Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

571

Слово — событий скрижаль, скипетр серебряный

созданной славы,

Случая спутник слепой, строгий свидетель сует,

Светлого солнца союзник, святая свирель серафимов,

Сфер созерцающий сфинкс, — стены судеб стережет!

У беларускай вершатворчасцi Т. часам суст-

ракаюцца ў гукапераймальных вершах для дзя-

цей, у вершаваных пародыях i вельмi рэдка — у

лiрычных творах. Вось такi твор — «Спевы сня-

жынак» Р. Крушыны:

Смутак спякотны.

Слухаю спевы сняжынак.

Стогне сухотны

Сіплы суглiнак.

Сівер спакоем

Сцішаны, сушыць смужынкi.

Срэбным сувоем

Сцеле сцяжынкі.

Спевы сняжынак.

Сонца сівое сумуе.

Сёння спачынак

Сад салютуе.

Сэрца спавіта

Спрутам сакрэтных спружынак:

Сны сэленіта,

Спевы сняжынак.

У асобных лiтаратурах зрэдку сустракаюцца

сатырыка-гумарыстычныя празаiчныя Т. («Однажды

отец Онуфрий...» А. Чэхава).

Трайны€ санe€т — санет, кожная страфа

якога складаецца з двух цалкам самастойных

частак, якія могуць успрымацца як паасобку, так і

разам. Мастацкі эфект твора заключаецца ў

тым, што, прачытаныя разам, радкі часам

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

572

выяўляюць сэнс, супрацьлеглы першапачатко-

ваму. Такі, напрыклад, першы ў беларускай

паэзіі Т. С. «Павучанне» (2000) Ю. Пацюпы:

Граматыкі вучыць — карысна для паэта

найгорш, здаецца мне — віно і піва піць

і досціп засушыць — без роздуму і мэты

пражыўшы, нібы ў сне — дзе хмель штодня кіпіць,

хто з слоўнікам карпіць — той пазнае сусветы

той час няплённа жне — хто з дзеўкамі грашыць

жыцця парвецца ніць — і залатой ранетай

яно сарвецца ў снег; — у пекла заляціць;

а праца — гэта твой — найпершы паратунак

падман з усмешкай злой — дае заўжды ласунак

здароўе нішчыць ён, — такі адвечны кон,

таму прымі, як дар — нялёгкую навуку

свой пачуццёвы жар — хутчэй аддай на муку

і атрымаеш плён: — пачуеш вершаў звон.

«Трайны санет пра вечнае каханне» (2003)

надрукавала Т. Барысюк.

Трохрадко€вік — верш, які складаецца з

трох радкоў, завершаных па метрычнаму, інтана-

цыйна-сінтаксічнаму малюнку і па думцы. У бе-

ларускай паэзіі сустракаецца рэдка.

Напалі на мяне ветры,

А я, хоць і з такімі рукамі-ручышчамі,

Не змог ад іх, чуеце, абараніцца...

(Я. Сіпакоў. «Да пытання аб руках»)

Чакаюць навальніцы хвоі —

а навальніца вызначыць абраных,

якія упадуць ад перуна.

(А. Разанаў)

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

573

Т., напісаныя верлібрам, — любімая форма

Я. Гучка. Сусветная паэзія ведае і надзвычай

пашыраны від Т. Гэта — японскія хоку (хайку).

Трыяле€т (франц. triolet, ад італ. trio —

трое) — від васьмірадковага верша, у якім два

першыя і два апошнія, а таксама першы і чац-

вёрты радкі аднолькавыя. Такім чынам, у Т. пер-

шы радок паўтараецца тройчы (адсюль і назва).

Т. мае дзве рыфмы. Паўторы вершаваных рад-

коў у Т. павінны матывавацца натуральным раз-

віццём тэмы твора, завастраць увагу чытача на

яго асноўнай думцы. Узнік Т. у XV ст. у Францыі як

скарочаная форма рандэля. У рускай паэзіі з’я-

віўся на пачатку XIX ст. (М. Карамзін), затым

амаль цэлае стагоддзе не ўжываўся. Адрадзіўся

і пашырыўся ў 10-я гады XX ст. у паэзіі К. Фофа-

нава, К. Бальмонта, В. Брусава, I. Рукавішніка-

ва. Першы ўкраінскі Т. належыць паэту-раман-

тыку В. Бадзянскаму (1831). У беларускую паэ-

зію Т. увёў М. Багдановіч («...Дзераўлянае яеч-

ка», «Мне доўгае расстанне з Вамі», «...Як

птушка ў гібкіх трысніках», 1912—1913). Гэтай

пераважна гуллівай, пацяшальнай форме вер-

ша, якая ўжывалася амаль выключна ў інтым-

най лірыцы, ён надаў грамадзянскі змест. Такія

яго Т. «...Ты быў, як месяц, адзінокі» (прысвеча-

ны дачасна памерламу

С. Палуяну), «...Калісь глядзеў на сонца я»:

Калісь глядзеў на сонца я,

Мне сонца асляпіла вочы.

Ды што мне цемень вечнай ночы,

Калісь глядзеў на сонца я.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

574

Няхай усе з мяне рагочуць,

Адповедзь вось для іх мая:

Калісь глядзеў на сонца я,

Мне сонца асляпіла вочы.

М. Багдановіч упершыню ўвёў Т. у сатырыч-

ную паэзію («...Николай Иваныч, Вы ли?»). Гэту

даўнюю форму паэзіі прымусіў па-сучаснаму за-

гучаць выдатны армянскі паэт Н. Зар’ян. Ён напі-

саў Т. вялікі твор, прысвечаны памяці дваццаці

шасці бакінскіх камісараў («Дваццаці шасці камі-

сарам»). У сучаснай беларускай паэзіі да Т.

звярталіся і звяртаюцца Я. Сіпакоў («...Дзе нам

баліць, там і душа»), Д. Бічэль («...Не называй

мяне жаданай», «...Лёгкія сняжынкі ў цішы»), Р.

Барадулін («...Юнацтва светлая часіна»), Хв.

Чэрня (цыкл «Трыялеты»), М. Федзюковіч

(«...Нарач — возера, Нарач — мора»), А. Барскі

(цыкл «Трыялеты»), С. Панізнік («На белай

хвалі»), В. Вабішчэвіч (цыкл «Трыялеты») і інш.

Кніжку Т. «Зажураны камень» (2002) выдаў Ю.

Голуб.

Тую€г — верш, напісаны чатырохрадкоўямі

з рыфмоўкай ааба i рыфмамі-амонiмамi. Вельмі

рэдкi ў еўрапейскай паэзii, куды прыйшоў з

цюркамоўнай вершатворчасцi (Лутфi, Наваi, Ба-

бур i iнш.). Першыя беларускія Т. напісаў

Р. Крушына. Вось адзін з іх — «На пракосах»

(1975):

Ад зары прабег прамень шырокі, косы.

Ад мянташак зазвiнелi дружна косы.

А на сэрцы аднаго з касцоў вяселле —

Расплятуцца перад ім тугія косы.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

575

Лёгка рэжа коска. Добрая направа!

Жаўруковы спеў — налева i направа.

Гэта гукі радасцi ўгары вiселi:

Вiза на любоў законную, на права.

Арыгінальны санет (шэкспіраўскага тыпу) са

строфамі-Т. «Эпікурэйства» (2000) напісаў Ю.

Пацюпа:

Дом на юру, вятры цалуюць юр,

у ціхім доме піша вершы Юр.

Ён наталіцца славаю паспеў,

ён славіць краскі, хараство і юр.

Сцямнела. Песню жаваранак спеў,

над ружай салаўя прачнуўся спеў,

паўнюткі сад жамчужнае расы,

дзе ўчора яблык, нібы месяц, спеў.

Вось за акном скрабецца дождж касы,

ідзе праз двор, што пад лязом касы

прычэсаны, і ў доме давідна

ліецца дождж расплеценай касы.

А дзе краса, дзе келіхі віна —

ня спее ў сэрцы горкая віна.

Т. ёсць у Э. Акуліна і некаторых іншых бе-

ларускіх паэтаў.

Тэрцы€на (італ. terzina, ад terza — трэцяя)

— від верша, напісанага трохрадкоўямі з лан-

цужковай кампазіцыяй. Звычайна памер Т. —

пяцістопны ямб. Усе трохрадкоўі ў такім вершы

звязваюцца арыгінальнай рыфмоўкай: сярэдні

радок кожнай папярэдняй страфы рыфмуецца з

двума крайнімі наступнай (аба бвб вгв...). Т. за-

канчваецца асобным радком, што рыфмуецца з

сярэднім радком апошняга трохрадкоўя. Т. увёў у

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

576

паэзію вялікі італьянскі паэт Дантэ, які напісаў імі

сусветнавядомую «Боскую камедыю» (1307—

1321). Спарадычна да Т. звярталіся А. Пушкін

(«...В начале жизни школу помню я»), А. Блок

(«Песнь Ада»), I. Франко (пралог да паэмы

«Майсей»). У беларускай паэзіі першы ўзор Т.

належыць М. Багдановічу (1913):

Ёсць чары у забытым, старадаўным;

Прыемна нам сталеццяў пыл страхнуць

І жыць мінулым — гэткім мудрым, слаўным, —

Мы любім час далёкі ўспамянуць,

Мы сквапна цягнемся к старым паэтам,

Каб хоць душой у прошлым патануць.

Таму вярнуўся я к рандо, санетам,

І бліснуў ярка верш пануры мой:

Як месяц зіхаціць адбітым светам, —

Так вершы ззяюць даўняю красой!

Украінскі паэт П. Тычына напісаў Т. тры вер-

шы, прысвечаныя М. Кацюбінскаму. Сучасная

ўсходнеславянская, у тым ліку беларуская, паэ-

зія да Т. звяртаецца рэдка. Прыкладам Т.

(праўда, без заключнага радка) з’яўляецца

верш К. Кірэенкі «Пасля навальніцы». Ёсць Т. у

А. Салаўя («Восеньскія тэрцыны»), Р. Крушыны

(«Тэрцыны»), У. Караткевіча («Апошняя песня

Дантэ»), Я. Сіпакова («Тэрцыны пра наручнікі»),

А. Грачанікава («Нам свецяць»), Э. Акуліна

(«Тэрцыны») і некаторых інш.

Фра€шка — у польскай сатырычнай паэзіі

карацелька жартоўнага, камічнага зместу; раз-

навіднасць эпіграмы (гл.). Узнікла ў ХVІ ст. (М.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

577

Рэй), тэрмін крыху пазней прапанаваў Я. Каха-

ноўскі. Ф. пісалі А. Міцкевіч, Ю. Тувім, К. Гал-

чыньскі і інш. Вось Ф. беларускага паэта М.

Мірановіча:

На злосць усім тым

Загніваючым буржуям

Мы дружна будучыню

Светлую будуем.

Але нарэшце

Ці ўнясе хто яснасць:

Калі ж мы возьмемся

За светлую сучаснасць?

(«Калі ж?»)

— Чаму не жэнішся,

Фядот?

У адзіноце

Жыць жахліва!..

— Ты ж не купляеш

Піўзавод,

Як хочаш выпіць

Куфаль піва…

(«Халасцякова крэда»)

Хо€ку, або ха€йку, — манастрафічны трох-

радковы верш у японскай паэзіі. Як і танка, X.

належыць да асноўных відаў японскага верша.

Структурна X. выдзеліўся з танкі і з’яўляецца яе

скарочанай формай. У X. адсутнічае рыфма,

але строга захоўваецца пэўная колькасць скла-

доў у вершарадах: у першым і трэцім — пяць, у

другім — сем. Надзвычайная сцісласць X. прад-

вызначыла ёмістасць зместу, вобразную лака-

нічнасць і дакладнасць паэтычнага выказвання.

Найбольш славуты майстар X. у япон-

скай паэзіі — сярэдневяковы паэт-класік Мацуа

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

578

Басё (XVII ст.). Да X. зрэдку звяртаюцца мала-

дыя беларускія паэты:

Дыханне зямлі

ветрам і аблокамі

над намі плыве.

(А. Глобус).

Трымаю ў руцэ

Бессмяротныя кветкі —

Кветкі надзеі.

(М. Шайбак)

Прыклады Х. можна знайсці ў зборніку

«Круглы год: Хоку беларускіх паэтаў» (Уклаў У.

Адамчык; Мн., 1996), у які ўвайшлі вершы М.

Танка, У. Арлова, У. Сіўчыка, В. Шніпа

і інш.

Цвёрдыя фо€рмы ве€рша — віды верша,

якія ўзніклі пераважна ў сярэдневяковай класіч-

най паэзіі (у асноўным — італьянскай, французс-

кай, іспанскай), набылі інтэрнацыянальнае бы-

таванне і вызначаюцца пастаянствам вершава-

нага памеру, рыфмоўкі, колькасці і размяшчэння

вершаваных радкоў. Сюды адносяцца санет,

трыялет, секстына, тэрцына, актава, рандо, ран-

дэль, рытурнэль, глоса і г. д. Адносіны да

Ц. Ф. В. у розныя перыяды былі розныя. Так, у

пачатку 20-х гадоў XX ст. украінскі паэт

П. Тычына пісаў:

Скажіть мені:

кому потрібні рахітичні

оці сонети та пісні?

Народу, скажете? голодним? —

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

579

Нещасна, жалка ж та рука,

що тріолетами годуе

робітника.

Тады ж і беларускі паэт У. Дубоўка ў запале

заяўляў:

Паэма, саната, санет —

асадкі мінулага часу!

У новыя ўправіць паэт

сучаснасці нашай акрасу.

Працiўнiкi асобных Ц. Ф. В. (у прыватнасцi,

санета) сустракалiся i шмат пазней. Аднак час

паказаў памылковасць такiх поглядаў. Бе-

ларуская паэзiя ў вынiку гiстарычных умоў свайго

развiцця (афiцыйнае непрызнанне царскiм ура-

дам беларускай мовы, забарона — ажно да

рэвалюцыi 1905—1907 гг. — беларускага друку i

г. д.) багаццем Ц. Ф. В. авалодала толькi

ў ХХ ст. Вялiкi ўклад у абеларушванне раз-

настайных Ц. Ф. В. унеслi Я. Купала, М. Баг-

дановiч, З. Бядуля, А. Гарун, У. Жылка, У. Ду-

боўка, Н. Арсеннева, М. Кавыль, А. Салавей, Р.

Крушына, Н. Гілевіч, Р. Барадулін, Я. Сiпакоў i

iнш. У. Р. Крушыны ёсць унiкальны твор —

«Лiрычная кантата», у страфiчнай арганiзацыi

якога прысутнiчаюць адначасова самыя розныя

Ц. Ф. В.:

Паэзiя — дзiўная музыка слоў,

На ліры iгранне пачуццяў.

Хто вуха глухое на сэрца скалоў,

Той розум халодны ачмуціў.

Усю мілагучнасць, напеўнасць далоў!

Крыніцу пяском скаламуцiў.

Паэма, той кажа, дурнiца —

Нiкому нiколi не снiцца.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

580

Дзе бачылі гэткае, каб у жыццi

Гаворка была зрыфмаваная?

Ці ж дактыль i ямб у размове знайсцi?

А форма? Нідзе не чуваная!

Паэзія ёсць адхiленне ад нормы,

Да простае прозы сапхнуць!

I музыку слоў, i складаныя формы,

I звонкіх радкоў самакруць —

З вышыняў Алімпу сапхнуць!

Не трэба ні вобразаў смелых,

Ні вершаў з рыфмоўкай, нi белых...

Навошта? Мазгоў не сушы!

Звычайны артыкул пішы.

Няўжо я не дам сабе рады?

Ад цёмнай развагi i рады

Далей адысці, каб не чуць!

Я цешуся, іншаму рады.

Я рады, калі на радкі

Натхненне кладзе свае знакі.

А часта ў жыцці мастакі

Не маюць ніякай падзякі.

За светлае слова, за песню вясны

I голад i холад спазналі яны.

Паэзія — дзiўная музыка слоў.

Сапраўдныя з ёю паэты

Ідуць да высокае мэты,

Хвалююць у целе застыглую кроў.

Сягоння i я ў мілагучнасць iзноў

Падсыпаў свае самацветы

I, восеньскім сонцам сагрэты,

Збiраю праменне для музыкi слоў.

Праменне ў сугучнасць збіраю.

I шчырае слова я ў песню бяру.

Спяваю я роднаму краю.

Хачу, каб звінела кантата

I ўсіх падымала высока ўгару,

Каб добра жылі i багата.