоўя з сумежнай рыфмоўкай

(аБаБвв). Падчас чатыры першыя радкі страфы

могуць мець апаясную рыфмоўку (аББавв). Зда-