Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

311

ных) у вершаваных строфах. Такія правілы

распрацоўваліся і прымяняліся (спачатку ў

французскай паэтыцы, а з XVIII ст. — і ва ўсход-

неславянскай) для таго, каб пазбавіць строфы

аднастайнасці, зрабіць іх больш рухомымі па

форме, здольнымі выяўляць разнастайныя дум-

кі і пачуцці. Асаблівае значэнне мае А. для

цвёрдых форм верша (секстына, актава, санет і

г. д.), у якіх якасць рыфмаў і характар рыфмоўкі

строга вытрымліваюцца.

Амаграфϒчная ры€фма (ад грэч. homos —

аднолькавы і grapho — пішу) — рыфма, у якой

спалучаюцца словы-амографы, г. зн. тыя, што

пішуцца аднолькава, але гучаць па-рознаму (у

выніку рознага месца націску). Такая рыфма мо-

жа ўспрымацца як асобы від рознанаціскной

рыфмы. Своеасаблівае ўжыванне А. Р. у спалу-

чэнні са звычайнай знаходзім у жартоўных «ка-

рацельках-каламбурах» Н. Гілевіча:

Покуль бог папу на ра€су

Сыпаў срэбную расу€,

Чорт у храме выграб ка€су

І купіў сабе касу€.

Што ні хвіля, ні гадзнна —

Лезе з скуры га€дзіна.

Увесь век яму гадзнла,

А ён кажа: га€дзіла!

Аманімϒчная ры€фма (ад грэч. homos —

аднолькавы і onyma — імя) — рыфма, у якой

спалучаюцца словы-амонімы, г. зн. тыя, што гу-

чаць аднолькава, але маюць розны сэнс. Суст-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

312

ракаецца яна нярэдка ў фальклоры:

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

313

А ўжо човен вады повен,

З чоўна вада свішча.

Ой, там хлопец дзеўку кліча,

Не голасам — свішча.

А. Р. часта выкарыстоўваюць беларускія

паэты:

Спытаўся бог у грэшніка: — Чаму шмат піў віна?

У гэтым, — кажа, — не мая віна.

Сам знаеш, з гліны ты мяне стварыў,

І каб мне не рассыпацца — я піў.

(М. Танк. «Перайманне Умара Хаяма»)

Часам А. Р. праходзіць праз увесь верш, ст-

вараючы своеасаблівы мастацкі каларыт, выяў-

ляючы глыбокае веданне паэтам роднай мовы,

дасканалае валоданне ім паэтычнай тэхнікай.

Аднак, як правіла, фармальная зададзенасць

надае такім творам пэўную штучнасць. А. Р. (ра-

зам з каламбурнай) арганізавала ўсе радкі «Ба-

лады аб клянах» Р. Барадуліна. Вось першыя

дзве страфы гэтага твора:

Чужынцаў цяжкія боты

Дратуюць зямлю Канады.

Заліў узаралі боты,

Громам грыміць кананада.

Страле быць заўсёды тугою —

Саперніцай бліскавіцы!

Усё апавіта тугою.

Арлы пачалі блізка віцца...

Амафо€нная ры€фма (ад грэч. homos —

аднолькавы і phone — гук) — рыфма, у якой спа-

лучаюцца словы-амафоны, г. зн. тыя, што гу-

чаць аднолькава, але маюць рознае напісанне і

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

314

сэнс. Характарам і выяўленчай сутнасцю такая

рыфма блізкая да аманімічнай і каламбурнай. А.

Р. сустракаецца ў фальклорных творах:

— Падымі, матуля, карытца,

Вязём табе нявестачку сварыцца.

— Нашто нам з нявестачкай сварыцца —

Будзе мне нявестачка карыцца.

Вельмі своеасабліва А. Р. ужыў Р. Бараду-

лін у адным са сваіх вершаў пра Віцебшчыну:

Віцебшчына!

Ты лёсам

Не выпешчана —

Ты войнамі

Выпесчана.

У гэтым прыкладзе рэдкая гіпердактылічная

А. Р. (выпешчана — выпесчана), суаднесеная

гукавым падабенствам яшчэ з адным, галоўным

для ўсяго твора паняццем — роднай паэту Ві-

цебшчынай, — набывае асаблівы сэнс. Зусім ін-

шы, а менавіта — камічны, эфект стварае А.

Р. у наступных радках Н. Гілевіча:

Хоць віном, а не вадзіцай

Поіш мяне, сваціца, —

Не хачу з табой вадзнцца,

Бо ты любіш ва€дзіцца.

У гэтым чатырохрадкоўі рэдкае спалучэнне

А. Р. (вадзнцай — вадзнцца) з амаграфічнай (ва-

дзнцца — ва€дзіцца).

Анагра€мная ры€фма (ад грэч. ana —

праз

і gramma — літара) — такая рыфма, калі ў рыф-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

315

маваных словах асобныя склады ці гукі ідуць не

ў аднолькавай паслядоўнасці, а нібыта мяняюц-

ца месцамі. А. Р. часта ўжываецца ў фалькло-

ры:

Засцілай, маці, сталы і лавы,

Бо да цябе едзе госць небывалы.

Заві, заві, Марусенька, як ты сваю звала,

Будзе табе, Марусенька, ад людзей слава.

З фальклору А. Р. перайшла ў пісьмовую лі-

таратуру. Такая рыфма дапамагае звярнуць

увагу на гукавую аднароднасць асобных слоў,

устанавіць іх сэнсавую сувязь, а дзякуючы гэта-

му — і вы€красаць дадатковыя паэтычныя аса-

цыяцыі. Вось прыклады А. Р. у сучаснай бела-

рускай паэзіі:

Калі ты ў шуканнях змогся,

То пішаш, то раптам рвеш,

Не засмучайся дужа —

Гэта яшчэ не верш.

(М. Лужанін. «Права на верш»)

Не бэшчу ні міні, ні максі,

А джынсы і сам бы надзеў.

Былі б толькі твары, не маскі

У маладых людзей.

(П. Панчанка.

«...А я маладых не лаю»)

Апо€рная, або карнява€я, ры€фма —

рыфма, у якой супадаюць націскныя, т. зв. апор-

ныя, склады (пераднаціскны зычны і націскны

галосны), у той час як паслянаціскныя склады

не супадаюць. Ужываўся гэты від рыфмы даволі

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

316

шырока яшчэ ў беларускім фальклоры:

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

317

Ой, брат не брат — татарын:

Прадаў сястрыньку за талер.

Асаблівае пашырэнне А. Р. набыла ў сучас-

най паэзіі:

З палёгкай тузануўся поезд

і стаў... Я выйшаў на перон.

Блішчалі рэйкі, нібы полаз

блішчыць зімоваю парой.

(А. Вярцінскі. «Начны бераг»)

Зноў чую — зброя лязгае —

То прашчур мой бароніцца,

Каб нам імя славянскае

Не каркаць па-варонняму!

(А. Пісьмянкоў.

«...Чытаю тапаніміку»)

Вельмі часта сугучнасць апорных націскных

складоў узбагачаецца за кошт супадзення асоб-

ных паслянаціскных і пераднаціскных гукаў. Та-

кія ў з б а г а€ ч а н ы я А. Р. гучаць выразна,

своеасабліва:

А мой певень гаспадар

Ды ўсіх курэй распрадаў.

(Народная песня)

Сіні верас, сіні верас,

Нам дзяўчаты покуль вераць.

А як верыць перастануць,

На улік пенсійны станем.

(П. Панчанка. «Жарт»)

Асана€нс (ад франц. assonance — сугучнасць)

— 1) прадвызначанае пэўнымі мастацкімі зада-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

318

чамі паўтарэнне ў вершаванай мове аднолька-

вых або падобных галосных гукаў. Як і алітэра-

цыя, А. дапамагае падкрэсліць асобныя словы,

узмацніць інтанацыйна-гукавую выразнасць вер-

ша, надаць яму асаблівую мілагучнасць. На-

прыклад, у першай страфе верша Я. Купалы

«Дзве сястры» сустракаем выразны А. на і, ы:

На тутэйшай зямлі

Дзве сястрыцы жылі,

Як забытыя ў лесе каліны,

Жыватворных крыніц

Не было для сястрыц,—

Яны вялі і сохлі націнай.

Далейшы паэтычны расказ пра дзвюх сясцёр

таксама вельмі тонка інструментаваны, прычым

«гукавы партрэт» сялянкі тут адзін (А. на я, а:

«Аж да восені сілы губляла... Кужаль прала,

снавала і ткала»), а рабочай — другі (А. на о: «А

другой з году ў год Выядаў, як той крот, Дым

фабрычны дзявочыя вочы»); 2) від недакладнай

рыфмы, у якой супадаюць толькі галосныя гукі.

Шырока выкарыстоўваецца ў фальклоры:

Бела, свашачка, бела,

Як на моры пена.

Не хіляйся, вольха,

Бо мне жыці горка,

Не хіляйся, сосна,

Бо мне жыці тошна.

Часам сугучнасць, заснаваная на падабенст-

ве галосных гукаў, узмацняецца супадзеннем

некаторых пераднаціскных і паслянаціскных

зычных (у з м о€ ц н е н ы А.), як, напрыклад, у

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

319

рыфме сосна — тошна, дзе, акрамя галосных,

супадае і зычны н, а таксама ў рыфмах тыпу

зоркі — звонкі, попел — ухопім, стукнуў — сук-

ню і г. д. А с а н а€ н с н а я р ы€ ф м а (у гэтым

значэнні ўжываецца і такі тэрмін) набыла шыро-

кае распаўсюджанне ў сучаснай паэзіі, прычым

часцей за ўсё выкарыстоўваюцца ўзмоцненыя

А., хоць сустракаюцца і звычайныя:

Не спакушай нас высокай песняй

Гэтак рана, Галактыка.

Як валуны неачэсаныя —

У нас цяжкія характары.

(П. Панчанка.

«За вогненнымі вякамі»)

Мой дарагі адміністратар

з гасцініцы пад назвай «Сож»,

ноч для мяне была не стратай,

была знаходкай гэта ноч.

(А. Вярцінскі. «Начны бераг»)

Бага€тая ры€фма — рыфма з выразным

супадзеннем у ёй многіх гукаў. Багацце рыфмы

— паняцце адноснае. Па-першае, дакладныя

жаночыя рыфмы заўсёды багацейшыя за муж-

чынскія, а дактылічныя — за жаночыя (параўн.:

май — дай, парога — многа, грымотамі — но-

тамі). Па-другое, на багацце сугуччаў у словах-

рыфмах вельмі ўплывае супадзенне перадна-

ціскных зычных гукаў і гукаў, якія стаяць перад

націскнымі складамі. Таму як багатыя ўспры-

маюцца рыфмы глыбокія (сасну — засну, неп-

рымальна — нармальна, нака€палася — нап-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

320

лакалася). Нарэшце, на багацце гучання рыфмаў

уплывае фанічная якасць гукаў. Звонкія зычныя,

адкрытыя, шырокія галосныя надаюць рыфмам

гукапіснае багацце. Б. Р. узбагачаюць інстру-

ментоўку верша ў цэлым, надаюць яму гукавую

выразнасць, музычнасць. Вось прыклады вер-

шаваных радкоў з Б. Р.:

А хоць жа й пайду ў гасціну —

Навяжу бліноў хусціну.

(Народная песня)

Хворага наведайце ў палаце,

Добрае нядобраму парайце.

Бюракрата чэрствага палайце,

Што завёўся ў вашым апараце.

Толькі не падтакавайце бонзе,

Толькі не храбрыцеся пасля,

Толькі не таўчыцеся ў абозе

З гордай незалежнасцю пасла.

(П. Панчанка. «Добры

настрой»)

Бана€льная ры€фма (ад франц. banal —

пошлы, непрыстойны) — рыфма, якая ў выніку

частага ўжывання рознымі паэтамі страціла

сваю навізну і неспадзяванасць. Яшчэ А. Пушкін

высмейваў сваіх сучаснікаў-паэтаў за эксплуата-

цыю Б. Р. тыпу кровь — любовь, розы — моро-

зы і г. д. У кожнай нацыянальнай паэзіі ёсць

свае Б. Р., супраць якіх змагаецца літаратурная

грамадскасць. Скажам, ва ўзбекскай паэзіі Б. Р.

сталі такія сугуччы, як у — шу (той — гэты), гул

— бубул (кветка — салавей), бахор — нахор

(вясна — раніца) і г. д. У беларускай паэзіі такія