Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

561

раецца, двухрадкоўе стаіць у пачатку С.

(ААбВбВ). Сустракаецца С. і на дзве рыфмы:

аБаБаБ (дарэчы, некаторыя літаратуразнаўцы

С. лічаць толькі гэты від шасцірадкоўя). Пішац-

ца звычайна пяцістопным або шасцістопным ям-

бам, аднак ужываюцца і іншыя памеры:

Эй, з-за лесу ды з-за гор

Сонца выплывае.

Зашумі ты, цёмны бор,

Пушча векавая!

Пойдзем, пойдзем ваяваць,

Долю, волю здабываць.

(Я. Колас. «Партызанская песня»)

Як на выросце вострая травінка

Рыхтуецца лязом прабіць снягоў скарынку

І раптам выблісне!

Не знаючы калі,

Не ведаючы як, а здарылася дзіва:

Зялёная насельніца зямлі

Ледзь прарасла, і стала ўсім шчасліва.

(М. Лужанін. «Танцуе Ірына Радніна»)

Сексты€на ліры€чная — страфічная арга-

нізацыя лірычнага верша з шасці секстын. Узнік-

ла ў сярэдневяковай правансальскай паэзіі, за-

тым перайшла ў іншыя еўрапейскія літарату-

ры. Своеасаблівасцю С. Л. з’яўляецца тое, што

ва ўсіх яе 36 радках рыфмуюцца адны і тыя ж

словы. Прычым існуе пэўная ўпарадкаванасць у

гэтай рыфмоўцы: апошняе слова-рыфма кожнай

папярэдняй страфы распачынае сабой рыфмоўку

кожнай наступнай страфы. Часамі першы вер-

шаваны радок першай секстыны (без слова,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

562

якое рыфмуецца, і ў некалькі змененым выгля-

дзе) пачаргова з’яўляецца на другім, трэцім і г.

д. месцы ўсіх наступных пяці строфаў

і затым замыкае ўвесь твор. С. Л. пісалі рускія

паэты Л. Мей, В. Брусаў, М. Кузмін, І. Севяранін.

У беларускай паэзii першую спробу напiсаць С.

Л. зрабiў Р. Сунiца («На сконе дзён», 1930).

Ёсць С. Л. ў Р. Крушыны («Секстына»). Вось С.

Л. з кодаю «Чалавек», якую напісаў

у 1957 г. М. Кавыль:

Пылінка вечнасці ты, чалавек,

Вянок тварэння усямоцнай сілы;

Спыняеш бег грымотны горных рэк,

А сам сябе не ўпыніш да магілы;

П’янееш з славы, пераносіш здзек,

Шукаеш праўды, шчасця з веку ў век.

У той далёкі дакаменны век

Зубамі грызся з зверам чалавек,

Любіў раздолле, ненавiдзеў здзек;

Над ім стыхiяў бушавалi сiлы...

Вяшчаюць шмат што курганы, магілы,

Раскопаныя на ўзбярэжжы рэк.

Па хвалях мора, паўнаводных рэк

Байдаркай, стругам у навейшы век

Туды, дзе вее холадам магілы,

Дзе джунгляў вусціш, пнуўся чалавек,

Тубыльцаў вольных перавагай сілы

Ў няволю браў, чынiў над iмi здзек.

Прыроды дзеці, вам на здзіў i здзек

Бетон i сталь скавалі грудзі рэк,

Трыножыць розум незямныя сілы;

Дарос да сотні чалавечы век,

I ён, правобраз Боскі, чалавек

Ляціць на высціг з гукам да магiлы.

Ляці да сонца — не мінеш магiлы.

За што, Тварэц, такi над сынам здзек?

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

563

Гарылы брат вышэйшы, чалавек

На Марсе сочыць скрыжаванні рэк,

Махнуў крылом у атамовы век,

На штурм вышынь маланкі ловiць сiлы.

Сышлі на землю процьмы чорнай сілы,

Разносіць вецер цяжкi дух магiлы,

Імкне жыццё у дапатопны век;

Пакутнік славіць катаваннi, здзек,

I кроў людзей дыміць на хвалях рэк,

Сячэ галовы страшны чалавек.

Прадоння жах, i кроў, i здзек не век.

Магілы ўстануць, лопнуць жылы рэк...

О, джвагнуць сілы неба, чалавек!

Сіцылія€на (ад італ. siciliana — сіцылійская)

— від васьмірадковага верша, а таксама стра-

фа з рыфмоўкай аБаБаБаБ. Узнікла ў народнай

паэзіі жыхароў вострава Сіцылія (адсюль і назва),

затым перайшла ў агульнаітальянскую верша-

творчасць. Галоўнае ў С. — чацвярныя сугуччы,

таму радкі часам могуць рыфмавацца некалькі

інакш: аББаБааБ, аБаББааБ ці, як у вершы Я.

Коласа «Беларусі пад Польшчай (да 10-й гада-

віны Савецкай Беларусі)», — АббАббАА:

Спраўляем свята мы тут сёння,

Свята з свят,

На новы лад.

А ты, край любы Наднямоння,

Родны брат,

Чаму не рад?

Чаму глядзіш, як пастаронні?

Між намі цёмнае прадонне...

Скарагаво€рка — выслоўе, часцей жартоў-

нага характару, скампанаванае з цяжкіх для хут-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

564

кага вымаўлення слоў. Разлiчана найперш на

дзiцячае ўспрыманне, дапамагае развiць уваж-

лiвасць, дасцiпнасць, памяць i — галоўнае —

добрае вымаўленне. С. — фальклорны жанр,

але часам ствараюць iх i прафесiйныя лiтара-

тары, прычым з выкарыстаннем моўнага рытму

(для хутчэйшага і лепшага запамінання тэкста).

С. засноўваюцца на розных алітэрацыях (гл.),

пры якіх паўтараюцца найперш тыя гукі, якія

цяжкія для вымаўлення (р, с, дз і інш.). Вось

прыклады некаторых беларускiх С.: «Дзяды

i дзядзькi на дзядзiнцы дзялiлi дзялянкi»; «Дзя-

нiс рэпу жрэ, а Марына лён трэ»; «Iшоў поп ка-

ля коп, а капа каля папа»; «Цецеручыха цеце-

ручанятам цеста месiць», «Я нiколi нiкому

нiчога нiякага, а калi што якое, дык што там

такое?».

Сло€ва — 1) адзін з жанраў паэтычнай па

свайму характару старарускай прапаведніцкай і

аповеднай літаратуры. С. часамі называлі гіста-

рычную аповесць, казанне: «Слова пра паход

Ігаравы», «Слова пра Мамаева пабоішча». Да

нас дайшла арыгінальная пропаведзь Іларыёна

(XI ст.) «Слова аб законе і благадаці», а таксама

восем «Слоў» нашага земляка Кірылы Тураўска-

га (XII ст.). У старажытнай беларускай літарату-

ры С. абазначала твор аратарскага жанру з паву-

чальным зместам («Слово к православному и

христоименитому запорожскому воинству» і

«Слово, яже Христос распятый на кресте мол-

вил до бога отца» С. Полацкага). У жанры пале-

мічнай літаратуры С. пачало называцца

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

565

к а з а€ н н е м. Найбольш вядомыя «Казанье

двое» Л. Карповіча (Еўе, 1625), «Казанье пог-

ребное» М. Сматрыцкага (Вільня, 1620); 2) ура-

чысты паэтычны зварот, выступленне з выпадку

нейкай важнай падзеі, своеасаблівы паэтычны

заклік. Прыкладамі могуць служыць «Слова пра

родную маці» М. Рыльскага, «Заветное слово

Фомы Смыслова» С. Кірсанава, «Слова да Аб’яд-

наных Нацый» А. Куляшова, «Слова пра друж-

бу» Янкі Брыля і інш.

Ста€нсы (ад італ. stanza — пакой, памяш-

канне, прыпынак) — невялікі лірычны верш-ме-

дытацыя, напісаны чатырохрадкоўямі, кожнае з

якіх мае сэнсавую і кампазіцыйна-сінтаксічную

завершанасць, адасобленасць ад іншых. С. пі-

салі Байран («Стансы», «Стансы да Аўгус-

ты»),

А. Пушкін («Брожу ли я вдоль улиц шумных»,

«В надежде славы и добра») і некаторыя іншыя

паэты XVIII—XIX стст. У беларускай паэзіі С.

можна лічыць верш М. Багдановіча «...Рушым-

ся, брацця, хутчэй»:

Рушымся, брацця, хутчэй,

Ў бой з жыццём, пакідаючы жах,

Крыкі пужлівых людзей

Не стрымаюць хай бітвы размах...

Проці цячэння вады

Зможа толькі жывое паплыць,

Хвалі ж ракі заўсягды

Тое цягнуць, што скончыла жыць.

С. сустракаюцца (праўда, вельмі рэдка) і ў

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

566

некаторых сучасных беларускіх паэтаў (А. Зво-

нака, С. Ліхадзіеўскага і інш.). У асобных еўра-

пейскіх літаратурах (англійскай, італьянскай і

інш.) С. называюць звычайныя строфы.

Страка€ты верш — верш, напісаны на дз-

вюх ці больш мовах. У адрозненне ад макара-

нічнага верша, у якім словы з розных моў знахо-

дзяцца побач, у адным вершаваным радку, С.

В. характарызуецца пэўнай сістэмнасцю ва ўжы-

ванні разнамоўнай лексікі. Так, у сярэдневяко-

вых беларускіх інтэрмедыях паны, багі і чэрці звы-

чайна гаварылі па-польску, а сяляне — па-бела-

руску. У асобных двухмоўных творах В. Дуніна-

Марцінкевіча (напрыклад, у «Ідыліі») таксама

існавала моўнае размежаванне паміж прадстаў-

нікамі пануючых класаў, з аднаго боку, і працоў-

ных — з другога (мова першых — польская,

другіх — беларуская). У С. В. ужыванне той ці

іншай мовы строга вытрымана ў межах пэўных

частак ці асобных строфаў твора. Так, у вершы

П. Бузука «Як хазяін, чи гість, я не знаю» (1928)

першыя восем і апошнія дванаццаць радкоў на-

пісаны па-ўкраінску, сярэднія семнаццаць — па-

беларуску. Не толькі зместам, але і самой фор-

май верша «...Дзве мовы у мяне» В. Тарас

выявіў арганічную блізкасць для яго дзвюх

моўных стыхій — беларускай і рускай. Вось па-

чатак гэтага верша:

Дзве мовы у мяне.

Абедзве — чараўніцы.

Как в двух родных сестер,

в обеих я влюблен.

Дзве мовы у мяне —

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

567

как два крыла у птицы,

дзве мовы у мяне —

как свет из двух окон.

Ва ўмовах усходнеславянскай моўнай і куль-

турнай блізкасці магчыма існаванне С. В., напі-

саных адначасова на трох мовах: беларускай,

рускай і ўкраінскай. Відам С. В. з’яўляецца

т. зв. п е€ р ы с т а я г а з э€ л ь — разнавід-

насць газэлі, што пішацца на дзвюх (персід-

скай і арабскай) або на трох (яшчэ і турэцкай)

мовах.

Сугесты€ўная лΡрыка (ад лац. suggestio —

намёк, унушэнне) — паэзія, эмацыянальна-воб-

разная сутнасць якой засноўваецца на рытма-

інтанацыйнай меладычнасцi, тонкiх, падчас няў-

лоўных асацыяцыях, аўтарскiх уяўленнях i прад-

чуваннях, дадатковых сэнсавых i iнтанацыйных

адценнях, семантычнай шматзначнасцi паэтыч-

нага выказвання. Майстрам С. Л. быў Я. Купала

(«Адцвітанне», «Як я полем iду...», «Паязджане», «Ў

вечным боры...» i iнш.). Узоры С. Л. ёсць у М.

Багдановіча, З. Бядулi, Н. Арсенневай,

А. Салаўя, У. Жылкi, Я. Янiшчыц, А. Разанава,

Р. Баравiковай, М. Федзюковiча, Г. Пашкова, Л.

Галубовiча i iнш. Вось, для прыкладу, адзін з

«Рамансаў» А. Салаўя, які таксама можна аднесцi

да С. Л.:

Няма нідзе

блакітных васількоў —

такіх, што ў нас — няма нідзе.

І ўноч, і ўдзень

яны — трывога сноў:

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

568

я на чужыне не знайшоў

такіх нідзе.

Тваіх вачэй.

блакіт, о квецік мой,

о любая, за ўсё сіней

блакіт вачэй….

Сябруе сум са мной,

бо не знайсці ў зямлі чужой

такіх вачэй.

Сямірадко€вік — верш з сямі вершарадоў,

завершаных па метрычнаму, інтанацыйна-сін-

таксічнаму малюнку і па думцы. Рыфмоўка мо-

жа быць рознай. Сустракаецца рэдка. С. напіса-

ны, у прыватнасці, вершы А. Русецкага «...У бе-

лым-белым ты ў закутак мой», А. Лойкі «...Ручаёў

лясных я не мінаю», Н. Мацяш «...Надзея, пат-

рабуй жыцця!». Вось С. Н. Мацяш:

Надзея, патрабуй жыцця!

Хай здані логікі і явы

Шабасяць —

Ты на іх управа,

Адной табой хварэе права

Паверыць у вясны працяг,

У сэнс бязлітасны быцця, —

Надзея, патрабуй жыцця!

Н. Гілевіч апублікаваў некалькі цыклаў С.

Та€нка — манастрафічны пяцірадковы не-

рыфмаваны верш у японскай паэзіі. У першым і

трэцім вершарадах Т. па пяць складоў, у астат-

ніх — па сем. Лаканічнасць Т. у многім абумоў-

лівае дакладнасць, афарыстычнасць і паэтыч-

ную ёмістасць зместу. Для Т., як і для хоку, ха-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

569

рактэрна шматзначнасць паэтычнага выказван-

ня, глыбінны падтэкст, шырокае выкарыстанне

мастацкай дэталі. Т. звычайна становіцца зразу-

мелай у кантэксце паэтычнай і культурнай тра-

дыцыі, эпохі, якія адлюстроўваюцца ў творы,

своеасаблівых умоў жыцця японскага народа.

Адным з найбольш выдатных майстроў гэтай

вершаванай формы лічыцца японскі паэт канца

XIX — пачатку XX ст. Ісікава Такубоку. Першыя

Т. у беларускай паэзіі з’явіліся ў 1915 г. дзякуючы

М. Багдановічу. Паэт дакладна імітаваў асаблі-

васці гэтай манастрафы (у тым ліку і колькасць

складоў у радках):

Ах, як спявае

Сінявокая птушка

Ў муках кахання.

Сціхні, птушачка, сціхні,

Каб не тамілася я.

Усё знікае

І следу нат не кіне,

Як шэры попел

Ад чорнага агнішча,

Развеяны вятрыскам.

Кніжку «Высакосны год» (2004), цалкам

складзеную з хоку і Т., выдаў У. Сіўчыкаў.

Таўтагра€ма (ад грэч. tauto€s — той самы і

gra€mma — літара, запіс) — верш, усе словы

якога пачынаюцца з адной і той жа літары. Гэта

своеасаблівая вершаваная забава, гульня. У

даўняй еўрапейскай паэзіі Т. мела даволі

значнае пашырэнне. У 1530 г. з’явілася нават

паэма сярэдневяковага паэта Плаценіуса, што

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

570

налічвала сотні вершаваных радкоў, усе словы

якіх пачыналіся з літары n. На пачатку XX ст.

В. Брусаў напісаў верш-Т. «Слово». Вось яго па-

чатак: