Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

341

горнута адна вобразная думка. Напрыклад:

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

342

І мне наканаваны бой

З другімі і з самім сабой —

Бой з тупасцю, як пень, тупой,

Бой з чэрствасцю, як час, скупой,

Бой з крывадушнасцю любой,

Бяскроўны, ды смяротны бой.

Бой нерваў, сэрца перабой,

Калі нібы перад табой

Такі, як ты, ды не такі,

А пустазвоны-мастакі.

(А. Лойка. «...I мне

наканаваны бой»)

Мужчы€нская ры€фма — від рыфмы, у

якой націск падае на апошні склад сугучных

слоў. Адрозніваюць а д к р ы€ т у ю М. Р. — з

галосным на канцы (дна€ — вайна€, зару€ —

пару€)

і з а к р ы€ т у ю, што мае ў канцы зычны гук

(стол — вузёл, прыва€л — права€л). У бела-

рускай паэзіі М. Р. сустракаюцца ва ўсе часы яе

існавання, хоць у вуснай народнай паэзіі і ў сі-

лабічнай паэзіі яны значна ўступаюць жаночым

рыфмам.

Наце ж вам, свашачкі, сыра кусо€к,

Штоб вам, свашачкі, язык усо€х.

(Народная песня)

В том месецы Аарон умер, божий ере€й.

Того собе на приклад ты, попе, ме€й.

(А. Рымша. «Храналогія»,

1581)

Асаблівае распаўсюджанне набыла М. Р. у

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

343

новай беларускай літаратуры:

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

344

Той лясок невысо€к,

Дзе бярозавы сок

Веснім сонечным днём.

Льецца ў звонкае дно!..

(А. Лойка)

Рытміка-інтанацыйную і страфічную ад-

метнасць надае вершаванаму твору чаргаванне

М. Р. з жаночымі, дактылічнымі і гіпердактыліч-

нымі:

Так зроблена мала мною ў жыцці,

гляджу — і ужо вечарэе.

Дай мне, зямля, яшчэ раз прарасці

над Нёмнам тваёй надзеяй.

(Л. Геніюш. «...Час

пазрывае галіны з камля»)

На нягоды жыцця не жальцеся,

Не было б перамог без няго€д.

Нараджайцеся, нараджайцеся

Кожны месяц і кожны год.

(П. Панчанка)

Недакла€дная, або няпо€ўная, прыблϒз-

ная, ры€фма — тэрмін, які ўжываецца ў адносі-

нах да рыфмаў з няпоўным супадзеннем гукаў у

сугучных словах. Сюды адносяцца рыфмы аса-

нансныя, кансанансныя, апорныя, усечаныя,

рознанаціскныя, анаграмныя. Паколькі коль-

касць дакладных рыфмаў абмежаваная, Н. Р.

значна павялічваюць агульны лік рыфмовых су-

гуччаў, а тым самым і эўфанічныя мажлівасці

верша. Н. Р. даюць магчымасць супастаўляць

розныя, падчас далёкія паняцці, пашыраюць

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

345

асацыятыўныя межы паэтычнага слова. Нарэш-

це, Н. Р. у большай ступені, чым дакладныя, ва-

лодаюць эфектам парушэння рыфмовага чакан-

ня, бо Н. Р. адгадаць, прадбачыць наперад

практычна немагчыма. А гэта вельмі важна, па-

колькі «гучанне рыфмы звязана непасрэдна з яе

нечаканасцю, гэта значыць мае не акустычны ці

фанетычны, а семантычны характар» (Ю. Лот-

ман). Такі менавіта характар мае Н. Р. у П.

Панчанкі, у прыватнасці —

у вершы «Кабінеты»:

Іх і кормяць свежым мясам,

Іх і лечаць,

І машыны,

І кватэры ў іх,

І дачы...

Хто так вырашыў:

У кабінетах іх калечыць,

Навучыў іх

За казённы кошт лайдачыць?

Сотні гектараў адборнага лесу

Для канцылярый.

Дзе ты, кантроль?

Штаты касмічныя!

Лезуць і лезуць

Новыя кадры для новых кантор.

Пантары€фма (ад грэч. panta — усе і rhyth-

mos — суразмернасць) — рыфма, заснаваная на

сугучнасці не толькі канцавых, а і ўсіх слоў вер-

шаваных радкоў:

Ой, кум куму ў агародчык вядзе,

Ой, кум куме агурочак дае.

(Народная песня)

Часцей за ўсё П. яднае не ўсе радкі верша-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

346

ванага твора, а толькі некаторыя. Пры гэтым

вершарады, як правіла, разбіваюцца графічна

на некалькі радкоў, што яшчэ больш падкрэслі-

вае асобныя рыфмы. Вось прыклад П. у вершы

А. Куляшова «Над брацкай магілай»:

Там жаўцеюць

Прыгожыя

Краскі

За вёскай у лузе...

Там ржавеюць

Варожыя

Каскі,

Нібы ў Беларусі.

Да П. звяртаюцца В. Вітка («Беларуская ка-

лыханка»), Р. Барадулін («Журба вясла»)

і іншыя беларускія паэты. Верш, цалкам напіса-

ны з выкарыстаннем П., называецца пантары-

мам.

Па€рная ры€фма — рыфма, якая спалучае

два суседнія вершаваныя радкі. П. Р. выкарыс-

тоўваецца звычайна ў строфах, напісаных двух-

радкоўямі, а таксама ў чатырох-, шасці- і васьмі-

радковых строфах.

Калі паглыне мяне шлях няблізкі

У край курганаў і абеліскаў,

Або навала дыхне над домам, —

Сустрэну громам.

А звянуць травы, асмягнуць вусны, —

Дажджом вярнуся.

(М. Лужанін. «Вярнуся ветрам»)

Сустракаецца часта ў астрафічным вершы.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

347

Прачнулася сэрца, не спіцца, выходжу на ганак.

Дзень добры, жыццё маладое і сонечны ранак!

Над полем шырокім, над борам высокім світае.

Дзень добры, прастор салаўіны, Айчына святая!

(Я. Пушча. «Дзень

добры!»)

Люблю я цябе і кажу гэта ў вочы,

Настаўнік-завочнік, настаўнік-завочнік!..

Папраўдзе, паэты даўно бы павінны

Цябе параўноўваць з героем былінным:

Дырэктар ты, завуч ці проста настаўнік,

Якіх ты нагрузак, браточак, не цягнеш!..

(А. Лойка. «Ода завочніку»)

Пачатко€вая ры€фма — рыфма, якая спа-

лучае пачатковыя словы ў вершаваных радках.

Сустракаецца яна рэдка. Як правіла, рыфмуюц-

ца першыя словы сумежных радкоў:

Ёсць вінтоўка і махоркі пачак.

Ёсць ватоўка, хлеб і зрэдку боршч.

(П. Панчанка.

«У сорак першым»)

У вершы Г. Бураўкіна «...Быт асляпляе зо-

латам рыбак» П. Р., вынесеныя нават у асобныя

радкі, з’яўляюцца найбольш характэрнымі

кампанентамі паэтыкі твора. Вось яго першыя

строфы:

Быт

Асляпляе золатам рыбак.

Біт

Забівае мелодыю скрапак.

Снег

Прыгінае галіны да долу.

След

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

348

Падганяе дарогу дадому.

Рум

На світанні бярвеннем грукоча.

Сум

На расстанне прыцьменьвае вочы.

Ліс

З-пад зламанай хваіны цікуе.

Лёс

Падкідае часіну цяжкую...

П. Р. не вынаходства пісьмовай паэзіі. Ужы-

ваецца гэта рыфма і ў фальклоры, звычайна ў

спалучэнні з канцавымі рыфмамі:

Куплялі купцы-немцы,

Даравалі мне, паненцы.

Беларуская вусная народная творчасць ве-

дае надзвычай рэдкі від перакрыжаваных П. Р. у

вельмі арыгінальным спалучэнні з сумежнымі

канцавымі рыфмамі:

Мая галоўка — не лучына:

Разрубаці — не прычына.

Мая кроўка — не вадзіца:

Разліваці — не гадзіцца.

Распы€леная ры€фма — рыфма, пры якой

за-

ключныя словы аднаго вершаванага радка зна-

ходзяць сугучнасць не толькі ў клаўзуле, але ў

двух ці больш словах другога радка. Р. Р. з’яві-

лася своеасаблівай рэакцыяй на шырокае ўжы-

ванне ў паэзіі недакладных рыфмаў: гукавая

беднасць сугуччаў у клаўзулах пачала кампен-

савацца багаццем гукавых супадзенняў у перад-

націскной частцы слоў-рыфмаў і нават у цэлых

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

349

радках. Вось некалькі прыкладаў Р. Р. з кнігі

М. Танка «Глыток вады»: сам сабе€ — жалюся

трубе€; збіраць сабе кра€скі — рыбакоў нара-

ча€нскіх; Васілнкі — чайкі віталі кры€кам;

тро€лі — на травах, на со€лі; парале€лі — пра-

леглі туне€лі; ва€мі — вачэй часа€мі.

Рознанаціскна€я, або няроўнаскладо€вая,

ры€фма — рыфма, у якой націскі падаюць на

розныя склады сугучных слоў. Сустракаецца ня-

рэдка ў фальклоры:

Ехала Домначка да вянца€,

Ды забыла матаньцы кла€няцца.

Ужываецца і ў пісьмовай паэзіі, асабліва ў

вершах, у якіх адчуваецца ўплыў вуснай народ-

най творчасці:

У белага камара

а ўсе не€другі...

— Ідзі, мілы, са двара:

У мяне — другϒ...

(С. Панізнік.

«...Аб’явіўся не ў пару»)

Надзвычай дарэчы Р. Р. выкарыстана М. Тан-

кам у вершы «Каб другі раз быў...». Тут сустра-

каецца вельмі рэдкае спалучэнне ў рыфме муж-

чынскага і дактылічнага канчаткаў. Р. Р. з’яў-

ляецца ў самым канцы пяцістрофнага верша,

напісанага выключна мужчынскімі рыфмамі.

Дзякуючы нечаканаму пераходу націску з апош-

няга склада зарыфмаванага слова на трэці ад

канца падкрэсліваецца само гэта слова, галоў-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

350

нае ў вершы, а значыць — і галоўная думка ўся-

го твора:

Больш бы я прайшоў

Сцежак і дарог,

І сваю любоў

Я мацней бярог,

Больш бы даражыў

Кожным днём сваім, —

Каб другі раз быў

Маладзю€сенькім!

Рыфмава€ная про€за — мастацкая проза,

якая карыстаецца словамі-сугуччамі, рыфмоідамі

(гл.). Звычайна такія словы стаяць на мяжы сін-

таксічных груп, але не заўсёды. Р. П. сустра-

каецца ў народнай творчасці, у прыватнасці ў

казках. Вось пачатак беларускай народнай казкі

«Іванка Прастачок» у запісе А. Сержпутоўскага:

«У яком-та краю жылі людзі, бы ў раю: гаравалі,

працавалі да й бяды не зналі. Свет вялікі, зямлі

многа, усюды вольна — працуй на хлеб, рабі... І

жылі там людзі ў ласцы, у згодзе, весь дзянёчак

гаравалі, працавалі, а аб ночы аддыхалі. А

прыйдзе бяда — у згодзе ратаваліся ў прыго-

дзе: бедным, хворым памагалі, дак і ўсе бяды

не малі. Толькі вось адкуль узяўся і пачаў сюды

лятаць страшны Змей; пачаў лятаць, пачаў

дабро цягаць, а нарэшце й людзей хватаць да

к сабе цягаць...» Як мастацкі прыём Р. П. ужы-

ваецца і ў беларускай пісьмовай літаратуры, у

прыватнасці ў мове некаторых дзейных асоб

драматычных твораў XVII—XVIII стст. Так, Р. П.

гаворыць селянін Мацей з ананімнай інтэрмедыі

«Мацей і доктар-шарлатан»: «Вот, мае паночкі,