Рагойша. Паэтычны слоўнік

Подождите немного. Документ загружается.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

331

А католікаў нашых

Пісалі заўсёды палякамі.

(П. Панчанка. «Донары»)

Д. Р. часцей выкарыстоўваецца не самас-

тойна, а ў спалучэнні з жаночай і мужчын-

скай, што робіць рытміка-інтанацыйны малюнак

вершаванага твора больш разнастайным:

Да пайду я, пайду

Да па падсе€нейку,

Сціханька ступа€ючы;

Да знайду я, знайду

Сваю міле€нькую,

З іншым размаўля€ючы.

(Невядомы аўтар, XVII ст.)

Муза, ад рыторыкі мяне пазбаў,

Дай мне прастату і болей шчырасці,

Меней лаўраў, больш гаючых траў,

Заміж руж — няхай шыпшына вырасце.

(С. Шушкевіч. Зварот да Музы)

Жано€чая ры€фма — від рыфмы, у якой

націск падае на перадапошні (другі ад канца) ск-

лад сугучных слоў. Гэта рыфма надзвычай час-

тая ў беларускай народнай паэзіі. У выніку ўп-

лыву на беларускую вершатворчасць народнай

паэзіі, а таксама польскай паэзіі і польскай мовы

з яе пастаянным націскам на перадапошнім ск-

ладзе Ж. Р. стала ледзь не выключным відам

рыфмы ў беларускім сілабічным вершы.

А хто бяды не зна€е,

Хай у мяне спыта€е.

Я з бядою начава€ла,

Дык я бяду распазна€ла.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

332

(Народная песня)

Ах, шчасце, шчасце беднае, зло€е!

Крушыш, пячаліш ты сэрца мо€е.

І сам я не знаю, што мне чыннці,

Жаніціся лі мне, халастым лі бы€ці?

(Невядомы аўтар, XVIII

ст.)

Ж. Р. шырока распаўсюджана ў сучаснай бе-

ларускай паэзіі. Гэтай рыфмай напісана амаль

уся паэма Я. Коласа «Новая зямля»:

Цякла тут з лесу невялнчка

Травой заросшая крынϒчка,

Абодва берагі каторай

Лазняк, ракітнік абступа€лі;

Бруіліся ў цяньку іх хва€лі...

Я. Колас свядома ўжыў гэту рыфму, тонка

адчуваючы яе эстэтычныя мажлівасці. Таму ён

рэзка выступіў супраць замены Ж. Р. на муж-

чынскую ў перакладзе паэмы на рускую мову. У

прыватнасці, аналізуючы пераклад прыведзеных

тут радкоў, ён пісаў перакладчыку: «Мужчынскія

рыфмы залішне рэзка разрываюць павольнае

цячэнне рытму. Гэта неабгрунтавана, паколькі

цячэнне крынічкі таксама павольнае». Гаворачы

пра пераклад іншых урыўкаў, паэт падкрэсліваў:

«Жаночая рыфма абавязковая», тым самым ак-

цэнтуючы ўвагу на своеасаблівых выяўленчых

функцыях гэтага віду рыфмы.

Каламбу€рная ры€фма (франц. calambour

— гульня ў словы) — від дакладнай састаўной

рыфмы, якая ствараецца амонімамі,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

333

амафонамі, амографамі і спалучэннямі іншых

слоў. Выкарыстоўваецца звычайна для стварэн-

ня камічнага эфекту. Узнікла і спарадычна ўжы-

валася ў вуснай народнай творчасці:

Едзь, мая дачушка, без кубла,

Чаму маёй кудзелькі не скубла?

Тры дні хату не мяла,

Усё шукала пастала.

Гляну я пад стол,

А там ляжыць пастол.

Асаблівае распаўсюджанне К. Р. набыла ў

XX ст. Часта ўжываецца ў вершах для дзяцей:

Вам, цяляткі, мала кавы,

Вельмі мала чаю —

Выпіце лепш малака вы,

З’ешце малачаю.

А траву пакашу —

Дам вам сена па кашу.

(В. Вітка)

К. Р. — галоўная структурная адзінка такога

віду верша, як каламбур. Часам К. Р. арганізуе і

вялікі па аб’ёму вершаваны твор («...Былі кара-

лі» М. Лужаніна, «Балада аб клянах» Р. Бараду-

ліна).

Кансана€нсная ры€фма, або кансана€нс

(лац. consonans — зычны гук, ад consonare — гу-

чаць ва унісон), — від недакладнай рыфмы, у

якой супадаюць толькі зычныя гукі (дом — дым,

кедр — кадр, долы — дула). Часам гэту рыфму

называюць д ы с а н а€ н с а м (франц.

dissonance, ад лац. dissono — гучу не ў лад), па-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

334

колькі націскныя галосныя ў ёй не супадаюць.

Ва ў з б а г а€ ч а н ы м К. у паслянаціскной

і пераднаціскной пазіцыі могуць быць аднолька-

вымі і некаторыя галосныя гукі:

А ў нядзелю пара€начку

Ходзіць рэкрут па ры€начку,

Бярэ віно-гарэ€лачку.

(Народная песня)

Надзвычай рэдкі ў беларускай паэзіі ўзор

верша, поўнасцю напісанага К., пакінуў У. Ду-

боўка («I чаму глядзіш так»):

Ты была другая.

Я — такі, як сёння.

Што ж: была і песня,

быў і звонкі смех.

І прайшло без следу,

знікла ўсё дазвання,

нават адгалосак

пралунаў і сціх.

У гэтым вершы сустракаюцца і такія К.: па-

дазронай — падарунак, не той — пытай, зга-

даю — хадою, рабін — табун, успамінам — ту-

манам, зноў — знаў. Верш У. Жылкі «Да Персі

Шэлі» таксама напісаны з выкарыстаннем толькі

К. Р. Вось некаторыя рыфмовыя пары паэта:

Шэлі — шалі, лёс — лес, крокам — крыкам, рад

— рот, далі — долі, дым — дум і г. д. Што да

верша Н. Гілевіча «Восень», які таксама цалкам

пабудаваны на К. Р. (восень — вусень, эску-

лапы — асталопы, у пушчы — пашчы і інш.), то

ў гэтым гумарыстычным творы якраз высмей-

ваюцца паэты — аматары такіх рыфмаў. Эстэ-

тычнае ўздзеянне К. Р., як недакладных рыф-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

335

маў увогуле, засноўваецца на іх нечаканасці.

Кватэрна€рная рыфмо€ўка, або кватэ€р-

на (ад лац. quattuor — чатыры), — сістэма рыф-

моўкі ў васьмірадковай страфе па схеме

АААбВВВб. Напрыклад:

Я люблю цябе да скону,

Я люблю цябе да звону,

Я люблю цябе з вагона,

З самалёта, з карабля,

Цёплы шарык мой зялёны,

Ціхі шарык мой зялёны,

Мікрашарык мой зялёны —

Несхадзімая зямля.

(Я. Сіпакоў. «...Я люблю

цябе да скону»)

Ужываецца таксама з в а р о€ т н а я К. —

аБББаВВВ і а п а я с н а€ я — аБББВВВа.

Лама€ная ры€фма — канцавая рыфма,

што звязвае не цэлыя словы, а толькі часткі

слоў, раздзеленых, «разламаных» міжрадковымі

паўзамі. Такую рыфму ўжыў, у прыватнасці, У. Ду-

боўка ў паэме 20-х гадоў ХХ ст. «Там, дзе вазё-

ры»:

Яны вучылі ненавідзець пана,

яшчэ — кахаць хаўрус сям’і працоў-

ных і працы. І ў абшарпана-

га пастушка будзілі кроў.

Тут у другім і трэцім радках міжрадковыя

паўзы дзеляць словы на дзве часткі. Гэты па-

дзел, зразумела, штучны, досыць фармальны,

не абумоўлены патрэбамі зместу. З большай

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

336

падставай Л. Р. ужыта ў вершы Я. Сіпакова

«Мелодыя на званах», хоць і тут выразная фар-

мальная яе зададзенасць:

Прысніў-

ся мне

звон дзіў-

ны ў сне.

Прыйшоў

я ў гай —

мой жоў-

ты край.

Ланцужко€вая ры€фма — рыфма, якая

спалучае радкі вершаванага твора, паступова

пераходзячы з адной страфы ў другую. Такая

рыфма сустракаецца ў некаторых цвёрдых фор-

мах верша, у прыватнасці, у тэрцынах, віланэлі.

Характэрна яна і для твораў з ланцужковай кам-

пазіцыяй, у якіх асобныя радкі папярэдніх ст-

рофаў пачынаюць сабой наступныя строфы:

Ішла Купалка сялом, сялом,

Закрыўшы вочкі пяром, пяром.

Закрыўшы вочкі пяром, пяром,

Вітала хлопцаў чалом, чалом.

Вітала хлопцаў чалом, чалом,

Святліла вочкі агнём, агнём.

(Народная песня)

Першы беларускі верш з нябачанай дагэ-

туль у беларускай паэзіі Л. Р. — рыфмуюцца

канцы і пачаткі вершаваных радкоў — напісаў Я.

Купала («...З зорак усходніх, заходніх»; 1906—

1912). Услед за Я. Купалам і, магчыма, неза-

лежна ад яго (бо твор пісаўся ў сібірскай ссыл-

цы) да такога віду Л. Р. звярнуўся А. Гарун

у вершы «Завіруха» (1914):

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

337

Завіруха скача ноччу

Патарочай, плача, вые;

Пухавыя сыпе ў вочы

Снегавінкі мне; рагоча.

Йду навобмацк; ледзь жывы я,

Нежывыя суну ногі

Без дарогі. Цела ные,

Калянее; верставы я

Прамінаю слуп убогі,

Траярогі крыж збуцвелы,

Пасівелы, цёмны, строгі.

Не чакаю дапамогі...

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

338

Л. Р. ужываецца і ў класічным санеце, дзе

яднае два катрэны і два тэрцэты.

Манары€фма (ад грэч. monos — адзін і

rhythmos — суразмернасць) — рыфма, якая

спалучае ўсе радкі вершаванага твора. Верш,

напісаны М., называецца манарымам. Вось М. у

вершы П. Панчанкі часу Вялікай Айчыннай вай-

ны «Чаго баіцца немец?»:

Ці не бачылі вы фрыца,

Што ўсяго цяпер баіцца?

Ён баіцца ў лазні мыцца:

Вельмі лёгка абварыцца,

І ў цырульніка галіцца —

Можа з горла кроў паліцца.

А падыдзе да крыніцы,

Не адважыцца напіцца,

Каб насмерць не атруціцца.

Хоча ў сена ён зарыцца,

Толькі страшна — загарыцца.

І у хаце кепска спіцца —

Партызан заўсёды сніцца.

Бруха ў гада разбаліцца,

Ён да ветру не імчыцца,

А падыме паўмасніцы

І паскудзіць чужаніца.

Ды за ўсё страшней для фрыца

Нашых залпаў бліскавіцы...

Трэба, хлопцы, згаварыцца,

З акупантам разлічыцца

І зрабіць яму капут.

Апошні радок у гэтым вершы — халасты. М.,

якая надзвычай абвастрыла рыфмовае чаканне,

раптам «спатыкаецца» на слове незарыфмава-

ным. Гэты паэтычны прыём дазволіў П. Панчан-

ку выразна вылучыць слова капут, падкрэсліў-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

339

шы тым самым галоўную думку верша.

Мілагу€чнасць, або эўфо€нія (ад грэч. eu

—добра і phone — голас, гук), — прыгажосць

і натуральнасць гучання вершаванай мовы. М.

ствараецца дзякуючы алітэрацыям, асанансам,

гукаперайманням, рыфмам, іншым гукавым паўто-

рам і ўзмацняе выразнасць і эмацыянальную

афарбоўку паэтычнай мовы. У кожнай нацыя-

нальнай мове ёсць свае законы М., абумоўле-

ныя гукавой сістэмай. Беларуская мова — яе

«звонкае «дзе» і глухое «чаго» (П. Панчанка),

поўнагалоссе, дзеканне і цеканне, мяккасць дз,

ц, с (сьцяг, дзеці, хацець), падваенне зычных

(сутонне, наваколле, калоссе), прыстаўныя

зычныя і галосныя і іншае — абумоўлівае спе-

цыфіку гучання беларускіх паэтычных твораў,

прадвызначае канкрэтныя шляхі пошукаў у галі-

не Э. Звяртаючы на гэта ўвагу пісьменнікаў, У.

Дубоўка пісаў: «У жывой мове нашага народа

ёсць мноства сродкаў, якія павышаюць мілагуч-

насць мовы... У нас ёсць прыдыханні «в», «г».

Ужываецца галосная «і» для пазбаўлення ад

немілагучных спалучэнняў пры збегу зычных

альбо галосных гукаў. У жывой мове яны з’яў-

ляюцца там, дзе яны і павінны быць. Так, нап-

рыклад, скажуць: «зачыніў акно», але «на вак-

не», «смачныя грушы», але «назбіваў ігруш» і г.

д. Зразумела, што можна падаць такія ж прык-

лады і для прыдыхання «г» (арэх і гарэх). На

Магілёўшчыне, калі збягаюцца два «а», адно

выкідваецца, нібы ставіцца нейкі «апостраф». У

Раманава чытаем: «Папіў-паеў і патом вялеў

разбурыць усю турму і распусціць усіх да ‘днаго

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

340

нявольнікаў»... Зусім не блага будзе, калі нашы

пісьменнікі, асабліва паэты, пацікавяцца гэтымі

пытаннямі». Збег некалькіх галосных гукаў на-

зываецца а д н а г а л о€ с с е м, або ш а€ т у с

а м (ад лац. hiatus); выкарыстоўваецца ён з пэў-

нымі стылістычнымі мэтамі, бо ў адваротным

выпадку парушае мілагучнасць мовы (а ў аэра-

порце). Пры збегу галосных звяртаюцца падчас

да э л ϒ з і і (ад лац. elisio — выпадзенне) — ска-

рачэння аднаго з двух суседніх галосных (як у

прыведзеным фальклорным запісе Раманава).

Шкодзяць М. вершаванага твора і непатрэбныя

збегі зычных: «Як крыж жывы, увесь забінтава-

ны, Паўгода я, знямелы, праляжаў» — А. Грача-

нікаў; «А колькі ж на свеце ёсць гарадоў! Мне б

іх аб’ехаць або сасніць За гэткую маласць

дзён і гадоў» —

Д. Бічэль-Загнетава; «А калі цябе стоміць дзень,

Прытулюся плячом к плячу» — Н. Тулупава. Іг-

нараванне законаў М. змяншае ўздзеянне паэзіі

на чытача (слухача). У той жа час М. не павінна

існаваць у творы сама па сабе, безадносна да

яго зместу і настрою, што заўважаецца ў мадэр-

ністаў. Як слушна падкрэсліваў I. Франко, «дэка-

дэнты, ганяючыся за фіктыўнай музычнай вар-

тасцю слова... пазбываюцца той сілы, якую

маюць словы».

Мнагакра€тная ры€фма — рыфма, якая

паўтараецца ў вершы пяць і больш разоў пад-

рад. Асабліва характэрна М. Р. для ўсходняй

паэзіі. Аднак сустракаецца яна і ў беларускай

паэзіі, спалучаючы тыя радкі твора, у якіх раз-