Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

531

цэлым у краіне) у 60—70-я гады ХХ ст.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

532

Пасла€нне — эпісталярна-публіцыстычны

верш, напісаны ў форме звароту да нейкай

рэальна існуючай асобы (ці многіх асоб). Нярэд-

ка набывае форму маналагічнай прамовы-раз-

вагі або адкрытага ліста да каго-небудзь. Пры-

чым аб’ект П. падчас цікавіць паэта не столькі

сам па сабе, колькі тым, што дае пад-

ставу паразважаць пра пэўныя сацыяльна-палі-

тычныя, гістарычныя або мастацтвазнаўчыя

праблемы. Калісьці такія П. называліся э п ϒ -

с т а л а м і (ад лац. epistola — ліст). Сваімі вы-

токамі П. узыходзіць да антычнай літаратуры:

вершаванага «Паслання да Пізонаў» Гарацыя,

твораў Авідзія і інш. У рускай літаратуры шыро-

кую вядомасць набылі пасланні Д. Фанвізіна

(«Послание к слугам моим»), А. Пушкіна («Пос-

лание в Сибирь», «Послание цензору»), У. Мая-

коўскага («Послание пролетарским поэтам»), С.

Ясеніна («Письмо матери»), К. Сіманава («Отк-

рытое письмо») і іншых паэтаў. Жанр П. вядомы

і ў іншых народаў нашай краіны («Гогалю» Т.

Шаўчэнкі, «Ленінградцы, дзеці мае» Джамбула,

«Ліст да маці» Р. Гамзатава і г. д.). Вытокі бела-

рускага П. — у сярэдневяковых празаічных тво-

рах, такіх, як «Апокрысіс» Хрыстафора Філале-

та, ананімныя «Прамова Мялешкі» і «Ліст да

Абуховіча». З XIX ст. гэты жанр становіцца

амаль выключна здабыткам паэзіі. П. сустра-

каюцца ў Я. Чачота («Да мілых мужычкоў»), В.

Каратынскага («Уставайма, братцы!»), В. Дуні-

на-Марцінкевіча («Да пачцівых беларусаў»), К.

Каліноўскага («Пісьмо з-пад шыбеніцы»), Ф. Ба-

гушэвіча («Не цурайся»), Я. Лучыны («Усёй трупе

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

533

дабрадзея Старыцкага беларускае слова»), А. Гу-

рыновіча («Дзякуй табе, браце, Бурачок Ма-

цею»), А. Ельскага («Вінцуку Дуніну-Марцінкеві-

чу»). Росквіт П.

у беларускай паэзіі прыпадае на пачатак XX ст.

У гэты час відавочна пашыраюцца яго сэнсавыя

і тэматычныя абсягі, удасканальваецца мастац-

кая форма. З’яўляюцца пасланні Я. Коласа («Бе-

ларусам», «Ворагам», «Сябрам-выгнаннікам»),

Цёткі («Вам, суседзі», «Суседзям у няволі», «Вяс-

ковым кабетам»), М. Багдановіча («Ліст да п.

В. Ластоўскага», «Народ, Беларускі Народ!»),

у якіх выяўляюцца сацыяльна-вызваленчыя ідэі,

выразны грамадзянскі пафас. Асабліва ахвотна

да жанру П. (як у дарэвалюцыйны, так і ў пасля-

кастрычніцкі час) звяртаўся Я. Купала. Народны

пясняр карыстаўся ім пры стварэнні розных па-

водле тэматыкі і прызначэння твораў. Я. Купала

вольна адчуваў сябе бадай ва ўсіх жанравых

разнавіднасцях П.: с а ц ы я€ л ь н а - п а- л і т

ы€ ч н ы м («Апекунам», «Ворагам Беларушчы-

ны»), г р а м а д з я€ н с к а - п а т р ы я-

т ы€ ч н ы м («Арлянятам», «Беларускім парты-

занам»), л і т а р а т у€ р н ы м («Прывет

вам...», «Аўтарцы «Скрыпкі беларускай»), с а- т

ы р ы€ ч н ы м («Дэпутату N. N.», «Слугам

алтарным»), і н т ы€ м н а - л і р ы€ ч н ы м («Да

дзяўчынкі», «Да сваіх думак»), п а с л а€ н- н і -

і н в е к т ы€ в е («Гэй, капайце, далакопы»,

«Японскім самураям») і г. д. Купалаўскія трады-

цыі плённа развіваліся беларускай паэзіяй у пе-

рыяд Вялікай Айчыннай вайны. У гэты час з’я-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

534

віўся цэлы шэраг высокапатэтычных, экспрэсіў-

ных П., звернутых да воінаў-франтавікоў («Бай-

цам-камсамольцам» Я. Коласа, «Ліст

з палону» А. Куляшова), беларускіх партызан

(«Бацьку Мінаю» Я. Коласа, «Не шкадуйце,

хлопцы, пораху» М. Танка), роднай краіны («Дара-

гая мая Беларусь!» П. Панчанкі), асобных наро-

даў («Землякам» П. Броўкі, «Палякам» М. Тан-

ка), гарадоў-герояў («Маскве» Я. Коласа), свая-

коў і сяброў («Ліст да маці» М. Сурначова, «Раз-

вітанне сына» К. Крапівы). Пашырэнне набылі

таксама гнеўна-выкрывальныя, сатырычныя П.,

адрасаваныя ворагам («Фашысцкім банды-

там» Я. Коласа, «Мы аддзякуем» К. Крапівы). У

пасляваенны час у сувязі з прыкметнай інтымі-

зацыяй лірыкі колькасць П. змяншаецца. Леп-

шым з П. характэрны моцны патрыятычны на-

пал, арганічнае паяднанне інтымных матываў з

грамадзянскімі («Ліст да Аб’яднаных Нацый» А.

Куляшова, «Зямлячцы» П. Глебкі, «Беларуска-

му народу» М. Лужаніна, «Рускаму брату» П.

Панчанкі, «Пісьмо ваенкому» М. Танка).

Пастара€ль (ад лац. pastoralis — пастушы-

ны) — жанравая разнавіднасць букалічнай паэ-

зіі; невялікі лірычны твор, у якім ідэалізавана

малявалася жыццё пастухоў і пастушак. П. уз-

нікла ў антычнай літаратуры. У XVI—XVIII стст. па-

шырылася ў шэрагу літаратур Заходняй Еўропы

і Расіі. Ідэалізацыя нялёгкага вясковага жыцця,

адмаўленне сацыяльных супярэчнасцей у вёс-

цы, псеўдапачуццёвасць і г. д. прывялі да адмі-

рання П. як жанру.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

535

Паўсане€т — разнавіднасць санета; скла-

даецца з аднаго катрэна і аднаго тэрцэта.

Амаль заўсёды сустракаецца ў складзе вянка

санетаў, дакладней — вянка П. Такія творы, у

прыватнасці, напісалі С. Шах («Ноч») і Т. Бары-

сюк («Элегія кветак»). Вядома, і ў вянку П. не

ўсе 15 санетаў, як у звычайным вянку санетаў,

а толькі 8, уключаючы і магістрал, напісаны П.

Паэ€ма (грэч. роіmа, ад роііn — тварыць) —

адзін з жанраў ліра-эпічнай паэзіі; вялікі верша-

ваны твор, у якім значныя праблемы рэчаіснасці

раскрываюцца адначасова эпічнымі (наяўнасць

у творы сюжэта, персанажаў) і лірычнымі (воб-

раз лірычнага героя, лірычныя адступленні)

сродкамі. У П. нярэдкія і элементы драмы: ск-

разное напружана-канфліктнае дзеянне, мана-

логі і дыялогі. Падчас гэтыя элементы нават пе-

раважаюць, у выніку чаго ўзнікае своеасаблівая

жанравая разнавіднасць —

д р а м а т ы€ ч н а я П., якая мае, як і звычай-

ная п’еса, дыялагічную форму («Адвечная пес-

ня», «Сон на кургане» Я. Купалы, «Святло з Ус-

ходу» П. Глебкі, «Хамуціус» А. Куляшова). Пэў-

ная ліра-эпічная раўнавага П. можа парушацца і

на карысць эпасу, у такім выпадку з’яўляюцца

э п ϒ ч н ы я П. Да іх належаць

старажытнагрэчаскія «Іліяда» і «Адысея», асоб-

ныя рускія быліны, украінскія думы, «Слова пра

паход Ігаравы», «Пан Тадэвуш» А. Міцкевіча,

«Новая зямля» Я. Коласа. У л і р ы€ ч -

н ы х П., наадварот, пераважае лірыка як харак-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

536

тар светабачання і спосаб адлюстравання жыц-

ця («Патрыятычная песня» П. Панчанкі, «Штод-

зённы лістапад» С. Гаўрусёва, «Лясная песня»

А. Лойкі). Аднак такое парушэнне раўнавагі —

з’ява не асабліва частая. Звычайна ў П. выяў-

ляецца своеасаблівая гармонія лірычнага, эпіч-

нага і драматычнага пачаткаў. Беларуская П. уз-

нікла як П. эпічная. Яскравым яе ўзорам з’яў-

ляецца сярэдневяковая «Песня пра зубра» М.

Гусоўскага (на лацінскай мове). Новая беларус-

кая літаратура распачыналася б у р- л e€ с к н

а - т р а в е с ц ϒ й н ы м і П. («Энеіда навыва-

рат», «Тарас на Парнасе»). Дзевятнаццатае ста-

годдзе нарадзіла р а м а н т ы€ ч- н у ю П.

(«Мачаха» Адэлі з Устроні, «Вечарніцы» і «Ку-

палле» В. Дуніна-Марцінкевіча), якую на пачатку

XX ст. распрацоўвалі Я. Купала («Магіла льва»,

«Бандароўна») і Я. Колас («Сымон-музыка»). Ад-

нак у гэты час пануючымі становяцца П. р э а л і

с т ы€ ч н ы я, для якіх характэрна тыповасць

характараў, абставін, праблем, што аддюстроў-

ваюцца ў творы. У беларускай літаратуры рэа-

лістычная П. атрымала значнае развіццё. З’яў-

ляюцца разнастайныя віды і формы яе: г е р о

ϒ к а - п а т р ы я т ы€ ч- н а я («Безназоўнае»

Я. Купалы, «Сцяг брыгады» А. Куляшова), г е

р o€ і к а - р э в а л ю- ц ы€ й н а я («Песня пра

сухар» В. Таўлая, «Нарач» М. Танка), с а ц ы я€

л ь н а - п а л і-

т ы€ ч н а я («Голас сэрца» П. Броўкі, «Бала-

да Брэсцкай крэпасці» Р. Барадуліна), с а-

ц ы я€ л ь н а - б ы т а в а€ я («Сто вузлоў па-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

537

мяці» Н. Гілевіча, «Куфар» Л. Геніюш), г і с-

т а р ы€ ч н а я («Каліноўскі» М. Танка, «Вецeр

з Волгі» А. Вялюгіна, «Слова пра чалавечнасць»

У. Караткевіча), ф і л а с o€ ф с к а я («Яго Вя-

лікасць» А. Русецкага), с а т ы р ы€ ч- н а я

(«Хвядос — Чырвоны нос» К. Крапівы, «Лявоні-

ха» М. Лужаніна) і інш. Моцны лірычны пачатак,

павышаная эмацыянальнасць вершаванай мо-

вы, характэрныя для П., надаюць асаблівую

важкасць аб’екту паэтычнага ўвасаблення, пэў-

ным чынам узвялічваюць яго. Менавіта таму П.

зрэдку называюць нават празаічныя творы (ра-

маны, аповесці), якія вылучаюцца асаблівым лі-

рызмам, узнёслым пафасам, важкасцю і глыбі-

нёй прадмета гаворкі. З такіх п а э€ м у п р

о€ з е можна назваць «Мёртвыя душы» М. Гога-

ля, «Педагагічную паэму» А. Макаранкі, «Паэму

пра мора» А. Даўжэнкі, «Чазенію» У. Караткеві-

ча, «Вандроўнае шчасце. Рыбацкую паэму» К.

Кірэенкі і інш.

Пейза€ж (франц. paysage, ад pays — мяс-

цовасць, краiна) — малюнкi прыроды, апiсанне

ў лiтаратурным творы розных мясцовасцей (го-

рад, вёска, чыгунка, порт i г. д.). П. займае роз-

нае месца ў творах у залежнасцi ад iх жанру,

метаду лiтаратурнага (П. рамантычны i рэа-

лiстычны), стылю пiсьменнiка. У лiтаратуры П.

выконвае розныя функцыi: можа мець сама-

стойнае значэнне як вобраз Бацькаўшчыны,

стаць фонам, на якiм разгортваецца дзеянне,

быць своеасаблiвым выразнiкам душэўнага ста-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

538

ну персанажа, узмацняць лiрызм цi драматызм

мастацкага выкладу, з’яўляцца адным са срод-

каў характарыстыкi лiтаратурнага героя, рабiць

больш выразнай iдэю ўсяго твора i г. д. Боль-

шасць з гэтых функцый выконвае П., у пры-

ватнасцi, у паэме Я. Коласа «Новая зямля».

Для асобных пiсьменнiкаў выяўленне П. ста-

новiцца своеасаблiвай iдэйна-мастацкай да-

мiнантай iх творчасцi (Я. Пархута, А. Масарэнка,

З. Бяспалы i iнш.). У паэзii iснуе асобны жанр —

п е й з а ж н а я л i р ы к а. У вершах гэтага

жанру П. звычайна псiхалагiчна напоўнены, звя-

заны з перажываннямi лiрычнага героя. З пачат-

ку ХХ ст. ў беларускай лiтаратуры пашыраецца

урбанiстычная паэзія — П. горада (цыкл М.

Багдановiча «Места», асобныя творы Ц. Гартна-

га, У. Жылкі, М. Танка, У. Някляева, Т. Бондар,

Л. Дранько-Майсюка, А. Мінкіна, А. Глобуса, А.

Хадановіча i iнш.).

Пe€сня — вершаваны твор пераважна лі-

рычнага або ліра-эпічнага характару, меладыч-

ны па свайму інтанацыйнаму малюнку і прызна-

чаны для спявання. Вылучаюцца два віды П. —

н а р о€ д н ы я і л і т а р а т y€ р н ы я. Да ліку

народных П. (у шырокім сэнсе) адносяцца П.

эпічныя (быліны, думы гістарычныя песні), ліра-

эпічныя (балады, галашэнні), ліра-драматычныя

(карагодныя, гульнёвыя, прыпеўкі) і лірычныя.

Лірычныя П., у якіх выяўляюцца ідэйна-эмацыя-

нальныя адносіны да тых ці іншых падзей, най-

больш пашыраны ў фальклоры

і маюць мноства жанравых разнавіднасцей (гл.:

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

539

абрадавая паэзія). Бадай, няма больш або

менш значнай падзеі ў жыцці беларусаў, якая

не знайшла б адлюстравання ў задушэўнай на-

роднай песні. Пазнейшымі па часе ўзнікнення

з’яўляюцца П. літаратурнага паходжання. Адна

з асаблівасцей, якая адрознівае іх ад народных

П., заключаецца ў тым, што тэкст у літаратур-

най песні ўзнікае раней за музычны напеў

і часам існуе сам па сабе. У залежнасці ад тэма-

тычных асаблівасцей і прызначэння літаратур-

ныя П. падзяляюцца на патрыятычныя, грама-

дзянскія, лірычныя, жартоўныя. Сярод лірычных

П. пашырэнне атрымалі рамансы. Вядомасць на-

былі таксама асобныя сярэдневяковыя любоў-

ныя П., якія розніліся пераважна часам і месцам іх

выканання — с е р э н а€ д ы (вячэрнія віталь-

ныя песні), а€ л ь б ы (ранішнія песні), б а р к а

р o€ л ы (песні весляроў-гандальераў) і інш. Для

літаратурных П. характэрна меладычнасць, ад-

сутнасць ускладненай тропікі, падзел на стро-

фы. Самымі раннімі беларускімі літаратурнымі

П. былі духoўныя (царкоўныя) песні, якія падчас

станавіліся дзейсным сродкам у рэлігійным зма-

ганні. Да ліку іх, у прыватнасці, адносіцца ан-

тыуніяцкая песня А. Філіповіча «Даруй спакой

царкве сваёй, Хрысце Божа», што ўвайшла (ра-

зам з нотным запісам мелодыі) у яго «Дыя-

рыуш». Тэксты, разлічаныя на спяванне, пісалі

беларускія паэты XIX ст.: Я. Чачот («Быў я ко-

лісь кавалём», «Плакала бяроза ды гаварыла»),

Я. Баршчэўскі («Гарэліца», «Дзеванька»). У п’е-

сы, вершаваныя аповесці і апавяданні В. Дуні-

на-Марцінкевіча ўплецена мноства народных

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

540

П. або ўласных П. аўтара, напісаных на ўзор

фаль-

клорных. Ф. Багушэвіч стварыў вершаваны цыкл

з дзесяці твораў пад назвай «Песні». Сюды

ўвайшлі П. розных жанравых разнавіднасцей —

элегічныя («Удава», «Хмара»), жартоўныя («Сва-

таны», «Сватаная»), сатырычная («Песня»), ка-

лыханка («Калыханка») і інш. Асабліва пашыры-

ліся літаратурныя П. у пачатку XX ст., калі над-

звычайную папулярнасць набылі П. маршавыя,

гімнавыя. Сапраўды ўсенародны характар

атрымалi многiя П. на словы Я. Купалы («Явар i

калiна», «Шумныя бярозы», «Спадчына»), М.

Багдановiча («Слуцкiя ткачыхi», «Зорка Вене-

ра», «Веранiка»), Я. Коласа («Мой родны кут»),

К. Буйло («Люблю наш край...»), Н. Арсенне-

вай («Магутны Божа»), А. Русака («Бывайце

здаровы», «Лясная песня»), А. Астрэйкi («Песня

пра Нёман»), А. Бачылы («Радзiма мая дара-

гая») i iнш. Сваё развіццё беларуская П. атры-

мала ў творчасцi П. Броўкi,

А. Куляшова, М. Танка, Г. Бураўкiна, В. Вярбы,

Н. Гiлевiча, Л. Дранько-Майсюка, А. Лойкi,

У. Някляева i iнш. З’явілiся паэты-песеннiкi, якiя

спецыяльна пісалі і пiшуць тэксты для П. (М.

Анемпадыстаў, А. Бадак, А. Дзеружынскi, У. Ка-

рызна, А. Лягчылаў, Л. Пранчак, I. Скурко i iнш.).

Сапраўдныя крылы П. даюць кампазітары-

песеннікi, сярод якiх асаблiвай увагай да бела-

рускай песеннай паэзii вызначылiся У.

Алоўнiкаў, Н. Сакалоўскi, Ю. Семяняка, I. Лу-

чанок, Э. Ханок, У. Буднік, Л. Захлеўны, Э.

Зарыцкі, I. Кузняцоў, М. Пятрэнка i інш. Узнiк