Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

421

Шаϒры — грузінская форма чатырохрадко-

вай страфы сілабічнага верша. У кожным радку

— па шаснаццаць складоў, усе радкі рыфмуюц-

ца паміж сабой, рыфмы жаночыя (у т. зв. высо-

кім шаіры — м а г а€ л і) або дактылічныя (у т.

зв. нізкім шаіры — д а б а€ л і.) Сустракаецца

Ш. у найдаўнейшых узорах грузінскай паэзіі, але

асабліва па-майстэрску выкарыстаны ў паэме

Шата Руставелі «Віцязь у тыгравай шкуры», дзе

чаргуюцца высокі і нізкі Ш. Дакладна перадаць

рытмічны лад і наогул усю структуру Ш. на сла-

вянскіх мовах, у тым ліку на беларускай, бадай,

немагчыма. Звычайна «Віцязя ў тыгравай шку-

ры» ўзнаўляюць васьмістопным харэем. Што да

рыфмы і рыфмоўкі, то некаторыя перакладчыкі

паслядоўна чаргуюць строфы з мужчынскай і

жаночай рыфмай, лічачы страфу з мужчынскай

рыфмай аналогам высокага Ш., а з жаночай —

нізкага Ш. Рускі паэт К. Бальмонт пры перакла-

дзе паэмы ўжыў перакрыжаваную рыфмоўку з

чаргаваннем жаночых і мужчынскіх рыфмаў. Та-

кім жа чынам пераклалі паэму на беларускую

мову А. Звонак і М. Хведаровіч:

Той, хто сілаю магутнай даў Сусвету існаванне,

Хто з нябёс паслаў дыханне для істоты нежывой, —

Падарыў зямлю нам гэту, ўсю ў шматколерным убранні,

А царам зямным надаў ён уладарны выгляд свой.

Форму Ш. выкарыстаў М. Танк у вершы,

прысвечаным Шата Руставелі («Шаіры»).

Шаснаццацірадко€ўе — страфа, якая скла-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

422

даецца з шаснаццаці вершарадоў, завершаных

па метрычнаму, інтанацыйна-сінтаксічнаму ма-

люнку і па думцы. Найбольшы па колькасці рад-

коў від страфы ў беларускай паэзіі. Ш. створана

А. Куляшовым і шырока выкарыстана ім як у

асобных манастрафічных вершах-шаснацца-

цірадковіках (цыкл «Новыя вершы»), так

і ў паэмах («Маналог», «Цунамі»). Структур-

на страфа найчасцей складаецца з чатырох кат-

рэнаў з перакрыжаванай, сумежнай або апаяс-

ной рыфмоўкай. Вось адно з Ш. А. Куляшова:

Я гіну ад бяздзейнасці не месяц,

Не два, не тры. Як быццам хто закляў!

Я сам сябе гатоў хутчэй павесіць,

Чым існаваць для непатрэбных спраў.

Запал прапаў — я сэрцам разумею,

Яго мне не пазычаць дактары.

Я вар’яцею, трацячы надзею,

І не чакаю лепшае пары.

Яна сама прыходзіць, як здароўе.

З крыніц сваіх і жыватворных рэк

Прыносіць мне шаснаццацірадкоўе

Шаснаццаць кропель цудадзейных лек:

Шаснаццаць сцежак на лістку паперы,

Як спраў працяг, якія я люблю,

Шаснаццаць крокаў, каб ісці наперад,

Шаснаццаць рук, каб абдымаць зямлю.

Ш. можа складацца з двух пяцірадкоўяў

і аднаго шасцірадкоўя («Я хаце абавязаны пра-

піскаю» А. Куляшова). Могуць быць і іншыя ва-

рыянты страфічнай арганізацыі Ш.: сямірадкоўе,

пяцірадкоўе і чатырохрадкоўе; два шасцірадкоўі

і чатырохрадкоўе; пяцірадкоўе, васьмірадкоўе і

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

423

трохрадкоўе і г. д. Аднак заўсёды, нягледзячы

на графічную адасобленасць, усе радковыя

групы вельмі цесна звязаны паміж сабой рыф-

мамі, сінтаксісам, памерам (так, усе Ш. А. Куля-

шова напісаны пяцістопным ямбам), інтанацыяй,

а галоўнае — адзінствам паэтычнай думкі. Тво-

ры, напісаныя Ш., вызначаюцца паглыбленым

роздумам аўтара над праблемамі жыцця, дак-

ладнасцю і афарыстычнасцю паэтычнага выказ-

вання.

Шасцірадко€ўе, або секстэ€т (ад лац. sex

— шэсць), — страфа з шасці вершарадоў, звя-

заных дзвюма, трыма ці адной рыфмай або

толькі клаўзацыяй (у белым вершы). Рыфмоўка

можа быць разнастайная. Найчасцей сустра-

каюцца наступныя схемы рыфмоўкі: абабвв,

аБаБаБ (секстына), ААбВВб (рансарава стра-

фа), АббАвв, ааббвв, АБвАБв. Напрыклад:

І прад высокаю красою,

Увесь зачараваны ёй,

Скланіўся я душой маёй,

Натхнёнай, радаснай такою,

А ў сэрцы хораша было,

Там запалілася святло.

(М. Багдановіч. «Вераніка»)

Залягла, як пасцель,

Лебядзіная бель

На загон, на курган.

І кажан, і груган

Занямеў не на смех:

Гэта снег, толькі снег...

(Я. Купала. «Снег»)

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

424

Так з намі часінаю творчай бывае —

Працуеш над рэччу, над складам, шліфоўкай.

Шчаслівы, калі ёй прысуджана жыць:

Прыкінеш на сонца — гарыць залатая,

На дно яе глянеш, пабачыш — глыбока,

Ударыш рукою — што звон зазвініць!

(П. Броўка. «Бондар»)

Цікавы ўзор Ш. (аБввБа) пакінуў невядомы

беларускі аўтар XIX ст. у вершы «Я клічу Вас»:

Я клічу Вас,

кабы збудзіць

Сардэчным крыкам слёз і болі

І сэрцу Вашаму сказаць:

Браты радзімыя, ці ж спаць

Яшчэ дагэтуль не даволі?

Марнеці, гінуці ды гніць?!

Арыгінальны спосаб рыфмоўкі (ааббба) у

вершы Я. Купалы «Адцвітанне»:

Не шасцяць каласы,

Звон не валіцца з касы,

Не кладуцца ў стог пласты,

Толькі сыплюцца лісты

На яловыя кусты,

На сухія верасы.

Да Ш. даволі часта звярталіся класікі рускай

паэзіі. Так, гэтай страфой В. Жукоўскі напісаў 14

твораў, М. Лермантаў — 23, А. Пушкін — 49. Ш.

шырока карыстаюцца і беларускія паэты. У

прыватнасці, Я. Колас напісаў Ш. 24 вершы, якія

даюць 14 рыфмова-клаўзуальных схем і 23

мадэлі. Гэта была, бадай, яго самая любімая ст-

рафа (калі не лічыць чатырохрадкоўяў і двухрад-

коўяў). Народны паэт Беларусі пакінуў розныя

ўзоры рыфмоўкі ў Ш.: аБаБвв («Партызанская

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

425

песня»), ААбВВб («Наша сяло»), АббААб («Зімні

вечар»), АБВБВА («У майскія дні»), АБХБВВ

(«На раздарожжы») і інш. Сустракаецца ў яго і

надзвычай рэдкі від Ш. —

з рыфмоўкай аБаааБ:

Пасечаны лясы,

І толькі хмыз на торфішчы буяе.

Загоны-паясы,

Ні сілы, ні красы, —

На тыя ж галасы

Звініш, зямля заходняя, старая!

(«З дарогі»)

Ш. можа выступаць і ў выглядзе манастра-

фы (гл.: шасцірадковік).

Элегϒчны двуве€рш — двухрадковая стра-

фа антычнага верша, у якой першы радок гекза-

метр, а другі пентаметр. Звычайна кожная такая

страфа выражала закончаную думку. Ужываўся

Э. Д. у элегіях, эпіграмах, эпітафіях, розных

афарыстычных выказваннях. У беларускай

лацінамоўнай паэзіі Э. Д. напісаная знакамітая

паэма М. Гусоўскага «Песня пра зубра» (1522). -

Перайшоўшы ў еўрапейскую сілаба-танічную паэзію

ў некалькі змененым выглядзе (на месцы раней-

шых доўгіх складоў у гекзаметры і пентаметры

сталі націскныя, на месцы кароткіх — ненаціск-

ныя), Э. Д. пашырыў свае жанравыя рамкі, стра-

ціў былую сэнсавую і страфічную замкнёнасць.

Да яго звярталіся Гётэ, Шылер, А. Пушкін, А.

Фет, I. Франко і іншыя паэты. У беларускую паэ-

зію Э. Д. увёў М. Багдановіч. Вось адзін з яго ча-

тырохрадковікаў, напісаных Э. Д.:

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

426

З нізкага берагу дно акіяна вачам недаступна, —

Глуха укрыла яго сіняя цемень вады.

Але ўзбярыся ўгару на вяршыню прыбрэжнай

страмніны, —

Кожны каменьчык на дне, пэўна, пабачыш ты стуль.

Развіваючы традыцыі антычнага вершаван-

ня, М. Багдановіч у асобных выпадках ужываў у

Э. Д. рыфму, чаго ў ім ніколі не было:

Падаюць вішняў цвяты, і разносіць іх вецер халодны;

Снегам у чорную гразь падаюць вішняў цвяты.

Плачце, галіны, лісты! Загубілі вятры цвет ваш

родны,

Не к чаму болей вам жыць. Плачце, галіны, лісты!

Зараз Э. Д. у беларускай паэзіі амаль не

сустракаецца.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

427

ЖАНРЫ ПАЭТЫЧНЫЯ

ВІДЫ ВЕРША

Жанр (франц. genre — род, від) — гістарыч-

на акрэслены, адносна ўстойлівы тып мастацкай

формы, дзе структура пэўных фармальных пры-

мет (архітэктанічных, вобразных, моўных) выяў-

ляе больш-менш канкрэтны паэтычны сэнс. Гене-

тычна кожная жанравая форма звязана з пэў-

ным зместам, аднак у выніку сваёй адноснай са-

мастойнасці ў працэсе літаратурнага развіцця

яна можа «адчужацца» ад яго і выражаць новы

змест. Пры гэтым з самой формай адбываецца

некаторая трансфармацыя. Вось чаму асобныя

вучоныя (напрыклад, Г. Паспелаў) імкнуліся

нават размежаваць жанравую форму і жанравы

змест. Тая ці іншая сувязь паміж пэўным змес-

там і формай у вершаваных Ж. заўсёды існуе

(гімн — гэта выяўленне ў вершаваным творы

ўрачыстасці, эпіграма — насмешкі, элегія — су-

му і г. д.). Кожны з трох родаў літаратуры (ліры-

ка, эпас і драма) мае свае Ж. Так, сярод твораў

л і р ы€ ч н ы х вылучаюцца філасофска-меды-

татыўныя (медытацыя, пасланне, стансы, ямбы,

філасофскі верш, элегія), велічальныя (ода, ды-

фірамб, панегірык, апалог, мадрыгал, гімн, эпі-

тафія, эпіталама), песенныя (раманс, песня, се-

рэнада, марш, псалом, кантата, альба, баркаро-

ла, канцона), сатырычна-выкрывальныя (эпігра-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

428

ма, пародыя, сатыра). Да лірычных Ж. адносяц-

ца таксама некаторыя фальклорныя творы,

найперш — песні (гл.: абрадавая паэзія). Эпас

таксама часамі звяртаецца да вершаванай мо-

вы. Наогул першапачатковымі ў літаратуры, та-

ды яшчэ вуснай, былі менавіта э п ϒ ч н ы я

Ж.: эпапея, быліна, дума, сказ, гутарка, верша-

ваная казка, легенда. Пазней, на пісьмовым эта-

пе развіцця мастацтва слова, да іх далучыліся

вершаваныя раманы, аповесці, апавяданні, гу-

марэскі, нарысы, фельетоны, памфлеты, рэпар-

тажы. Усім ім уласціва выкарыстанне вершава-

най мовы, праз якую ўзнаўляюцца знешнія — у

адносінах да пісьменніка — з’явы рэчаіснасці ў

іх аб’ектыўнай сутнасці, паступова-лагічным

(сюжэтным) развіцці. Што датычыць драмы як

роду літаратуры, для якога асноўнае — выяў-

ленне скразнога напружанага дзеяння ў дыяла-

гічнай форме, то ў ёй вылучаюцца свае д р а м

а т ы€ ч н ы я Ж. Трагедыі, камедыі і ўласна

драмы нярэдка пісаліся і цяпер пішуцца вершам

(«Георгій Скарына». М. Клімковіча, «Формула ір-

жавіны» Н. Гілевіча). Кожны Ж. мае свае ж а€ н

р а в ы я р а з н а в ϒ д н а с ц і, характар якіх

залежыць ад канкрэтнага зместу твора. Так,

эпіграма можа быць літаратурнай, палітычнай,

сацыяльна-бытавой, песня — інтымна-лірычнай,

гістарычнай, патрыятычнай і г. д. Дарэчы, часам

прымета зместу наогул кладзецца ў аснову жан-

равага падзелу лірыкі, паводле якога вершы ад-

носяцца да розных Ж. — грамадзянскіх, інтым-

ных, пейзажных, філасоф-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

429

скіх, медытатыўных, сугестыўных. Паколькі па-

між рознымі родамі літаратуры няма глухой мя-

жы, то ўзаемадзеянне, узаемапранікненне іх

прывяло да ўзнікнення шэрагу Ж. ліра-эпічных

(балада, паэма, версэт) і ліра-драматычных

(байка, драматычная паэма). Узаемадзейні-

чаюць паміж сабой таксама Ж. і жанравыя раз-

навіднасці. Так узніклі трагікамедыя, фарс-вадэ-

віль, сатырычная элегія, сатырычны раманс і г.

д. У працэсе развіцця літаратуры жанравы дыя-

пазон паэзіі змяняецца. Адны Ж. узнікаюць,

другія звужаюць сферу свайго бытавання або зу-

сім знікаюць (эклога, эпіталама, ідылія, мадры-

гал, канцона), трэція істотна змяняюць сваю

змястоўную сутнасць. Напрыклад, спачатку ў

антычнай літаратуры эпіграма не мела сатырыч-

най скіраванасці. Гэтым тэрмінам называлі такі

лаканічны верш на сцяне храма ці помніка, які

набываў самастойнае значэнне. Нешта падоб-

нае здарылася і з літаратурнай эпітафіяй, якая

зараз мае пераважна сатырычны характар: у

старажытнай Грэцыі яна была панегірыкам, і яе

можна было прачытаць толькі на магільнай плі-

це. Змянілася сэнсавае напаўненне і некаторых

іншых Ж. Іх «рэфармавалі» асобныя пісьменні-

кі, для творчасці якіх характэрна свая спецыфі-

ка жанравых форм. Прычым калі зварот пісь-

менніка да таго ці іншага роду літаратуры звы-

чайна прадвызначаецца характарам яго тален-

ту, выбар пэўнага Ж. — перш за ўсё прадметам

адлюстравання, аўтарскімі адносінамі да яго і г.

д. Кожны перыяд літаратурнага развіцця карыс-

таецца пэўнымі Ж. і жанравымі разнавіднасцямі.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

430

Так, у беларускай літаратуры XVI—XVIII стст.

пераважалі духоўныя вершы, панегірыкі, рацэі.

У XIX ст. набылі пашырэнне элегіі, байкі, паэмы,

медытацыі, песні і інш. У прыватнасці, толькі ў

творчасці Ф. Багушэвіча сустракаюцца грамадзянскі

верш («Праўда»), гутарка («Хрэсьбіны Мацюка»),

вершаванае апавяданне («Хцівец і скарб на свя-

тога Яна»), паэма («Кепска будзе»), вершаваная

легенда («Гдзе чорт не зможа, там бабу паш-

ле»), байка («Воўк і авечка»), песня («Удава»),

пасланне («Яснавяльможнай пані Арэшчысе»),

сатыра («Скацінная апека»). Па колькасці і ха-

рактары Ж. і іх разнавіднасцей можна ўскосна

меркаваць пра багацце мастацкіх здабыткаў

асобных пісьменнікаў і нацыянальных літаратур

наогул. На пачатку XX ст. многія Ж. і віды верша

ўвёў у беларускую паэзію М. Багдановіч (эпіста-

ла, філасофскі верш, трыялет, рандо, тэрцыны і

інш.). У творчасці Я. Купалы сустракаюцца, ба-

дай, усе жанравыя разнавіднасці верша, верша-

ванага апавядання і паэмы. Народнаму песняру

належыць надзвычай дасціпнае паэтычнае выз-

начэнне асобных літаратурных жанраў — песні,

оды, серэнады, сатыры, балады і інш. («Паэ-

зія», 1906).

Праўду з няпраўдай, Шэпты, прысяга,

Цноту з гарэзіяй Вечная згода,

Вемешай спрытам, — Вечная любасць, —

Будзе паэзія. Вось вам і ода.

Лета, ноч, месяц, Пуня, дзяўчына,

Клёнік, чарэсня, Сена-прынада,

Хлопец, дзяўчына, — Хлопец пад пуняй, —

Вось вам і песня. Вось серэнада.

Пуня падперта… Добрасць, пачцівасць, —