Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

361

Трайна€я ры€фма — рыфма, якая спалу-

чае тры суседнія вершаваныя радкі. Звычайна

ўжываецца ў трохрадкоўях, зрэдку — і ў астра-

фічным вершы. Вось прыклад Т. Р. з верша В.

Іпатавай «Кіргізія»:

Я сасню цябе, я сасню

Арыкаў сінюю глыбіню,

Бавоўны белую гарачыню,

Прахалоду блакітных гор,

Рэха дальняе наўздагон,

Радзіму бацькі майго...

Тэрна€рная рыфмо€ўка (лац. ternarius —

той, што складаецца з трох) — сістэма трайных

сугуччаў клаўзул у шасцірадковай страфе па

схеме аабввб. Узнікла і набыла пашырэнне ў ся-

рэдневяковых лацінскіх гімнах, затым стала іс-

тотнай прыметай рансаравай страфы. Вось

прыклад выкарыстання Т. Р. у вершы Я. Купалы

«Дзяўчынцы»:

Ты адзінокай, я сіратою —

Возьмем і пойдзем разам з табою

Колкай жыцця пуцявінкай;

Долю, нядолю, сэрцы і думы,

Зложым скарб гэты ў скрыню адну мы,

Будзь ты маёю, дзяўчынка!

Адзін з відаў Т. Р. — т. зв. з в а р о€ т н а я

Т. Р. (аббавв). Яна спалучае, у прыватнасці, усе

строфы вершаванага апавядання М. Багданові-

ча «Вераніка». Вядомая яшчэ с л ϒ з г а ю ч а я

Т. Р. (абвабв), якая сустракаецца ў паэме М. Чаро-

та «Босыя на вогнішчы» (у 15-м раздзеле), вер-

шах Я. Коласа «У майскія дні», «Савецкая зям-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

362

ля», у творах іншых паэтаў:

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

363

У мяне няма нічога,

Акрамя сяброўскай, чулай

Ласкі, што душу заўжды сагрэе.

А з той ласкаю — трывога,

Каб яна не прамінула,

Каб я сам яе раптоўна не развеяў.

(К. Кірэенка)

Уну€траная ры€фма — рыфма, якая звяз-

вае два паўрадкоўі аднаго вершаванага радка

або словы, размешчаныя ў сярэдзіне двух су-

седніх радкоў:

Апанас коней пас,

Кацярына — бы€чкі.

Пачакай, не ўцякай:

Куплю чаравічкі!

(Народная песня)

Вецер хвалі ўперад гоне, вербы гне.

Ходзяць спутаныя коні ў тумане.

(Л. Геніюш. «На начлезе»)

У. Р., як і рыфма ўвогуле, мае метрычна-

кампазіцыйнае значэнне. Гэтым яна вылучаецца

з цэлага шэрагу ўнутрырадковых слоўных сугуч-

чаў, якія па форме (але не па функцыі!) падоб-

ныя да яе. У. Р. вельмі часта сустракаецца ў на-

роднай паэзіі, а таксама ў паэтаў, творчасць якіх

цесна звязана з фальклорам. На-

прыклад, у творах Т. Шаўчэнкі М. Багдановіч на-

лічыў каля тысячы такіх рыфмаў. З беларускіх

паэтаў асабліва часта іх ужываў Я. Купала.

Многія яго вершы («Касцам», «Думкі», «З даро-

гі», «За праўду» і інш.) вызначаюцца выкарыс-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

364

таннем рэгулярных У. Р., узбагачаных іншымі

ўнутрырадковымі сугуччамі. На выкарыстанні У.

Р. засноўваецца ляонінскі верш.

Усе€чаная ры€фма — від недакладнай

рыфмы, пры якой у канцы аднаго з рыфмаваных

слоў ёсць адзін-два гукі, не сугучныя другому

слову: Белару€сь — зару€, слоў — сяло€, рант

— іскра€ і г. д. Часцей за ўсё гэта нескладовыя

ётаваныя галосныя й, ў:

Падхвальваючы мой няхітры спеў,

сябры гавораць — сто разоў ім дзякуй! —

што быццам я сабаку ў рыфме з’еў,

а я ж дасюль жую таго сабаку.

(М. Лужанін)

У. Р. асабліва выразная, калі «ўсякаецца»

які-небудзь зычны гук (або некалькі гукаў):

Дні прайшлі, адшалясцелі зоры

на гарачых крыллях навальніц.

І пульсуе радасць у прасторах,

залатыя свецяцца агні.

(П. Трус. «Дзесяты падму-

рак»)

Беларусь старажытная!

Полацк, і Віцебск, і Тураў,

І Заслаўе, і Мінск,

І Гародня, і Крычаў, і Пінск.

Церпялівая ты,

І з тваёй працавітай натурай

Нажыла ты павагу

І горы пагардлівых кпін.

(П. Панчанка. «Донары»)

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

365

Часам усечанай называюць рознанаціскную

рыфму.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

366

Халасты€ радо€к — незарыфмаваны вер-

шаваны радок у рыфмаваным творы. Халастымі

бываюць няцотныя радкі п а ў б е€ л а г а вер-

ша, напісанага чатырохрадкоўямі, і гэта з’яў-

ляецца яго асноўнай прыметай (гл.: белы

верш). X. Р. могуць ужывацца і ў іншых стро-

фах. Так, у вершы П. Панчанкі «Коні», напіса-

ным трохрадкоўямі, трэція радкі ва ўсіх строфах

— X. Р.:

Дзівіліся мы, і дзівіліся фрыцы:

Такое у сне толькі можа прысніцца

На сене духмяным.

З-пад лесу на поўдзень, нібы у пагоні,

Імчаліся коні, без коннікаў коні,

Па лузе вячэрнім.

Рэгулярныя X. Р. — уласцівасць некаторых

усходніх відаў строфаў: газэлі (першыя радкі

двухрадкоўяў), рубаі (трэція радкі чатырохрад-

коўяў) і інш. Асаблівы эфект узнікае пры неспа-

дзяваным, непрадбачаным з’яўленні X. Р. на

фоне зарыфмаваных. У гэтым выпадку пару-

шаецца інерцыя рыфмовага чакання, на X. Р.

і перш за ўсё на яго апошняе слова звяртаецца

найбольшая ўвага. Напрыклад, у вершы П. Пан-

чанкі «Напаўголасу...» з 28 вершаваных радкоў

(сем чатырохрадкоўяў з перакрыжаванай рыф-

моўкай) незарыфмаваны толькі апошні. Гэта

дазволіла паэту паўней выявіць галоўную думку

верша, засяродзіць увагу чытача (слухача) тво-

ра на суадносінах духоўнай і фізічнай прыгажос-

ці нашага маладога сучасніка.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

367

Чацвярна€я ры€фма — рыфма, якая спа-

лучае чатыры суседнія вершаваныя радкі. Та-

кая рыфма была вядома яшчэ беларускай вус-

най народнай паэзіі:

Не вецер шуміць,

Не бура грыміць,—

Старая жонка крычыць,

Мужа журыць.

Ч. Р. можа аб’ядноўваць толькі адну страфу

верша, напісанага катрэнамі («Не дзівіся» У. Ду-

боўкі). Але найбольшую своеасаблівасць надае

яна твору тады, калі ўжываецца ва ўсіх строфах

(«З песень беззямельнага» Я. Купалы). Вось,

напрыклад, дзве з пяці строфаў верша

А. Камароўскага «Ёсць рачулка...»:

Ёсць рачулка маленькая Ловаць...

Зоры ноччу там невадам ловяць

Ціш зямную... А раніцай лотаць

Пачынае пялёсткамі лопаць.

Прыгажосць у русалчыным выглядзе

На ваду месяц-лодачку выведзе...

На сярэдзіну самую выедзе —

Зорка з косаў у рэчку выпадзе.

Ч. Р. надала пэўную адметнасць усім ча-

тырохрадковым строфам верша К. Кірэенкі

«Дамоў»:

О «дамоў»! О «дамоў»!

Што за слова між слоў!

Без прамоў, без замоў,—

Слова шчасця — дамоў!

Нават вецер і той

Бы пяе за кармой,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

368

Хваляй гулкай, крутой

Ладзіць думцы маёй...

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

369

Экзаты€чная ры€фма — від рэдкай рыф-

мы, у якой сугуччамі спалучаны малавядомыя ці

зусім невядомыя замежныя словы (уласныя імё-

ны, тапанімічныя назвы і г. д.). Э. Р. разлічана

на неспадзяванасць, нечаканасць супастаўлен-

ня слоў, далёкіх не толькі па сэнсу, але

і па сваёй моўнай прыналежнасці: Міне€рва —

мяне€ рве, шука€ў — шака€л, вуша€х — іша€к,

удоў усіх — Фірдоўсі і г. д. Прыклад арыгіналь-

най Э. Р. (рознанаціскной) — у вершы Ю. Гаўру-

ка «Батумі»:

Зелень, вада.

Дождж як з вядра€.

Пахне скураю

І алеа€ндрам.

Надзвычай часта Э. Р. сустракаецца ў вер-

шаваным цыкле П. Панчанкі «Іранскі дзённік»:

гужам — Гіндукуша, шугане — Шаганэ, Бендэр-

Шах — у вушах, пасвенціць — Дэмавендзе і

інш. Вось як, напрыклад, гэтая рыфма дапама-

гае перадаць усходнюю экзотыку ў вершы

«...Апяваў Адам Міцкевіч стэпаў даль пад Акер-

манам»:

Дзесяць воблакаў над намі млелі ў небе перагрэтым.

Іх блакітнымі слупамі падпіралі мінарэты.

На блакітных мінарэтах галасілі муэдзіны...

Я падумаў: тут пачатак старажытных казак дзіўных.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

370

КАМПАЗІЦЫЯ

СТРОФІКА

Кампазϒцыя (лац. compositio, ад componere —

складаць, паядноўваць, кампанаваць) — абумоў-

леная зместам будова паэтычнага твора. Часам

адрозніваюць знешнюю будову, або а р х і -

т э к т о€ н і к у, і ўнутраную будову, або

ўласна К. Да архітэктонікі ў такім разе адносяць

сістэму страфічнай арганізацыі верша, да

ўласна К. — характар раскрыцця змес-

ту, размяшчэнне слоўна-вобразнага матэрыялу

ўнутры архітэктанічных форм. Аднак такое дзя-

ленне К. даволі фармальнае, паколькі

ў паэтычным творы ўсе элементы формы

і зместу цесна ўзаемазвязаны і ўзаемаабумоў-

лены. Таму разгляд К. павінен ахопліваць і стро-

фіку (у страфічных творах), спалучэнне верша-

ваных радкоў, строфаў у асобныя часткі, раз-

дзелы, і логіку раскрыцця паэтычнага зместу

ўнутры гэтых строфаў, частак, раздзелаў. Пры гэ-

тым вызначальным з’яўляецца прынцып кампа-

зіцыйнай цэласнасці паэтычнага твора, пра што

вельмі добра сказаў Э. Багрыцкі: «Верш — пра-

татып чалавечага цела. Кожная частка на мес-

цы, кожны орган мэтазгодны і нясе пэўную

функцыю. Я сказаў бы, што кожная літара вер-

ша падобна на клетку ў арганізме, — яна павін-