Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

581

Паэзія — дзіўная музыка слоў,

Ігранне пачуццяў на ліры.

I голас прываблівы, шчыры:

Паэзія — дзіўная музыка слоў.

Жывымі радкамі кіруе любоў,

I тыя радкі — канваіры.

Паэзія — дзiўная музыка слоў,

Ігранне пачуццяў на лiры.

Няхай анамалія, нават ламаная,

А я на яе пазіраю з пашанаю.

З гарачай любоўю іду да яе,

Яна мне заўсёды i ўсюды пяе:

Паэзiя — дзiўная музыка слоў,

Там моцна завязана сетка вузлоў.

Рандо, трыялеты, актавы, санеты,

Газэлі, туюгi складайце, паэты!

Прыгожыя формы бярэце,

Багатыя i дасканалыя.

Я з вамi ў раскошнай карэце,

Я i ламаная анамалія.

Як бачым, у гэтым разнастрофным вершы Р.

Крушыны вылучаюцца актава (першыя восем

радкоў), туюг (тлусты курсiў), санет (звычайны

курсiў), трыялет (тлусты шрыфт), палiндром

(апошнi радок верша, падкрэслены). Апрача

гэтага, тут маем шасцiрадкоўi трох вiдаў з

рыфмоўкай аБаБвв (4-я страфа), А′А′ббвв

(перадапошняя страфа) i ААБВ′БВ′ (апошняя

страфа). Другая страфа — прыклад арыгiналь-

нага трынаццацiрадкоўя: аБ′аБ′ВгВггДДее. Ча-

сам Ц. Ф. В. называюць к л а с Ρ ч н ы м i в Ρ-

д а м i с т р о€ ф а ў.

Цэнто€н (ад лац. cento — адзенне, пашытае

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

582

з розных абрэзкаў) — верш, складзены з урыў-

каў розных твораў аднаго ці некалькіх паэтаў. У

пераважнай большасці — гэта від гумарыстыч-

най літаратуры. Часам ужываецца і з пэўнымі

навуковымі мэтамі. Так, рускі вершазнавец В.

Баеўскі асабіста складзеным Ц., радкі для якога

ўзяў са свабодных вершаў розных паэтаў, даво-

дзіў думку, што верлібру ўласцівы філасофскі

роздум. Ц. можа ўжывацца і як літаратурная

пародыя. Такі характар мае сямістрофны Ц.-па-

родыя Цімоха Дзеразы (П. Сушко) («Літаратура і

мастацтва». 1985. 12 ліпеня), які складаецца з

катрэнаў аднолькавага памеру і падобнага змес-

ту, узятых з кніг Я. Міклашэўскага, У. Скарынкі-

на, В. Гардзея, З. Дудзюк, С. Басуматравай, П.

Макаля і В. Ракава. Вось своеасаблівы санет-Ц.

Ю. Пацюпы «Арабескі» (2000), які амаль

цалкам складзены з радкоў М. Багдановіча (10,

11), А. Гаруна (12), М. Грамыкі (6), К. Кірэенкі (4),

В. Ластоўскага (14), Г. Леўчыка (5), А. Моркаўкі

(7), А. Паўловіча (1), А. Разанава, (3, 8), Хв.

Чарнышэвіча (2, 13), Янука Д. (9):

У чарах млее ноч. За рэчкаю ў аддалі

гамоняць радасна паміж сабой кусты

па той бок. Што па той бок? І ўжо знікаеш ты.

Так многа шчасця, хоць яго было так мала.

О, сэрца, ты не плач! — яшчэ не перастала

нясцішна гаманіць у часе цемнаты.

Пільнуеш, быццам смерць, гадзіны, дні, гады,

калоціцца агонь, што губіць і ўздымае.

Шкада разбітых мар. На цёмным дне жыцця

мінулае сваё прыпамінаю я

і кожны трэск, і стогн, і звонкі птушак сокат…...

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

583

Прыходзь у гэты лес, паветра тут глытай —

у хвалях возера разліта пазалота:

Само-Сіерра, Рэйн, Аара, По, Дунай!

Чатырохрадко€вік — верш з чатырох вер-

шарадоў, завершаных па метрычнаму, інтана-

цыйна-сінтаксічнаму малюнку і па думцы. Роз-

ныя паводле рыфмоўкі і памеру Ч. асаблівае

распаўсюджанне набылі ва ўсходняй паэзіі

(айрэн, рубаі). У беларускай паэзіі гэты від вер-

ша сустракаецца у розных жанрах і відах: у вер-

шаваных карацельках, эпіграмах, эпітафіях, па-

родыях, лірычных эскізах. Напрыклад:

Незабыўнае імя Маці,

як гаючы глыток жыцця:

ўпершыню — на губах дзіцяці,

прад канцом — на губах байца.

(М. Федзюковіч)

Хата анямелая, сівая,

Са старой буслянкай, як вянком.

Вокнамі задумна пазірае,

Склаўшы рукі на дзвярах замком.

(В. Шніп)

Пакутна рукі разамкнуты,

як ленінградскія масты.…

І застануцца, застануцца

па той бок — я, па гэты — ты.

(Э. Акулін)

Душы маёй хацелася збавення,

і ты прыйшла, і сонца прывяла.

Я ў гэтым свеце быў адно імгненне,

але на вечнасць хопіць мне святла.

(С. Законнікаў)

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

584

Х. Чэрня напісаў Ч. цэлую кнігу вершаў

«Святло рамонка» (Мн., 1981). Л. Яўменаву

Ч. прыдаліся для цыклаў вершаў «Індзейскае

лета», «Начная цішыня»).

Шарa€да (франц. charade, ад праванс. charrado —

размова, балбатня) — вiд лiтаратурнай гульнi-

загадкi, звычайна вершаванай, у якой зашыфра-

ванае слова адгадваецца па апiсаннi яго асоб-

ных складоў цi лiтар. Ш. асабліва пашырана

ў дзіцячых выданнях. Я. Купала ў 1914 г., у час

рэдактарства ў «Нашай нiве», напiсаў 6 Ш. i змяс-

цiў iх у газеце. Паэт імкнуўся нават літара-

турную гульню звязаць з сацыяльнымi i нацыя-

нальнымi праблемамi роднага народа, паказаць

характэрныя асаблiвасцi побыту, звычаяў бела-

русаў, беларускай прыроды. Вось адна з яго Ш.:

Эй, памыйся, мой дружок,

Мылам ды вадою,

А так складна, як у нас

Першае — другое.

А калі ты ўжо другі

I чацвёрты ўдаўся,

Вось чаго замест бліна

Ты дапамінайся.

Гамані: давайце мне

Чацвёртае з раду

I трэцяе побач з ім,

Бо не будзе складу.

Ну, а ўсё — кругом цябе

I ты з iмi разам,

Ажно цешыцца душа

Адным гэтым сказам.

(Адказ: Бе-ла-ру-сы)

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

585

Шаснаццацірадкo€вік — верш з

шаснаццаці вершарадоў, завершаных па рытміка-

інтанацыйным малюнку і па думцы. Як і

шаснаццацірадкоўі (гл.), можа мець розную

архітэктанічную будову, але часцей складаецца

з чатырох катрэнаў, сэнсава і інтанацыйна

цесна звязаных паміж сабой. Такія Ш. А.

Куляшова, як асобныя, так і тыя, што склалі цыкл

«Новыя вершы». Для прыкладу — Ш. У. Дзюбы:

Калі ў журбоце вы, удовы,

калі не спіцца вам, салдаткі,

то вы не думаеце, мабыць,

што неспакойна мне за вас.

Бо вамі сшытыя абновы,

ля вашых губ праменні-складкі

і з болем змешаная радасць —

мне не пабочныя зусім.

Хачу вас бачыць я шчаслівых

і перасмешліва-гарэзных,

і самых мілых, самых слаўных…

Такі ён, роздум мой і сказ —

пра вашы клопаты на нівах,

пра смутак ваш у позвах-песнях,

пра горкую слязу на ранах…

…...І ўжо не страшны холад зім.

Шасцірадко€вік — верш з шасці вершара-

доў, завершаных па метрычнаму, інтанацыйна-

сінтаксічнаму малюнку і па думцы. Рыфмоўка ў

ім можа быць розная: ААББВВ, аБаБвв, абвабв

і інш. Вершы-Ш. вызначаюцца паглыбленым лі-

рычным роздумам, афарыстычнасцю паэтычна-

га выказвання. Напрыклад:

Мы славу параўноўваем з віном,

А забыццё глухое — з палыном.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

586

Пакуль не лёг твой цень, твой дзень кароткі

З табою ў ложак вечнасці — труну,

П’ючы шумлівай славы хмель салодкі,

Не забывай пра горыч палыну.

(А. Куляшоў)

О, колькі ў нас нянек у літаратуры,

Дарадчыкаў і невясёлых і хмурых,

Прыхільнікаў розных сіропаў і сосак,

Ахоўнікаў сцёртых пытальнікаў, косак, —

Што часам шукае ў натоўпе рука

Сустрэць хоць бы нейкага ерэтыка.

(М. Танк)

Экло€га (ад грэч. eklog

∋

— адбор) — жанра-

вая разнавіднасць букалічнай паэзіі; такі лірыч-

ны твор, пабудаваны ў форме дыялога, у якім

паказваецца бытавая сцэнка з жыцця вясковых

людзей. У сярэдневяковай Італіі асобныя Э. ста-

віліся на сцэне. З усходнеславянскіх Э. вядомы

толькі рускія XVIII ст. (I. Багдановіч).

Экспрo€мт — невялікі верш, складзены хутка,

без доўгага папярэдняга абдумвання. З’яўляец-

ца разнавіднасцю імправізацыі, пры якой вершы

ўзнікаюць у часе іх выканання. Працэс

імправізацыі апісаны, у прыватнасці, у «Еги-

петских ночах» (1835) А. Пушкіным, пра-

татыпам паэта-імправізатара яму паслужыў А.

Міцкевіч, майстра Э. Вершы-Э. ёсць у Я. Коласа

(«Максіму Танку. Экспромтам»), П. Пестрака

(«Закончана дарога. Экспромт»), Э. Акуліна

(«Экспромт») і інш.

Эле€гія (грэч. elege€ia — жалобная песня,

ад elegos — скарга) — верш, у якім выяўляюцца

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

587

смутак, журба, меланхолія з прычыны грамадс-

кай несправядлівасці, сямейнага няшчасця ці

асабістага гора. Узнікла Э. у старажытнагрэчас-

кай літаратуры (Тырцэй, Архілох, Феагнід, Калі-

мах), выкарыстоўвала выключна элегічны дву-

верш (адсюль і назва) і выяўляла разнастайны

змест (філасофскую развагу, пачуццё кахання,

патрыятычны заклік, этычнае павучанне і г. д.).

Сумнае гучанне ўпершыню набыла ў старажыт-

нарымскіх паэтаў (Катул, Праперцый, Тыбул,

Авідзій). Асаблівае распаўсюджанне Э. атрыма-

ла ў сентыменталістаў і рамантыкаў. Стваралі

элегіі Гётэ («Рымскія элегіі»),

А. Пушкін («Брожу ли я вдоль улиц шумных»),

М. Лермантаў («Выхожу один я на дорогу»), М.

Някрасаў («Внимая ужасам войны»), Т. Шаўчэнка

(«Думы мае») і іншыя паэты. Вытокі беларускай

літаратурнай Э. — у народнай песні (працоўнай,

сямейна-абрадавай), у вопыце рускай і сусвет-

най літаратур, што ўплывалі на беларускую.

Упершыню ў беларускай паэзіі Э. як

жанр з’явілася ў XIX ст. («Думка» Ф. Багушэвіча,

«Могілкі» невядомага аўтара). Значнае месца зай-

мае ў творчасці М. Багдановіча, выяўляючы

асабістыя і грамадскія матывы («...Не кувай ты,

шэрая зязюля», «...Даўно ўжо целам я хварэю»,

«Цемень»). Сустракаецца Э. і ў беларускай са-

вецкай паэзіі («У родных мясцінах» Я. Коласа,

«Ой, не гніце, ветры» М. Танка, «Элегія» С. Лі-

хадзіеўскага). У Э. перадаюцца перш за ўсё ін-

тымныя перажыванні («Пры-

сніўся сон...» П. Панчанкі, «Элегія» М. Купрэева), ад-

нак часам яна набывае выразнае грамадзянскае

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

588

гучанне («Элегіі неэлегічных дзён» Н. Гілевіча).

А. Наўроцкі зрабіў спробу стварыць асобую яе

разнавіднасць — с а т ы р ы€ ч н у ю Э., у якой

выкрывалася б сумнае, негатыўнае ў жыцці

(цыкл «Элегіі»). Прыкладам сучасных твораў гэ-

тага жанру можа служыць «Элегія» А. Куляшо-

ва:

Жыццё маё — цяжкі з гадамі бой,

І чым далей, то ўсё даўжэй прывалы,

Буксуюць вершы, быццам самазвалы,

Ды знаю я: надыдзе момант той,

Калі не хвоі снамі баравымі

Атуляць мой дарожны неспакой,

А схіляцца зларадна нада мной

Мае гады з бародамі даўгімі.

Чаго прыйшлі, за цудамі якімі?

Якога мне яны жадаюць сну?

Яшчэ я ўстану, падапруся кіем,

Старэчыя бароды расхіну.

За ўсе гады вазьму з гадоў даніну,

З дарогай разлічуся рэштай дзён,

Астатнія, як костку, смерці кіну

За той парог, дзе векавечны сон.

Эпас наро€дны — фальклорныя творы ка-

зачна-легендарнага зместу, якiя

адлюстроўваюць цiкавыя, важныя для народа

гiстарычныя падзеi: эпапея, былiна, дума,

гiстарычная песня, балада, казка, паданне.

Сусветная вусная народная творчасць пакінула

багатую эпiчную спадчыну: старажытнагрэчаскiя

эпапеi, скандынаўскiя сагi, рускiя былiны,

украiнскiя думы, Э. народаў СНД («Манас»,

«Кёраглы», «Джангар», «Сасунцы Давiд»,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

589

«Калевала», «Калевiпоэг», нарцкi эпас i iнш.). У

кожным з твораў Э. Н. увасоблены народныя

тыпы, створаны яскравыя эпічныя вобразы.

Беларускі Э. Н. развіваўся на аснове эпічнай

традыцыi Кiеўскай Русi, у цеснай сувязi з Э.

рускiх i ўкраiнцаў. Самыя раннiя эпiчныя жанры

— казкi i паданнi пра асiлкаў («Iлья», «Кiрыл

Кажамяка»), балады, былiны (збераглiся на

Беларусi ў фрагментах). Гістарычныя песнi

перыяду фармiравання трох усходнеславянскiх

народаў адлюстравалi барацьбу беларусаў

супраць мангола-татарскага нашэсця, польска-

каталiцкай экспансii, вайну са шведамi,

сялянска-казацкiя паўстаннi i iнш. («Сяўрук»,

«Падымалiсь чорны хмары»). Гiстарычныя ўмовы

развiцця беларускага народа ў мiнулым

(адсутнасць дзяржаўнасцi, абмежаваннi ў

афiцыйным карыстаннi роднай мовай i iнш.)

выклiкалi шырокае развiццё вуснай народнай

творчасцi, у тым лiку казачнага i былiннага Э. Н.

Я. Колас у свай час выказаў iдэю стварыць звод

беларускага казачнага Э. Н., аб’яднаўшы

асобныя творы вобразам аднаго народнага героя

(напрыклад, Каваля Вярнiдуба), як гэта зрабiлi ў

ХIХ ст. у амерыканцаў Лангфела («Спеў аб

Гаяваце») i ў карэла-фiнаў Лёнрат

(«Калевала»). Ідэя гэта пакуль што не рэалiза-

вана. Што да спроб адрадзiць у наш час не-

каторыя вiды гераiчнага Э. Н. (у прыватнасцi,

былiны), то яны поспеху не мелi.

Эпігра€ма (грэч. epigramma — надпіс) — 1) у

антычнай літаратуры невялікі афарыстычны

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

590

зварот да нейкай агульнавядомай асобы з пажа-

даннем або ўсхваленнем. Першапачаткова Э.

пісаліся на сценах малітоўняў, пастаментах

помнікаў, каштоўным посудзе і г. д. Пазней тэ-

матычныя рамкі Э. пашырыліся, увабраўшы ў

сябе дыдактычныя і філасофскія сентэнцыі, лю-

боўныя, сатырычныя і інш. матывы. Майстрамі

старажытнагрэчаскай і лацінскай Э. былі Сіма-

нід, Асклепіяд, Калімах, Катул, Марцыял. У

сваім «услаўленчым» значэнні жанр Э. увайшоў

у старажытную беларускую літаратуру — т. зв.

э п і к г р а€ м ы (узрыўны гук г у старабеларус-

кай мове перадаваўся літарамі кг) на гербы

знатных магнатаў (напрыклад, эпікграма «На

герб яснавяльможнага пана Астафея Валовіча,

пана Віленскага і прочых», напісаная А. Рым-

шам); 2) лаканічны (звычайна ад двух да васьмі

радкоў) сатырычны верш з вострай і часта неча-

канай канцоўкай, у якім дасціпна высмейваецца

нейкая асоба ці грамадская загана. У еўрапейс-

кай паэзіі XVIII—XIX стст. Э. славіліся Лафан-

тэн, Вальтэр, Русо, Бёрнс, Гётэ, Шылер, А. Пуш-

кін, М. Някрасаў, В. Курачкін, Дз. Мінаеў і інш. У

савецкай літаратуры надзённыя і дасціпныя Э.

стварылі Дз. Бедны, А. Архангельскі, С. Мар-

шак, С. Алійнык. Першыя беларускія Э. з’явіліся

на пачатку XX ст. Майстрам Э. быў Я. Купала,

які надаў ёй выразную сацыяльна-палітычную

скіраванасць:

То беларус, то палячок,

А чым папраўдзе — не згадаць.

Паслухай, гладкі панічок:

Пашто так скурай гандляваць?