Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

541

асобны жанр — бардаўская П. Б а€ р-

д ы — аўтары слоў i мелодый i адначасова вы-

канаўцы П. (пераважна пад уласную гiтару). Ся-

род iх вылучаюцца З. Бартосiк, С. Сокалаў-

Воюш, Э. Акулiн, А. Камоцкi, А. Мельнiкаў, З.

Вайцюшкевіч, В. Шалкевіч, В. Цярэшчанка i iнш.

Папулярнасці народных i лiтаратурных П.

спрыяюць лепшыя народныя i прафесiйныя хо-

ры (Дзяржаўная харавая капэла iмя Р. Шырмы,

Дзяржаўны народны хор iмя Г. Цiтовiча i iнш.),

вакальна-iнструментальныя ансамблi («Песня-

ры», «Верасы», «Сябры», «Свята», «Купалiнка»,

«Палац», «Стары Ольса», «Крыві», «Медунiца»,

«N. R. M.», «Мроя» i iнш.). Узоры народных П.

усіх жанравых разнавіднасцей пададзены ў «Ан-

талогіі беларускай народнай песні» (2-е выд. Ук-

лаў Г. Цітовіч. Мн., 1975). Папулярныя народ-

ныя і літаратурныя П. выдаюцца звычайна ў

асобных зборніках —

с п е€ ў н і к а х.

Пры€казка — устойлівае трапнае народна-

паэтычнае выслоўе павучальнага характару, якое

ўвасабляе мудрасць і шматвяковы вопыт лю-

дзей у той ці іншай галіне гаспадарчай або ду-

хоўнай дзейнасці. П. вызначаюцца завершанасцю

і лаканічнасцю формы, яскравай метафарычнас-

цю, рытмічнасцю мовы, разнастайнасцю сродкаў

мастацкай выразнасці. П. з іх здольнасцю аба-

гульняць жыццёвы вопыт, суадносіцца з многімі

з’явамі рэчаіснасці — гэта, па сутнасці, малень-

кія прытчы. Напрыклад: У родным краю, як у

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

542

раю. Узяўся за гуж, не кажы, што нядуж. У на-

шай Хадоркі адны адгаворкі. Калі на галаве

шапка скача, то за ім жонка плача. Ад П. часам

адрозніваюць п р ы€ м а ў к і. П. «выводзіць

правіла, якое пашыраецца на ўсе аналагічныя

з’явы, прымаўка абмяжоўваецца толькі гэтаю кан-

крэтнаю з’яваю» (К. Крапіва). Таму, напрыклад,

Зяць любіць узяць — П., а Наш зяць любіць

узяць — прымаўка. Народная П. і прымаўкі ў

нязменным або некалькі змененым выглядзе

часта ўжываюцца ў паэтычных творах, часам

нават як назвы (напрыклад, «Гебельс брэша —

вецер носіць» К. Крапівы). На выкарыстанні сэн-

сава-вобразных мажлівасцей народных прыка-

зак цалкам пабудаваны наступны верш М. Тан-

ка:

Кажуць:

«Цішэй едзеш — далей будзеш».

Мо паверыць?

«А за кукіш круп не купіш».

А я думаў?

«Праўда люба, хоць і груба».

Ці заўсёды?

«Папрацуеш — смак пачуеш».

Мо і праўда.

Кажуць: «Смерць вянчае славай».

Пачакаю?

Паэтыку беларускіх народных П. даследаваў

М. А. Янкоўскі («Паэтыка беларускіх прыказак».

Мн., 1971). Найбольш поўная іх публікацыя — -

выданне «Прыказкі і прымаўкі» (Уклаў М. Я.

Грынблат. Мн., 1976. Кн. 1—2.).

Прыпе€ўка — невялікі, звычайна чатырохрад-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

543

ковы песенны твор лірычнага ці гумарыстычна-

сатырычнага характару. Рыфмоўка П. бывае

розная: АбАб, АБХБ, ААББ, ааХа, аБаБ, АБ”АБ” і

г. д. Карыстаецца П., як правіла, харэічнымі па-

мерамі (найчасцей — чатырохстопны харэй або

чаргаванне чатырохстопнага харэя з трох-

стопным). Зрэдку выкарыстоўвае акцэнтна-скла-

довы верш (адна- або двухакцэнтны пяціскладо-

вік):

Дзяўча€ткі мае,

Сырае€жачкі,

Пасалϒў бы я вас,

Няма дзе€жачкі.

Узнікла П. у перыяд старажытнага сінкрэ-

тычнага мастацтва і доўгі час існавала разам

з музыкай і танцам. У XIX ст. аддзялілася ад

танца, вылучылася ў самастойны жанр. На ас-

нове народных П. узніклі літаратурныя, якія ада-

собіліся і ад музыкі. Прыклады сучасных народ-

ных П.:

Зноў зіма на горад села,

Торбу з пухам выняла.

«Ты, — гавораць, — пасівела».

«Не, — кажу, — заінела»

Захацеў купіць дыван,

Ён мне ноччу снiўся.

Дык пакуль лічыў нулi,

Тры разы аж збiўся.

Часам П. называюць ч а с т y€ ш к а й.

Прысвячэ€нне — празаічны або вершава-

ны аўтарскі надпіс, што ўказвае на асобу ці па-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

544

дзею, у гонар якіх напісаны (прысвечаны) той ці

іншы твор. Так, дарэвалюцыйныя публікацыі

паэмы Я. Купалы «Курган» друкаваліся з П.

«Памяці С. Палуяна». Верш Я. Коласа «Панская

ласка» мае П. «Да працэсу над «Грамадой». Ча-

сам вершаванае П. да буйнога паэтычнага тво-

ра перарастае ў асобны твор, у якім выяўляюц-

ца адносіны аўтара да пэўных асоб ці падзей,

вядзецца літаратурная палеміка. У прыватнасці,

вершаваным П., адрасаваным беларускай мола-

дзі, пачынаецца паэма Я. Коласа «Сымон-музы-

ка». У гэтым П. народны паэт не толькі адзначае

асноўнага адрасата свайго твора, але і раскры-

вае мнагастайнасць тых жыццёвых праяў, з якіх

«збіраўся скарб», г. зн. узнікала паэма. П. такса-

ма называюць асобны вершаваны жанр, што

ахоплівае творы, прысвечаныя нейкай краіне,

падзеі ці асобе. Такое П. блізкае да паслання,

аднак значна і адрозніваецца ад яго. Аб’ект

паэтычнай размовы

ў пасланнях з’яўляецца толькі своеасаблівай

падставай для разваг пра нейкія праблемы,

а ў П. ён цікавіць паэта сам па сабе. Вершава-

нае П. пачало развівацца ў беларускай літарату-

ры ў XIX ст. («На прыезд Адама Міцкевіча» Я.

Чачота, «Верш Навума Прыгаворкі» В. Дуніна-

Марцінкевіча, многія запісы ў «Альбоме» А. Вя-

рыгі-Дарэўскага, «Роднай старонцы» Я. Лучыны і

інш.). Але асаблівае пашырэнне яно набыло ў

XX ст. у творчасці Я. Купалы («На смерць Сцяпа-

на Булата», «Сонечнаму Шата Руставелі», «З’езду

Саветаў»), Я. Коласа («Мікалаю II», «Баяну-Кабза-

ру»), М. Багдановіча («С. Палуяну», «Нашай ні-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

545

ве»). Вершы-П. сустракаюцца бадай у кожнага

сучаснага беларускага паэта. З такіх твораў,

прысвечаных гераічнай абароне Брэсцкай крэ-

пасці, Хатыні і г. д., нярэдка ўкладаюцца тэма-

тычныя зборнікі («Слухайце —

Хатынь!..», «Дзень добры, мама!» і інш.).

Пры€тча, або пры€павесць, — невялiкi

алегарычны аповед павучальнага характару.

П. блiзкая да байкi (гл.), але, у адрозненне ад

апошняй, не мае традыцыйных умоўных пер-

санажаў. У П., паводле Ф. Скарыны, схавана

«мудрасць, як сiла ў дарагiм каменi, i золата ў

пяску, i ядро ў арэху». Да П. у сваiх знакамiтых

паэтычных словах-казаннях нярэдка звяртаўся

Кiрыла Тураўскi (ХII ст.). Шмат П. у Бiблii, іх сю-

жэты і паэтыка аказалі вялікі ўплыў на ўсю сус-

ветную літаратуру. На аснове адной з iх Сiмяон

Полацкi напiсаў камедыю «Прытча пра блуднага

сына». Своеасаблiвымi П. з’яўляюцца многiя тво-

ры з цыкла Я. Коласа «Казкi жыцця». У ХХ ст. П.

аказала ўздзеянне i на паэтыку буйных эпiчных

твораў — рамана i аповесцi. У сувязі з гэтым у

літаратуразнаўстве слушна гавораць пра прыт-

чавасць прозы некаторых буйнейшых сусветных

пiсьменнiкаў — Ф. Кафкi, Ж. П. Сартра, А. Камю,

Ч. Айтматава, В. Быкава i iнш. У В. Быкава су-

стракаем i асобныя П. («Тры словы нямых»,

«Страх», «Хутаранцы», «Хвастаты», «Вуцiны

статак» i iнш.). П. часам карыстаецца і верша-

ванай мовай. Да П. звярталіся А. Пушкін, М.

Лермантаў, М. Някрасаў і іншыя рускія паэты.

Яна — адзін з пашыраных паэтычных жанраў на

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

546

Украіне («П. пра сонца» Д. Паўлычкі, «П. пра

бязногага ваўка» М. Пятрэнкі, «П. пра пазнаную

мудрасць» У. Каламійца і інш.). Прыклад бела-

рускай П. — «П. пра хлеб» М. Танка, у якой паэт

у іншасказальнай форме яшчэ раз сцвердзіў

спрадвечную мудрасць: хлеб — усяму аснова.

Часам П. называюць п а р а€ б а л а й.

Рама€н вершава€ны — адзін з жанраў паэ-

тычнага эпасу; раман, напісаны ў вершаванай

форме. Як і ў звычайным (празаічным) рамане,

у Р. В. шырока ахопліваюцца істотныя жыццё-

выя падзеі пэўнага сацыяльнага асяроддзя, на-

цыі і эпохі, паказваюцца характары ў іх развіцці,

псіхалагічнай напоўненасці і ўзаемасувязі, ст-

вараюцца бытавыя малюнкі. Разам з тым вер-

шаваная мова, якая дапамагае непасрэднаму

выяўленню лірычнага перажывання, абумоўлі-

вае наяўнасць у Р. В. лірычных і ліра-эпічных

сродкаў мастацкага выяўлення. Так, ён вызна-

чаецца наяўнасцю шматлікіх лірычных адступ-

ленняў, павышанай эмацыянальнасцю, прысут-

насцю вобраза не апаведача,

а лірычнага героя і г. д., што і надае гэтай жан-

равай разнавіднасці асаблівую складанасць.

У гісторыі сусветнай літаратуры Р. В. не шмат. З

такіх твораў можна назваць «Дон-Жуан» Байра-

на, «Евгений Онегин» А. Пушкіна, «Спек-

торский» Б. Пастарнака, «Пушторг» і «Арктика»

I. Сяльвінскага, «Маруся Чурай» Л. Кастэнка і -

некаторыя іншыя. Асобныя даследчыкі (напрык-

лад, А. Адамовіч) да Р. В. адносяць

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

547

і «Новую зямлю» Я. Коласа. Першы беларускі

Р. В. напісаў Н. Гілевіч («Родныя дзеці», 1985).

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

548

Рама€нс (іспан. romance, ад познелацінска-

га romance — па-раманску) — адзін з жанраў

песні; невялікі лірычны верш (пераважна пра ка-

ханне) напеўнага характару. Паэт часам піша Р.,

наперад разлічваючы, што кампазітар па-

кладзе яго на музыку («Раманс» М. Багдановіча,

«Раманс» Ю. Гаўрука і інш.). Многія вершава-

ныя тэксты дзякуючы кампазітарам становяцца

папулярнымі сольнымі песнямі ў музычным суп-

раваджэнні, г. зн. музычнымі Р. («Як у лесе

расцвіталі», «Алеся» — словы Я. Купалы, музы-

ка Р. Пукста; «Маладыя гады», «Набягае яно»

— словы М. Багдановіча, музыка А. Багатырова;

«Не сумуй жа, браце мой» — словы М. Танка, му-

зыка Р. Пукста і інш.). Р. спачатку ўзнік у сярэдне-

вяковай Іспаніі, дзе так называлі бытавыя песні

на народнай (іспан-

скай) мове (у адрозненне ад песень на лацін-

скай мове), пазней (XVI ст.) перайшоў у фран-

цузскую паэзію і стаў азначаць толькі чыста лі-

рычную песню пра каханне. У такім значэнні

тэрмін на пачатку XIX ст. ужываўся ва ўсходнес-

лавянскіх літаратурах, у тым ліку ў беларускай.

Песні рамансавага тыпу сустракаюцца ў Я. Бар-

шчэўскага («Дзеванька»), Я. Лучыны (Р. з паэ-

мы «Гануся») і інш. Два Р. (адзін з іх жартоўны)

ёсць у вадэвілі «Пінская шляхта» В. Дуніна-

Марцінкевіча. Тэматычныя і жанравыя межы бе-

ларускага Р. асабліва пашырыліся ў XX ст. Да

яго звяртаюцца многія паэты (Я. Колас, З. Бя-

дуля, П. Броўка, У. Жылка, Э. Агняцвет, Н. Та-

рас

і інш.). Узніклі і свое-

асаблівыя жанравыя разнавіднасці Р. — с а т ы-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

549

р ы€ ч н ы і г у м а р ы с т ы€ ч н ы (адпаведна

«Раманс» і «Выхаваўчы раманс» М. Танка).

Рандo€ (франц. rondeau, ад rond — круглы) —

старафранцузскі верш з васьмі, трынаццаці або

пятнаццаці радкоў, звязаных дзвюма скразнымі

рыфмамі. Своеасаблівасцю Р. (і адным з адроз-

ненняў

яго ад рандэля) з’яўляецца тое, што сло-

вы (часам радкі), якімі ён пачынаецца, паўта-

раюцца ў сярэдзіне твора і заканчваюць яго, ст-

вараючы арыгінальнае архітэктанічнае кальцо.

Так, у в а с ь м і

р а д к о€ в ы м Р. два першыя

радкі паўтараюцца ў канцы твора, а першы —

яшчэ і ў чацвёртым радку. З такой разнавіднасці

Р. пазней як самастойны від верша з’явіўся

трыялет (гл.). К а н а н ϒ ч н а е Р. складаецца

з трынаццаці радкоў, пачатковыя словы яго ўтва-

раюць дзевяты і трынаццаты радкі верша. П я т

н а ц ц а ц і р а д к о€ в а е Р. сустракаецца ў

В. Брусава («Её колени»), М. Кузміна («В нача-

ле лета»), М. Рыльскага («Асенняе свята»). У

беларускую паэзію Р. увёў М. Багдановіч («Ран-

до», 1911). Вось прыклад пятнаццацірадковага

Р., напісанага А. Чарнышэвічам:

Кляны, як помнік старыны,

Галлё схілілі над парканам.

Ім ноч сатчэ сузор’і-сны,

Лісцё абпырскае туманам.

Іх абпаліў пажар вайны,

Няма і ліку іхнім ранам…

Цяпер тужлівыя яны

Растуць і плачуць над майданам

Кляны.

Устане сонца за курганам,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

550

Развее змрок ілжы, маны,

Цудоўным водарам мядзяным

Запахнуць нават палыны.

Без слёз сустрэнуць дзень агняны

Кляны.

Арыгінальныя Р. належаць А. Салаўю, М. Ка-

вылю, Э. Акуліну і інш.

Зрэдку сустракаецца т. зв. д а с к а н а€ л а

е Р. на дваццаць пяць радкоў з дзвюма рыфма-

мі.

Рандэ€ль (франц. rondel, ад rond — круглы)

— верш з трынаццаці радкоў, звязаных дзвюма

скразнымі рыфмамі. Р. дзеліцца на тры страфы

— два чатырохрадкоўі і адно пяцірадкоўе. Два

першыя радкі верша паўтараюцца ў канцы дру-

гога чатырохрадкоўя, а першы, апрача гэтага, —

яшчэ і ў канцы Р.: АБба абАБ аббаА (тут вялікімі

літарамі паказаны радкі, якія паўтараюцца). Уз-

нік гэты верш у старафранцузскай паэзіі, затым

перайшоў у англійскую і іншыя еўрапейскія літа-

ратуры. У канцы XIX — пачатку XX ст. Р. даволі

часта выкарыстоўвалі сімвалісты, у тым ліку

рускія. У беларускую літаратуру Р. увёў М. Баг-

дановіч («На могілках», 1913):

Амур і сумны і прыгожы

Стаіць з павязкай на вачах

Ля склепу. Часам лёгкі пах

Сюды даносіцца ад рожы.

Паўсюль крыжы, вянкі... Чаго жа

Тут, дзе магілы, сцень і прах,

Амур і сумны і прыгожы

Стаіць з павязкай на вачах?

І ціха думаў я: быць можа,

Любоў, палёгшы у трунах,